luty 2013 Adrian Burda Dlaczego w Polsce jedne regiony rozwijają się szybciej niż inne?
Opublikowane przez GUS w grudniu 2012 r. rachunki regionalne za lata 2000-2010, pokazują, że tempo wzrostu gospodarczego w poszczególnych regionach Polski było bardzo zróżnicowane. Realny PKB na osobę w podregionie legnicko-głogowskim wzrósł w tym okresie o ponad 100%, zaś w mieście Szczecinie, jedynie o nieco ponad 14%. Na pierwszy rzut oka może się wydawać, że bogatsze regiony rozwijały się szybciej, a biedniejsze wolniej. Rozpiętość między regionami najbiedniejszymi, a najbogatszymi wzrosła zauważalnie. W mieście stołecznym Warszawie, PKB na osobę w roku 2000 był 5 razy wyższy niż w najbiedniejszym podregionie (wówczas krakowskim, nieobejmującym miasta Kraków), zaś w roku 2010 ten sam wskaźnik w Warszawie był już 5,7 razy wyższy niż w najbiedniejszym obecnie podregionie przemyskim. Również inne miary zróżnicowania dochodów w tym okresie wzrosły, np. współczynnik zmienności z 40% do 43%. Co interesujące, z danych GUS wynika, że rosną zarówno różnice między regionami bogatymi i średniozamożnymi, jak i średniozamożnymi a biedniejszymi. Bardziej wnikliwa analiza, pokazuje, że zróżnicowanie tempa rozwoju w dekadzie 2000-2010 wynikało w znacznie większym stopniu z innych czynników, związanych ze strukturą gospodarki i położeniem geograficznym. Dlatego też część regionów mniej zamożnych, jak np. podregion Realny wzrost PKB w podregionach w Polsce w latach 2000-2010 44,3 50,9 36,7 72,1 44,3 39,4 36,7 36,3 44,3 31,3 36,7 34,9 44,3 37,9 37,2 36,7 44,3 44,8 46,6 36,7 44,3 47,6 36,7 51,9 44,3 33,6 34,5 36,7 44,3 38,4 38,5 36,7 44,3 41,5 39,0 36,7 44,3 40,9 40,3 36,7 44,3 17,2 36,7 14,3 44,3 37,5 36,7 38,2 44,3 28,6 36,7 29,0 44,3 31,3 36,7 33,0 44,3 31,6 36,7 32,8 44,3 38,9 39,1 36,7 44,3 35,0 36,3 36,7 44,3 46,4 67,4 36,7 44,3 36,7 44,3 38,5 36,7 37,0 44,3 68,1 36,7 66,0 44,3 54,2 52,4 36,7 44,3 49,7 43,3 36,7 44,3 41,2 40,9 36,7 44,3 35,2 36,7 31,1 44,3 50,1 36,7 54,1 103,5 44,3 101,6 36,7 44,3 45,1 36,7 38,5 44,3 74,2 36,7 83,2 44,3 50,8 48,4 36,7 44,3 37,4 32,8 36,7 44,3 41,7 43,0 36,7 44,3 49,2 50,1 36,7 44,3 42,7 36,3 36,7 44,3 55,6 48,1 36,7 44,3 62,6 59,5 36,7 44,3 31,3 36,7 28,0 44,3 54,0 52,0 36,7 44,3 37,0 33,1 36,7 44,3 44,2 36,7 37,8 44,3 40,1 31,5 36,7 44,3 67,5 69,1 36,7 44,3 44,5 38,7 36,7 44,3 55,2 57,5 36,7 44,3 64,3 61,4 36,7 44,3 39,2 33,2 36,7 44,3 69,7 36,7 80,1 44,3 40,8 40,8 36,7 44,3 51,1 65,7 36,7 44,3 44,8 36,7 42,0 44,3 56,6 58,9 36,7 44,3 49,6 36,7 47,2 44,3 44,7 39,1 36,7 44,3 42,1 46,4 36,7 44,3 55,8 68,4 36,7 44,3 35,5 31,3 36,7 44,3 45,0 44,6 36,7 44,3 52,9 56,6 36,7 44,3 42,2 36,7 38,2 44,3 41,4 41,0 36,7 44,3 24,9 23,8 36,7 44,3 40,5 35,1 36,7 62,6 103,5 50,1 56,6 40,1 49,2 31,0 39,4 17,2 29,3 44,3 33,0 36,5 36,7 skumulowany wzrost realnego PKB (%) 44,3 31,0 36,7 31,8 skumulowany wzrost realnego PKB per capita (%) 44,3 43,5 36,7 49,7 44,3 29,3 27,3 36,7 Źródło: GUS, PMR 2013 2
krakowski, rozwijało się znacznie szybciej niż cała polska gospodarka (wzrost realnego PKB odpowiednio o ponad 80% oraz 46,4%), a wśród regionów zamożniejszych zdarzali się też outsiderzy z bardzo niskim współczynnikiem wzrostu np. wspomniany wcześniej Szczecin, który jeszcze w 2000 r. był czwartym najbogatszym regionem w kraju. Suburbia przeżywają dynamiczny rozwój, obszary przygraniczne zostają w tyle Wyraźnie szybciej w porównaniu do skali całego kraju rozwijały się przede wszystkim regiony aglomeracyjne wokół największych miast. Podregiony wrocławski i krakowski, zwiększyły swój realny PKB w trakcie omawianej dekady o ponad 