UR ICA ILI ŠKELJO FILIP KOZINA Uniwersytet w Zagrzebiu L ITERATURA POLSKA W C HORWACJI: INICJATYWY INSTYTUCJONALNE, WYDAWNICZE I PRYWATNE ( 1990 2009) W ST P W ROKU 1989 OBRADAMI OKR G EGO STO U I PIERWSZYMI CZ CIOWO WOLnymi wyborami parlamentarnymi w Polsce rozpocz y si przemiany demokratyczne, które zapocz tkowa y nowy rozdzia w historii kraju. W Europie i na wiecie symbolem prze omu sta o si jednak zburzenie muru berli skiego w listopadzie tamtego roku. Oczywi cie zdajemy sobie spraw z arbitralno ci wyboru wspomnianych wydarze, poniewa pocz tek ko ca bloku wschodniego mo emy datowa ju na pocz tek lat osiemdziesi tych, kiedy rozpocz a dzia alno Solidarno lub na po ow lat osiemdziesi tych w dobie pieriestrojki i g asnosti europejska wiadomo spo eczna uznaje je za prze omowe. Podobnie jest w przypadku Chorwacji. Chocia pierwsze partie demokratyczne powsta y w 1989 roku, pierwsze wielopartyjne wybory i posiedzenie sejmu odby y si w 1990 roku, dopiero w 1991 roku Chorwacja og osi a niepodleg o i wyst pi a z federacji Jugos awii. Wspomniane spo eczno-polityczne wydarzenia w Polsce i Chorwacji mia y miejsce na przestrzeni trzech lat (1989 1991), za punkt wyj cia naszej analizy wybrali my wi c rok 1990, gdy z jednej strony jest to z oty rodek, z drugiej jest to data oznaczaj ca koniec jednej i pocz tek drugiej, w obu krajach odmiennej, dekady. Przemiany te odbi y si tak e na ksi ce, w najszerszym znaczeniu tego s owa, a rynek wydawniczy zarówno w Polsce, jak i w Chorwacji wyzwoli si spod nadzoru pa stwa, co cz historyków literatury polskiej uznaje za najistotniejsz zmian w dziedzinie kultury (literatury) 1. W swojej pracy chcieliby- 1 Zob. np.: S. Burkot, Literatura polska po 1939 roku, Warszawa, Wyd. Naukowe PWN, 2006, s. 308 309.
190 Literatura polska w wiecie. Tom III my przedstawi, w jaki sposób polska literatura w tej nowej rzeczywisto ci torowa a sobie drog do chorwackiego czytelnika. Porównanie b dzie dotyczy dwóch podobnych, aczkolwiek w istotnych obszarach odmiennych pa stw i rynków wydawniczych, wi c chcieliby my na pocz tku wymieni wa ne z perspektywy poruszanego zagadnienia ró nice. W ten sposób, maj c na uwadze ograniczenia i trudno ci oraz mody na rynku ksi ki, kszta towane przez masowego czytelnika, atwiej b dzie oceni, czy obecno polskiej ksi ki w Chorwacji jest zadowalaj ca. Jednym z najistotniejszych wska ników wielko ci rynku jest liczba ludno ci, która w Chorwacji (4 437 460) jest prawie dziewi ciokrotnie mniejsza ni w Polsce (38 115 000). Zak adaj c, e najwi kszy odsetek czytaj cych stanowi osoby z wy szym wykszta ceniem, tj. e w przewa aj cej mierze w a nie one si gaj po tytu y z tzw. mniej popularnych literatur, zobaczymy, e w obu krajach jest on zbli ony: w Polsce osoby z wy szym wykszta ceniem stanowi 9,9% spo ecze stwa, a w Chorwacji 7,82%. Je li jednak we miemy pod uwag stosunek tych wielko ci do liczby mieszka ców, oka e si, e ilo potencjalnych czytelników, a tym samym rzeczywista wielko rynku wydawniczego jest w Polsce zdecydowanie wi ksza. Tym samym nie dziwi du a liczba wydawców w Polsce, spo ród 30 000 zarejestrowanych, oko o 200 wi kszych oficyn jest aktywnych, przy czym oko o 40 z nich ma osiemdziesi cioprocentowy udzia w rynku. Obroty na rynku wydawniczym w Polsce w 2007 roku przekroczy y kwot miliarda dolarów ameryka skich, a nale y podkre li, e w okresie od 1990 do 2007 roku obrót ten zwi kszy si dziesi ciokrotnie. Rocznie wydawanych jest oko o 20000 tytu ów, z czego 12000 to nowo ci. Standardowy nak ad danej ksi ki to 6722 egzemplarzy, a przeci tna cena to 7,7 EUR. Warto w tym miejscu nadmieni, e rednia p aca w Polsce wynosi 2477 PLN, czyli 632 EUR, co mniej wi cej odpowiada przeci tnym