Internetowa biblioteka Między tekstami Materiały do interpretacji obrazów Autorzy: Małgorzata Herzog (opis obrazu), Teresa S. Renk (scenariusz lekcji) malarz nieznany, Deesis (z ikonostasu z cerkwi w Bartnem) koniec XVI wieku, Sanok, Muzeum Historyczne materiały zamieszczone na www.gwo.pl 1
O IKONACH Ikona (gr. eikón, czyli obraz, podobizna) to obraz sakralny powstały w kręgu kultury bizantyńskiej, wyobrażający postaci świętych, przedstawiający sceny z ich życia, sceny biblijne lub liturgicznosymboliczne, typowy dla chrześcijańskich kościołów wschodnich prawosławnego i greckokatolickiego. Genezę ikony wywodzi się z portretowego malarstwa późnoantycznego. Najstarsze ikony pochodzą z VI wieku z klasztoru św. Katarzyny na Synaju. Najczęściej ikony malowano na specjalnie przygotowanym drewnie cedrowym lub cyprysowym, stosowano także drewno lipowe lub sosnowe. Malowano je głównie techniką enkaustyczną (polegającą na stosowaniu jako spoiwa wosku pszczelego i nakładaniu farb na gorąco), jednak od XV wieku zaczęto stosować temperę jajeczną (czyli farbę pochodzenia naturalnego, najczęściej mineralnego, dla której spoiwem było żółtko jaja kurzego). Drugi sobór nicejski z 787 roku określił kanon ikonograficzny i obowiązek zgodności obrazu z niezmiennym archetypem (praobrazem). Proces wykonania ikony został ściśle opisany w tworzonych przez teologów podręcznikach (podlinnikach), w których szczegółowo określono sposób przygotowania podłoża, dobór odpowiednich kolorów, a nawet kolejność malowania. Na poświęconą, zagruntowaną deskę przerysowywano z podręczników kontury obrazu, a następnie w określonej kolejności nakładano farbę i pozłotę. Na koniec umieszczano napisy w języku greckim lub staro-cerkiewno-słowiańskim z imionami świętych lub objaśnieniami scen. Ikonę zawsze werniksowano, dlatego też zachowywała swój oryginalny wygląd przez około 100 lat, później malowidło ciemniało na skutek zmian barwy pokostu i pokrywającej je warstwy sadzy od świec. Na wyblakniętym, słabo widocznym obrazie malowano następnie nowy. Pisanie ikon było czynnością świętą. Twórcy ikon zawsze mówili o pisaniu, a nie malowaniu obrazu. Ikona jest czymś więcej niż zwykłym obrazem: stanowi odzwierciedlenie boskiego praobrazu. Dlatego żeby napisać kanoniczną ikonę, nie wystarczy poznać odpowiednią technikę, lecz trzeba mieć wiarę, pokorę i dużo się modlić. Ikony były malowane przez wybranych mnichów, którzy przed przystąpieniem do pracy odbywali specjalne posty, a obrazy często malowali w postawie klęczącej, odmawiając modlitwę. Ikonopisiec, czyli człowiek piszący ikonę, wykonywał obraz tylko w sensie materialnym, był pośrednikiem, którego ręką kierował sam Bóg, dlatego też większość ikon jest niepodpisana. Ikony miały za zadanie pogłębiać życie duchowe i wprowadzać do modlitwy, były tekstem liturgicznym, sakramentalium, a także odzwierciedleniem ówczesnego sposobu myślenia. W związku ze świętością ikony nie mogła być ona przedmiotem handlu czy zarobkowania, które z punktu widzenia człowieka wierzącego było traktowane jako grzech. Charakterystyczne cechy ikony to: 1. Brak trójwymiarowości postaci są malowane płasko, tło jest pozbawione perspektywy malarskiej, która dawałaby złudzenie trójwymiarowości przestrzeni. 2. Posługiwanie się skrótem i symbolem, brak bezpośrednich odniesień czasowych i historycznych. 3. Deformacja pejzażu i elementów architektury wynikająca z powszechnego stosowania tzw. perspektywy odwrotnej (rozbieżnej), będącej przeciwieństwem perspektywy zbieżnej występującej w malarstwie zachodnioeuropejskim. Dla perspektywy odwrotnej charakterystyczne jest zbieganie się linii w punkcie umieszczonym poza obrazem (za lub przed), który z założenia jest kierowany w stronę widza. materiały zamieszczone na www.gwo.pl 2