80%. Co ciekawe, największe miasta, przeciętnie rozwijały się wolniej niż obszary wokół nich i tylko nieznacznie szybciej niż polska gospodarka, (nawet jeżeli pominąć w analizie Szczecin). Co więcej, patrząc na wyniki poszczególnych miast można zauważyć, że jedynie w Warszawie i we Wrocławiu realny PKB rósł szybciej niż w całym kraju, podczas gdy w Łodzi, Krakowie, Poznaniu i Trójmieście, nieco wolniej. Najprawdopodobniej, jest to efekt procesu suburbanizacji, w wyniku którego mieszkańcy wielkich miast, przenoszą się do pobliskich miejscowości, generując w konsekwencji dodatkowy popyt na lokalne usługi oraz zwiększając wpływy do lokalnych budżetów. Ponadto tereny wokół metropolii często stanowią atrakcyjne miejsce do inwestycji, tak jak podwrocławskie Kobierzyce, podkrakowskie: Zabierzów i Niepołomice, czy podpoznańskie Tarnowo Podgórne. Stosunkowo słabo natomiast rozwijały się obszary zarówno przy granicy wschodniej, jak i co zaskakujące, przy granicy zachodniej, (nawet jeżeli konsekwentnie pomijać w analizie Szczecin). O ile w przypadku Polski wschodniej, takie czynniki jak stosunkowo duży udział rolnictwa w zatrudnieniu oraz w strukturze produktów, wciąż słaba dostępność transportowa (do rynków zachodnioeuropejskich i głównych centrów rozwojowych kraju) jak i pewna peryferyjność, mogą tłumaczyć stosunkowo niskie tempo wzrostu gospodarczego, to w przypadku Polski zachodniej ta kwestia jest bardziej skomplikowana. Z jednej strony są to rejony stosunkowo peryferyjne (poza Szczecinem), z drugiej zaś, poprzez bliskość granicy zachodniej ich dostępność transportowa dla rynków zachodnioeuropejskich jest lepsza niż innych obszarów w kraju. Ponadto są to regiony o ograniczonym udziale rolnictwa w zatrudnieniu i w strukturze produktów. Również atrakcyjność inwestycyjna tego obszaru, w przeciwieństwie do Polski wschodniej nie odbiegała od reszty kraju, a w przypadku miasta Szczecina i podregionu Szczecińskiego, była oceniana jako wręcz stosunkowo wysoka. W celu wyjaśnienia tego zjawiska potrzebna była bardziej wnikliwa analiza przy wykorzystaniu metod statystycznych i ekonometrycznych. 3
Skumulowany wzrost realnego PKB w poszczególnych regionach Polski w latach 2000-2010 67,2% 49,2% 47,1% 46,4% 42,9% 35,8% 35,0% 29,9% Obszary aglomeracyjne Duże miasta (bez Szczecina) Duże miasta (ze Szczecinem) Polska przeciętnie Obszary nie metropolitalne Obszary przy granicy wschodniej Obszary przy granicy zachodniej (bez Szczecina) Obszary przy granicy zachodniej (ze Szczecinem) Źródło: GUS, PMR 2013 Zarówno struktura gospodarki jak i położenie geograficzne mają znaczenie Aby właściwie ocenić, jakie czynniki miały wpływ na zróżnicowanie tempa rozwoju poszczególnych regionów, analitycy PMR wykorzystali model ekonometryczny, z szerokim wachlarzem zmiennych odzwierciedlających zarówno zmiany w strukturze gospodarek regionalnych jak i efekty przestrzenne (np. bliskość metropolii). Główną zaletą modelu była możliwość oszacowania wpływu poszczególnych czynników (np. położenie przy granicy zachodniej) przy uwzględnieniu innych zmiennych, takich jak zmiana poziomu uprzemysłowienia regionu, związana z np. upadkiem nierentownych zakładów przemysłowych. Ponadto wykorzystany przez ekonometryków PMR model pozwolił na ocenę, które spośród wszystkich czynników były statystycznie istotne. Opracowany model, wyjaśnia w 73% zmienność dynamiki realnego wzrostu PKB na osobę między podregionami, charakteryzując się przy tym dobrymi właściwościami statystycznymi tj. istotność statystyczna parametrów czy normalność reszt. Kluczowym czynnikiem strukturalnym różnicującym, tempo wzrostu w regionach, jest zmiana udziału wartości dodanej w przemyśle w regionie, w strukturze jego wartości dodanej ogółem. Wzrost udziału wartości dodanej o 1 pkt. procentowy, zwiększał na przestrzeni dekady realny PKB na osobę w podregionie o 2%. Zmiany udziału innych kategorii działalności gospodarczej w strukturze wartości dodanej ogółem, tj. większość usług rynkowych, budownictwo, czy finanse i ubezpieczenia okazały się statystycznie nieistotne. 4