chorwackim zarobkom. Spo ród publikowanych ka dego roku tytu ów 5000 6000 stanowi przek ady z j zyków obcych, najwi cej z angielskiego, niemieckiego i francuskiego. Beletrystyka stanowi 18,9% ogólnej liczby wydawanych ksi ek. W Polsce jest blisko 2500 ksi gar 2. Podczas gdy nad Wis istniej dwie du e sieci sprzeda y ksi ek Empik i Matras z ponad 100 wi kszymi sklepami, w Chorwacji nie istnieje ani jedna samodzielna sie ksi garska, chocia jest grupa wydawców, którzy w swoim posiadaniu maj sie sprzeda y ksi ek. Jedyna du a ksi garnia Profil Megastore nale y do domu wydawniczego Profil i pod wzgl dem powierzchni, oferty i profilu mo na j porówna do na przyk ad Empiku. Analogiczne, dotycz ce Chorwacji, warto ci liczbowe s zdecydowanie ni sze. W Chorwacji jest oko o 50 aktywnie dzia aj cych i licz cych si na rynku wy- 2 Postojanje malih ambicioznih izdava a neophodno je za svako razvijeno tržište; Mnogo knjiga, izdava a i knjižara. Wywiad B. egeca z Piotrem Dobro ckim, Tema 2008, nr 5/6, s. 3 14.
UR ICA ILI ŠKELJO, FILIP KOZINA: literatura polska w Chorwacji 191 dawnictw. Rocznie publikuje si 2500 3500 tytu ów, z czego 30 procent stanowi ksi ki 4 najwi kszych wydawnictw: Mozaik knjiga, Školska knjiga, Algoritam i Profil, które w swoich punktach sprzeda y daj pierwsze stwo w asnym publikacjom 3. Od 2005 roku ponad po ow tytu ów wydawanych w ci gu roku w Chorwacji stanowi przek ady z j zyków obcych, przede wszystkim z angielskiego (60%) 4. Najwi ksza liczba ksi ek publikowana jest przez ma e wydawnictwa, co sprawia, e tytu y te docieraj do mniejszej liczby czytelników. Mali wydawcy nie inwestuj w promocj swoich produktów, a ze wzgl du na brak powa nej sieci dystrybucyjnej i ograniczone finanse ich ksi ki s abiej si sprzedaj, gdy cz nak adu nigdy nie dociera do ksi gar. W takiej sytuacji istnienie ksi ek i kultury czytelniczej gwarantuje oko o 200 publicznych, ponad 1000 szkolnych i kilkadziesi t akademickich bibliotek 5. Uwzgl dniaj c stosunek liczby ludno ci w obu krajach, aby móc mówi o chocia zbli onych do polskich warunkach sprzeda y, Chorwacja musia aby mie oko o 250 ksi gar, a ma ich tymczasem niemal 2,5 razy mniej (ich liczba waha si od 80 do 100). Zwracamy uwag na nieproporcjonalno w liczbie ksi gar, gdy wed ug bada przeprowadzonych przez Instytut Ksi ki i Czytelnictwa Biblioteki Narodowej w 2006 roku 65% polskich czytelników kupi o ksi ki w ksi garniach 6. Wiedz c, e zarówno w Polsce, jak i w Chorwacji obowi zuje zerowa stawka podatku VAT na ksi ki oraz e przeci tna cena strony przek adu z polskiego na chorwacki wynosi 5 6 euro, a z chorwackiego na polski 6 7 euro 7, a tak e e redni nak ad jest w Polsce 9 razy wi kszy ni w Chorwacji, b dzie dla nas oczywist konstatacja, e ksi ka w Polsce jest ponad dwukrotnie ta sza ni w Chorwacji. Tym samym mo na powiedzie, e dla polskiego czytelnika ksi ka jest zdecydowanie bardziej dost pna ni dla chorwackiego. I NICJATYWY INSTYTUCJONALNE Chodzi nam o instytucje b d ce organizacjami u yteczno ci spo ecznej, które nadzoruj, uprawomocniaj i ustalaj hierarchi wa no ci, a tak e obiektywnie warto ciuj dzia alno kulturaln, a tym samym równie literatur. Analizuj c wspó czesne przek ady polskich ksi ek na j zyk chorwacki, nie mo na pomin Wydzia u Filozoficznego Uniwersytetu w Zagrzebiu, a dok adnie Katedry J zyka 3 V. Jureši, Hrvatska knjiga u 2006., Op.a. 2006, nr 7 (14), s. 7 9. 4 Tam e, s. 9. 5 G. Šiki, Kako od knjige napraviti robu http://www.privredni.hr/index.php?option=com_content &task=view&id=80&itemid=2. 6 Postojanje malih, s. 5. 7 Nie chodzi tutaj o cen urz dow za stron przek adu, dyktowan przez towarzystwa t umaczy, ale o przeci tn stawk rynkow, któr uzgadniaj t umacze z wydawcami.