4. Ściśle określona, jednolita i dość skromna paleta barw, w której każdy kolor ma określone znaczenie symboliczne; brak światłocienia. 5. Odrealnienie malowanej osoby (brak gestów, śladów ludzkiego ciała pod powłoką szat, duże nieruchome oczy) ma ukazać jej uduchowioną, świętą naturę. Postaci są przedstawione hieratycznie i frontalnie zwrócone do wiernego stojącego przed ikoną umożliwiają mu nawiązanie bezpośredniego kontaktu wzrokowego. Przedstawiony świat jest celowo odrealniony, święci unoszą się w powietrzu zawieszeni między niebem a ziemią pośredniczą między Bogiem a człowiekiem. Znaczenie osoby lub przedmiotu jest regulowane jego wielkością: to, co najważniejsze, jest największe, postaci są ustawione według ściśle określonego porządku. 6. Złoto umieszczone na każdej ikonie jako tło lub kontur postaci świętych ma znaczenie symboliczne jest odzwierciedleniem boskiej energii, ma wskazywać, że postaci przedstawione na obrazie przebywają nie w świecie realnym, lecz w niebie. 7. Twórca ikony musi się wyrzec wszelkiej osobistej inwencji w zakresie formy, musi się skupić na najistotniejszej sprawie, jaką jest oddanie pierwowzoru. Stąd też się bierze minimalizm elementów kompozycyjnych ikony niedozwolone są jakiekolwiek odstępstwa czy swoboda twórcza artysty. OPIS OBRAZU Deesis (z gr. błaganie ) oznacza orędownictwo, prośbę, modlitwę wstawienniczą. Ikona deesis jest kompozycją przedstawiającą Chrystusa jako pantokratora, Zbawiciela i sędziego, obok którego w pozach modlitewnych stoją Bogurodzica i św. Jan Chrzciciel jako orędownicy rodzaju ludzkiego. Kompozycja ta jest też znana pod nazwą trimorfion (trimorfion kompozycja, w której występują trzy postacie: Chrystus, Matka Boska i Jan Chrzciciel), ikonograficznie wiąże się z przedstawieniem Sądu Ostatecznego. Chrystus jest przestawiony jako pantokrator (z gr. wszechwładca ) siedzi na tronie, zgodnie z obowiązującym w ikonach kanonem. Jego surowa, majestatyczna twarz, okolona długimi włosami i zarostem, wyraża potęgę Stworzyciela Świata i Wszechwładcy. Pierwowzorem dla przedstawień pantokratora były portrety cesarzy bizantyńskich. Chrystus jest ukazany frontalnie, odziany w szaty typowe dla władców w czasach późnego antyku, jego głowę okala złoty nimb krzyżowy z literami WOH, które tłumaczy się: Ten, który jest. Prawą rękę unosi w geście błogosławieństwa: trzy złączone palce (mały, serdeczny i kciuk) symbolizują Trójcę Świętą, dwa pozostałe palce (wskazujący i środkowy) symbolizują dwie natury Chrystusa boską i ludzką. Chrystus trzyma w lewej ręce księgę Ewangelii, zwykle otwartą na tekście św. Jana: Ja jestem Światłością Świata. Kto idzie ze mną, nie będzie chodził w ciemności, lecz będzie miał światło życia (J 8, 12). Symbolika tej księgi w kulturze chrześcijańskiej jest bardzo bogata księga to symbol księgi życia, w którą są wpisane imiona zbawionych, księgi objawienia, zapieczętowanej siedmioma pieczęciami, której nikt nie może otworzyć i przeczytać poza Barankiem, a także symbol samego Chrystusa, który jest Słowem Bożym (we wczesnych zabytkach sztuki chrześcijańskiej przedstawiano Chrystusa w postaci symbolicznej księgi leżącej na ołtarzu). Przedstawienie Chrystusa pantokratora zasiadającego na tronie jako król królów, ale zarazem zbawiciel świata, pan nieba i ziemi jest bezpośrednio materiały zamieszczone na www.gwo.pl 3
związane z tematem Sądu Ostatecznego Chrystus jest ukazany tutaj jako sędzia żywych i umarłych. Po prawej stronie Chrystusa znajduje się Bogurodzica, która jest zwrócona w jego stronę i unosi ręce w geście wyrażającym prośbę wstawia się u Syna za rodzajem ludzkim. Maryja symbolicznie jest uważana za Nową Ewę pierwszego człowieka Nowego Testamentu, matkę nowej ludzkości. Taką naukę podaje św. Ireneusz z Lyonu w II wieku, a Kościół przyjmuje ją za autentyczną tradycję apostolską. Po lewej stronie stoi ostatni z proroków, który zamyka tradycję przepowiedni proroków Starego Testamentu, poprzednik Chrystusa, czyli Jan Chrzciciel (Prodromos) przepowiadający