Bardzo istotne okazały się również efekty przestrzenne. Przykładowo, regiony aglomeracyjne notowały przeciętnie szybszy o 15% wzrost PKB na osobę w stosunku do pozostałych regionów Polski, nawet przy uwzględnieniu zmian w strukturze gospodarczej regionów, tj. znaczący wzrost uprzemysłowienia podregionów: wrocławskiego i krakowskiego (wzrost udziału wartości dodanej w przemyśle, w strukturze wartości dodanej ogółem o ponad 10 pkt. procentowych). Z kolei regiony leżące przy granicy zachodniej notowały przeciętnie o ponad 16% niższy wzrost PKB, od pozostałych regionów Polski, przy uwzględnieniu innych czynników objaśniających. Co interesujące, nie był to efekt jedynie słabego rozwoju Szczecina. Warto przy tym zauważyć, że nawet podregiony zielonogórski i gorzowski rozwijały się nieco wolniej niż gospodarka krajowa, mimo wyraźnej reindustrializacji (wzrost udziału przemysłu w wartości dodanej ogółem odpowiednio o ponad 7 i prawie 6 pkt. procentowych) związanej głównie z nowymi inwestycjami w Kostrzyńsko-Słubickiej Specjalnej Strefie Ekonomicznej (SSE). Dlatego też można postawić tezę o malejącej atrakcyjności terenów przy zachodniej granicy, po otwarciu granic i przy zwiększeniu dostępności transportowej innych regionów w Polsce centralnej i południowej na wskutek inwestycji infrastrukturalnych. Dlatego też obszary położone przy zachodniej granicy powinny w celu przyspieszenia swojego rozwoju podejmować więcej działań niż pozostałe, np. te sąsiadujące z wielkimi miastami. Wpływ wybranego czynnika na wzrost realnego PKB per capita w podregionach w Polsce w latach 2000-2010 Poznań Łódź Warszawa Wrocław Aglomeracja + 15% Kraków Położenie przy granicy zachodniej -16,1% Położenie przy granicy wschodniej -6,6% Podregion legnicko-gł ogowski + 40,9% Podregion miasto stoł eczne Warszawa + 28% Źródło: GUS, PMR 2013 5
Znacząco wolniej, średnio o -7% wolniej niż pozostałe regiony Polski, rozwijały się też obszary położone przy wschodniej granicy, przy uwzględnieniu pozostałych czynników, związanych ze strukturą sektorową gospodarki oraz wymienionych wyżej czynników przestrzennych. Warto zauważyć, że w przypadku tych podregionów ujemny wpływ otoczenia był ponad dwukrotnie słabszy niż w przypadku podregionów leżących przy granicy zachodniej. Jednakże te obszary korzystały znacznie mniej z bliskości granicy wschodniej, niż regiony graniczące z Niemcami, w okresie przed akcesją do Unii Europejskiej w 2004 r. Ewentualne utracone korzyści były więc mniejsze. Poważniejszym problemem tego obszaru wydaje się raczej niezdolność do przyciągnięcia większej liczby inwestycji, związanych z przemysłem lub zaawansowanymi usługami. Warto przy tym zauważyć, że szerzej ujmowana tzw. Ściana Wschodnia, obejmująca wszystkie województwa graniczące z krajami WNP, wcale nie rozwijała się wolniej, przy uwzględnieniu zmian w strukturze gospodarczej, zaś podregion rzeszowski rozwijał się wyraźnie szybciej niż gospodarka całego kraju. Co pokazuje, iż rozważna polityka gospodarcza, przy wykorzystaniu lokalnych ośrodków akademickich i możliwości, jakie dają specjalne strefy ekonomiczne również i w