192 Literatura polska w wiecie. Tom III Polskiego i Literatury, która obecnie w Chorwacji realizuje jeden z wa niejszych programów, które mog przyczyni si do poprawy stosunków pomi dzy dwoma krajami i dwoma narodami 8, zarówno w wymiarze kulturalno-naukowym, jak i gospodarczym. Potwierdzeniem tego jest fakt, e praktycznie wszyscy t umacze literatury polskiej na j zyk chorwacki albo tam pracowali, albo studiowali. Wszyscy pracownicy Katedry, oprócz swojej dzia alno ci naukowo-dydaktycznej, aktywnie t umacz polskie teksty literackie i kulturowe. W ten sposób nie tylko studentom polonistyki, ale tak e studentom innych kierunków oraz ogólnie poj temu chorwackiemu czytelnikowi umo liwiaj zapoznanie si z polsk literatur i kultur, z sukcesem inspiruj c i motywuj c studentów, aby sami w trakcie i po zako czeniu studiów zajmowali si t umaczeniem z j zyka polskiego. Rezultatem tych wysi ków jest d uga lista przek adów z literatury polskiej, których cz stanowi lektur obowi zkow na studiach polonistycznych. Wyk adaj cy w Katedrze razem ze studentami pracowali nad kilkoma projektami t umaczeniowymi, które doczeka y si publikacji. Chodzi o zbiór opowiada Zima Andrzeja Stasiuka (Naklada MD, 2007) i fragmenty z ksi ki Lapidaria Ryszarda Kapu ci skiego ( Tema, 2008, s. 30 42). Drug wa n instytucj, zabezpieczaj c stron finansow translatorskich zmaga jest Ministerstwo Kultury Republiki Chorwacji, które ka dego roku przyznaje dotacje staraj cym si o nie oficynom. Ze wzgl du na to, e decyzja o przyznaniu rodków finansowych na wydawanie ksi ek podejmowana jest na podstawie kryterium warto ci 9, uzyskana dotacja stanowi równocze nie uwierzytelnienie dla ka dego wytypowanego tytu u. Oprócz tego Ministerstwo Kultury ka dego roku odkupuje od wydawców okre lon liczb wybranych tytu ów, a nast pnie przekazuje je bibliotekom publicznym, zwi kszaj c tym samym ich dost pno dla chorwackiego czytelnika. Z dum podkre lamy, e znaczna cz polskich ksi - ek przet umaczonych na j zyk chorwacki otrzyma a zarówno dotacj dla wydawców, jak i zosta a zakupiona do bibliotek. Na przestrzeni ostatniego dziesi ciolecia powsta w Polsce zinstytucjonalizowany system popularyzacji ksi ek i czytelnictwa oraz promocji polskiej literatury w wiecie, który od 1999 roku funkcjonuje pod nazw Instytut Ksi ki 10. Przek ad i obecno polskiej literatury poza Polsk wspomagany jest wspó finansowaniem zagranicznych oficyn wydaj cych polsk literatur, a dok adniej pokrywaniem kosztów przek adu i zakupu praw autorskich. W a nie wsparcie Instytutu Ksi ki w ci gu ostatnich 19 lat u atwi o, a w niektórych przypadkach umo liwi o opublikowanie niektórych t umacze na j zyk chorwacki. Chocia drugim wa nym zadaniem Instytutu jest organizacja promocji polskiej literatury na mi - 8 http://www.ffzg.hr/zslav/polonistika/index.html. 9 http://www.min-kulture.hr/default.aspx?id=403. 10 http://www.instytutksiazki.pl/pl,ik,site,10,15.php.