nadejście Królestwa Niebieskiego i nawołujący do pokuty przed nadejściem Chrystusa. Jan Chrzciciel jest uznawany za patrona ascetów i pustelników. Jan Chrzciciel symbolizuje wypełnienie przepowiedni Starego Testamentu, Maryja jest symbolem Nowego Człowieka i Nowego Testamentu słowa i przepowiednie obu tych ksiąg znajdują jedność, spełnienie i wcielenie w Chrystusie. W znaczeniu symbolicznym obie postaci wyrażają zjednoczenie miłosierdzia (Bogurodzica) i prawdy (Jan Chrzciciel). Są uznawane za największych orędowników grzesznej ludzkości, stają przed Panem, by prosić o wybaczenie dla świata. Można przypuszczać, że anioł stojący między Marią a Chrystusem to Archanioł Gabriel, ponieważ Maria i Chrystus powtarzają sytuację zwiastowania, które objawiło tajemnicę wcielenia i zbawienia. Anioł stojący przed Janem Chrzcicielem to Archanioł Michał, który jest uznawany za zwierzchnika zastępów anielskich. Symbolika kolorów: złoto (tło) symbolizuje świętość, oddanie czci, nieśmiertelność, Bożą chwałę; purpura władzę i bogactwo; czerwień życie, krew, piękno i czystość; biel (szata Chrystusa) boskość, czystość i niewinność; niebieski niebo, ale też duchowość i mistycyzm; zielony życie, wieczną młodość, wewnętrzne bogactwo; brąz ziemię, materię, ubóstwo. Szaty Chrystusa: biały chiton (chiton antyczna szata spodnia) i brązowy hymation (hymation szata wierzchnia) symbolizują zespolenie dwóch natur boskiej i ludzkiej. materiały zamieszczone na www.gwo.pl 4
LEKCJA Z OBRAZEM Autor: Teresa S. Renk Temat: Deesis z ikonostasu w cerkwi w Bartnem, XVI wiek (2 godziny lekcyjne) Przedmiotem pracy na lekcji będzie analiza bardzo znanego w sztuce romańskiej motywu ikonograficznego deesis. Poloniści prezentują zwykle przedstawienie Jezusa Pantokratora jako swoistą ilustrację Bogurodzicy. Poniżej proponujemy materiał, którego celem jest obejrzenie ikony nie jako ilustracji, ale jako osobnego, istotnego dla kultury dzieła. Prace nad analizą obrazu proponujemy poprowadzić metodą od ogółu do szczegółu, a więc zacząć od treści najbardziej ogólnych, by stopniowo przechodzić do bardziej konkretnych, wręcz szczegółowych. Ponieważ lekcja jest zaplanowana w dość lekkiej formie turnieju, ważne, aby nauczyciel na początku objaśnił kulturową i religijną funkcję i rangę ikony. Informacje o zorganizowaniu pracy na lekcji Na kilka dni przed lekcją z ikoną deesis tworzymy kilkuosobowy zespół. Wtajemniczamy tę grupę w zadanie, które mają wykonać w trakcie omawiania obrazu. Chodzi o to, by się zapoznali z materiałami zamieszczonymi w niniejszej publikacji i by w trakcie lekcji pełnili funkcję ekspertów, którzy będą weryfikować i oceniać odpowiedzi poszczególnych grup (przyznając punkty, na przykład 1 za trafność spostrzeżenia, 1 za uzasadnienie spostrzeżenia, 1 za sposób sformułowania wypowiedzi, zmieszczenie się odpowiadającego w czasie). Eksperci muszą się też zapoznać z przygotowanym dla nich poleceniem i materiałem nazwanym Karty pracy grup i kwestionariusz ekspertów. Informujemy klasę, że będzie pracować w grupach, metodą turniejową. Zespoły będą odpowiadać na pytania dotyczące obrazu. Pytania będą miały różny stopień szczegółowości. Trzeba będzie je wykonać w ściśle określonym czasie, najpierw pisemnie, a potem ustnie. Zastrzegamy, że prawo głosu (i szansę na zdobycie punktów) ma drużyna, która pierwsza odda ekspertom kartkę z zapisaną odpowiedzią. Jeżeli jednak któraś z grup będzie pierwsza dwa razy z rzędu, nie będzie miała prawa głosu przynajmniej przez jedną kolejkę. Zapoznajemy uczniów z zasadami gry, wybieramy sekretarza, który będzie pilnował czasu, spisywał punkty i prowadził listę rankingową. Jeżeli eksperci uznają odpowiedź za błędną lub niepełną, to prawo głosu otrzymuje drużyna, która oddała kartkę jako druga. Jeżeli zadanie może mieć kilka różnych odpowiedzi (np. zadania z kart nr 5, 6), wówczas prawo głosu ma każda z grup. Dzielimy