tym peryferyjnym obszarze Polski może przynosić wymierne korzyści. Podregiony: legnicko-głogowski i miasto stołeczne Warszawa musiały zostać osobno uwzględnione w analizie, jako obserwacje odstające. Pierwszy z regionów odnotował aż o 40% większy wzrost niż to wynika z modelu, co jest głównie efektem bardzo dobrych wyników KGHM Polska Miedź S.A. w omawianej dekadzie, związanych z ekspansją spółki oraz przede wszystkim ze wzrostem cen miedzi. Jednocześnie region ten jest bardzo uzależniony od przemysłu, bowiem w 2010 r ponad 60% wartości dodanej w regionie wytwarzał przemysł, z tego lwią część KGHM Polska Miedź S.A. Z kolei w Warszawie znajduje się rozbudowany sektor usługowy generujący dużą wartość dodaną, który rozwijał się dynamicznie w ostatniej dekadzie, sprzyjając szybkiemu wzrostowi gospodarczemu stolicy, - wyższemu o 28% niż by to wynikało z modelu, zastosowanego przez analityków PMR Pozostałe rozpatrywane czynniki tj. zmiana udziału wartości dodanej w usługach rynkowych w strukturze wartości dodanej, charakterystyczne efekty związane z wielkim miastem, specyfika miasta Szczecina, czy też poziom dochodu na osobę w roku 2000 okazały się statystycznie nieistotne. Rola dobrej polityki gospodarczej Reasumując, różne tempo rozwoju poszczególnych regionów, to efekt zarówno ich położenia, jak i zmian w strukturze ich gospodarek. Szczególnie szybko rozwijały się regiony z dobrze prosperującymi gałęziami przemysłu, bądź z licznymi inwestycjami w działalność przemysłową i przede wszystkim obszary aglomeracyjne, wokół największych miast. Traciły natomiast regiony położone przy wschodniej i co pozornie zaskakujące przy zachodniej granicy. Jednakże przy odpowiedniej polityce gospodarczej nawet niekorzystne położenie nie musi być poważną przeszkodą w rozwoju, o czym świadczy m.in. przykład podregionu rzeszowskiego, skutecznie doganiającego resztę kraju. Dlatego też słaby rozwój pewnych regionów, jak np. Szczecina i okolicznych obszarów to również efekt niewłaściwej polityki gospodarczej na tych obszarach, związanej ze złym klimatem inwestycyjnym, brakiem klarownej strategii rozwoju regionu i niezbyt efektywnym wydawaniem publicznych środków. 6
PMR ul. Dekerta 24 30-703 Kraków Polska tel. +48 12 618 90 00 faks +48 12 618 90 08 info@pmrcorporate.com www.research-pmr.com www.pmrpublications.com PMR to firma badawczo-konsultingowa działająca w ponad 25 krajach Europy Środkowo- Wschodniej. Od 1995 roku pomogliśmy już ponad 500 globalnym korporacjom, a także wielu lokalnym firmom. Rocznie wykonujemy około 200 projektów na indywidualne zamówienie naszych klientów, pomagając im zwiększać ich udziały rynkowe, z sukcesem wchodzić na nowe rynki oraz optymalizować koszty działalności. Naszym klientom oferujemy unikatowe połączenie regionalnej specjalizacji z międzynarodowymi standardami jakości. Wartość naszej oferty opiera się na synergii posiadanych danych rynkowych, analiz, prognoz oraz dużego doświadczenia w badaniach rynku i doradztwie biznesowym. Wykorzystując efekt synergii, przekształcamy wiedzę o rynku w biznesowe rekomendacje prowadzące do zwiększenia rentowności oraz przyspieszenia rozwoju firm. Zatrudniamy 100 profesjonalistów płynnie posługujących się w sumie ponad 15 językami. Specjalizujemy się w sektorach: budowlanym, handlu detalicznego, farmaceutycznym, ochrony zdrowia, IT i telekomunikacji, ale nasze doświadczenie obejmuje również wiele innych branż. Usługi badawcze i konsultingowe realizowane na indywidualne zamówienie uzupełniamy pakietem prawie 100 gotowych raportów rynkowych i serwisów informacyjnych rocznie. 7