UR ICA ILI ŠKELJO, FILIP KOZINA: literatura polska w Chorwacji 193 dzynarodowych targach ksi ki oraz organizacja wizyt polskich pisarzy na festiwalach literackich, w zasadzie nie realizuje on ich w Chorwacji, gdy to zadanie przej a na siebie Polska Izba Ksi ki, tj. Piotr Dobro cki, wiceprezes Izby, który na tym polu wykona w Chorwacji ogromn prac. O powodzeniu jego dzia a najlepiej wiadcz zgodne wypowiedzi specjalistów i mediów, którzy udzia Polski w charakterze kraju partnerskiego na Targach Ksi ki Interliber 2007 uznali za bez w tpienia najwi kszy sukces, jaki sta si udzia em go cia zagranicznego 11. Trzeba tak e wspomnie, e cz tych, ale te pozosta ych zas ug przypada Ambasadzie Rzeczypospolitej w Zagrzebiu, która uczestniczy w organizowaniu polskich wyst pie na targach, indywidualnych wizyt polskich pisarzy oraz finansowo i logistycznie wspiera wydawanie i promocj polskich tytu ów. Chodzi mianowicie o zbiór opowiada Andrzeja Stasiuka, Olgi Tokarczuk i Jerzego Pilcha Boži ne pri e (Naklada MD, 2008; polski tytu Opowiadania wigilijne), t umaczenia polskiej poezji Z. Malicia Gost u ku i (ArtTrezor, 2006; Go w domu), wybór utworów Zbigniewa Herberta Mo ukusa (Disput, 2009; Pot ga smaku) oraz bardzo popularnych w Chorwacji ksi ek Katarzyny Kotowskiej Jež (Naklada MD, 2007; Je ) i Kula od kocaka (Naklada MD, 2008; Wie a z klock w). Wspomniany ju Interliber z ponad trzydziestoletni tradycj cieszy si w Chorwacji opini swego rodzaju instytucji kulturalnej. Na tych wiod cych w regionie targach ksi ki, ze wzgl du na udzia du ej liczby wydawców, czytelników i mediów panuj wietne warunki do przedstawiania rodzimej publiczno ci autorów zagranicznych. Potwierdza to fakt, e Pawe Huelle, Janusz L. Wi niewski, Katarzyna Kotowska i Krzysztof Varga, którzy go cili na Interlibrze w ci gu ostatnich dwóch lat, zostali zauwa eni nie tylko przez pras codzienn i tygodniki, godn pozazdroszczenia d ugo czasu antenowego po wi ci a im równie chorwacka telewizja publiczna oraz stacje radiowe. Co wi cej, po wydaniu przek adu kultowej powie ci Weiser Dawidek (Gde je nestao Dawid Weiser, Naklada MD, 2005) Pawe Huelle kilkakrotnie odwiedzi Chorwacj i zosta wspó pracownikiem wysokonak adowego dziennika Jutarnji list, w którym pisze o sprawach polskich. W 2007 roku w a nie na Interlibrze powo ano do ycia konkretne polsko-chorwackie projekty t umaczeniowe, które zosta y zrealizowane i ju w 2008 roku na tych w a nie targach przedstawione. Mowa tu o przek adzie powie ci Tequila Krzysztofa Vargi (Tequila, Meandar, 2008), Wie a z klocków Katarzyny Kotowskiej (Kula od kocaka, Naklada MD, 2008) oraz o przek adzie jednego numeru czasopisma Wyspa w chorwackim czasopi mie Tema. Po stronie polskiej zosta natomiast opublikowany przek ad jednego z najlepszych wspó czesnych utworów prozatorskich Kodi po otoku (Przewodnik po 11 B. egec, Poljskim putem, Tema 2008, nr 5 6, s. 2.