klasę na cztero-, pięcioosobowe grupy. Każdemu zespołowi nadajemy symbol, którym będzie się posługiwać w trakcie wykonywania ćwiczeń, wręczamy zamkniętą teczkę z reprodukcją obrazu oraz ponumerowanymi kartami pracy. Karty muszą być tak złożone, aby ich treść można było zobaczyć dopiero w wyznaczonym momencie. Początek i koniec prac grup zawsze wyznacza sekretarz, on też po zakończeniu turnieju ogłosi listę zwycięzców. Proponuję, aby po zakończeniu turnieju uczniowie zapoznali się z informacjami na temat motywu deesis, które znajdują się w niniejszej publikacji, a którymi do tej pory dysponowali tylko eksperci, porozmawiali o tym, jakie treści były dla nich nieczytelne, na co nie zwrócili uwagi itp. Na zakończenie zajęć klasa otrzyma zadanie do wykonania w domu: Poszukajcie innych przedstawień motywu deesis i porównajcie je z obrazem oglądanym na lekcji. Wypiszcie te elementy, które powtarzają się na każdym z obrazów. materiały zamieszczone na www.gwo.pl 5
Turniej Zanim się rozpocznie właściwy turniej, prosimy liderów grup, aby wyjęli reprodukcje z teczek. Grupa przez półtorej minuty ogląda obraz. Po tym czasie reprodukcja musi się znaleźć poza zasięgiem wzroku. Przez następne półtora minuty członkowie zespołu mają czas na to, by luźno porozmawiać między sobą o wrażeniach, skojarzeniach, jakie wywołał w nich obraz. I. Prosimy, aby grupy ponownie przyjrzały się obrazowi, tym razem przez minutę. Jedna osoba z grupy odczytuje pytanie z karty nr 1, zapisuje wspólnie ustaloną odpowiedź i jak najszybciej oddaje kartę ekspertom. Eksperci zadają pytanie, które w ich kwestionariuszu również zastało opatrzone numerem 1. Wymaga ono zwięzłej odpowiedzi ustnej. II. Grupy ponownie oglądają reprodukcję przez jedną minutę i odpowiadają na pytanie zawarte w karcie nr 2. Dalsze działania przebiegają jak w zadaniu powyżej. III. Zadanie 4 i następne wymagają odczytywania szczegółów obrazu, dlatego trzeba je wykonywać, mając możliwość stałego przyglądania się reprodukcji. Na wykonanie każdego z nich można przeznaczyć 3 minuty (łącznie z ustną wypowiedzią). Karty pracy grup Karta pracy nr 1 Określcie temat obrazu, który widzieliście przed chwilą. Karta pracy nr 2 Jakie skojarzenia wywołał w Was obraz? Karta pracy nr 3 Rozpoznajcie i nazwijcie sytuację przedstawioną na obrazie. Karta pracy nr 4 Rozpoznajcie postaci przedstawione na obrazie. Karta pracy nr 5 Wybierzcie jedną z przedstawionych na obrazie postaci i podajcie cztery elementy, które uznaliście za istotne, aby ją opisać. Karta pracy nr 6 Wybierzcie dowolny rekwizyt, który został namalowany na obrazie. Spróbujcie wyjaśnić jego znaczenie. Polecenie dla ekspertów Zapoznaj się z materiałami z teczki. Na tej podstawie odpowiedz samodzielnie na pytania, które zamieszczono w kartach pracy grup i kwestionariuszu ekspertów. Określcie temat obrazu, który widzieliście przed chwilą. Jakie skojarzenia wywołał w Was obraz? Karty pracy grup i kwestionariusz ekspertów Karta pracy nr 1 Karta pracy nr 2 Co pozwoliło wam określić temat obrazu? Wymieńcie przynajmniej dwa elementy. Udowodnijcie, że wasze skojarzenia są materiały zamieszczone na www.gwo.pl 6
Rozpoznajcie i nazwijcie sytuację przedstawioną na obrazie. Karta pracy nr 3 Karta pracy nr 4 uzasadnione. Podajcie przynajmniej dwa argumenty. Wymień trzy elementy, które pozwoliły wam określić sytuację. Rozpoznajcie postaci przedstawione na obrazie. Wyjaśnijcie, co pozwoliło wam zidentyfikować poszczególne osoby. Wybierzcie jedną z przedstawionych na obrazie postaci i podajcie cztery elementy, które uznaliście za istotne, aby ją opisać. Wybierzcie dowolny rekwizyt, który został namalowany na obrazie. Spróbujcie wyjaśnić jego znaczenie. Karta pracy nr 5 Karta pracy nr 6 Wyjaśnijcie wymowę elementów, które wybraliście. Postawcie tezę lub hipotezę uzasadniającą obecność rekwizytu na obrazie. materiały zamieszczone na www.gwo.pl 7