194 Literatura polska w wiecie. Tom III wyspie) Senka Karuzy oraz po wi cono du o miejsca chorwackiej literaturze i rynkowi wydawniczemu w czasopi mie Wyspa 12. Ze wzgl du na popularno, liczb odwiedzaj cych, a tak e zainteresowanie mediów innymi tego typu wydarzeniami w Chorwacji promocja polskiej literatury na targach ksi ek wraz z dobrze przemy lan strategi medialn jest najlepszym sposobem zaistnienia mniej popularnej literatury w Chorwacji. Na ile sprawdz si te prognozy, zale y, w równej mierze, od stopnia specjalizowania si samych targów oraz od zaanga owania instytucji kulturalnych odpowiedzialnych za ksi k. I NICJATYWY WYDAWNICZE W odró nieniu od czasów, gdy chorwacki przemys wydawniczy by pod nadzorem w adz pa stwa jugos owia skiego i nawet najwi ksi wydawcy publikowali zarówno polsk klasyk z XIX wieku, jak i wspó czesnych polskich pisarzy, po proklamowaniu niepodleg o ci i wprowadzeniu gospodarki rynkowej du e wydawnictwa nagle przesta y interesowa si polsk literatur. Niestety, mowa w a nie o wydawcach, którzy mogliby ksi k promowa w mediach i atwo dystrybuowa w swoich ksi garniach, umo liwiaj c jej tym samym zaistnienie w chorwackiej przestrzeni kulturalnej. Dlatego te w ci gu ostatnich dwóch dekad polska literatura by a ca kowicie skazana na ma e oficyny. Jedynym wi kszym wydawnictwem, które publikowa o literackie t umaczenia z j zyka polskiego, by Nakladni Zavod Matice Hrvatske, który, co trzeba podkre li, nale y do Macierzy Chorwackiej (Matica Hrvatska), pa stwowej instytucji kulturalnej, a wyda nast puj ce tytu y: Czes aw Mi osz Piesek przydro ny (Usputni psi, 2000), Olga Tokarczuk Prawiek i inne czasy (Pravijek i druga vremena, 2001), Dom dzienny, dom nocny (Dom danji, dom no ni 2002), Witold Gombrowicz Dramaty (Drame 2005). W przypadku ma ych wydawców, którzy jako jedyni publikuj przek ady polskiej literatury, mo emy wyró ni 2 modele docierania do polskiego tytu u. Z pierwszym mamy do czynienia, gdy inicjatywa wychodzi od oficyny, tzn. kiedy wydawca sam decyduje o opublikowaniu wybranej polskiej ksi ki i jedynie poszukuje t umacza, w drugim natomiast modelu przyjmuje on sugesti z zewn trz, tj. inicjatyw t umacza. Niezale nie od tego, czy tytu zosta wybrany przez wydawnictwo, czy przez t umacza, ze wzgl du na trudne warunki rynkowe wszyscy wydawcy s zale ni od wsparcia wymienionych wy ej instytucji, bo chodzi w tym przypadku o tytu y nieatrakcyjne rynkowo dla chorwackiego czytelnika. Potencjalnym wyj tkiem od tej regu y by Janusz L. Wi niewski, którego 12 Tam e.
UR ICA ILI ŠKELJO, FILIP KOZINA: literatura polska w Chorwacji 195 ksi ki Samotno w sieci (Samo a v mreži, 2004) i Zespo y napi (Sindrom napetosti, 2004) doczeka y si w Polsce wyj tkowo wysokich nak adów i w ten sposób zyska y status atrakcyjnych tytu ów, przynajmniej dla mniej wymagaj cych czytelników, gdy tymczasem na chorwackim rynku prawie nie zosta y zauwa one. Co charakteryzuje metod inicjatywy w asnej wydawcy? Zak ada ona wybór tytu u poprzez j zyk-po rednik oraz preferowanie tych nazwisk i tytu ów, które zaistnia y ju na wielu rynkach poza Polsk, zdoby y nagrody literackie lub zosta y wyró nione przez Instytut Ksi ki. Taki model stosuje wydawnictwo Fraktura, którego redaktor naczelny Seid Serdarevi decyzj o wydaniu powie ci Stasiuka Dziewi (Devet, 2003) podj na podstawie renomy, jak cieszy si ten autor na niemieckim rynku wydawniczym i po lekturze powie ci w niemieckim przek adzie. W ten sposób Fraktura dzia a a i w latach nast pnych, publikuj c polskie tytu y: Andrzej Stasiuk i Jurij Andruchowycz, Moja Europa (2007), Witold Gombrowicz Bakakaj (Bakakaj, 2007) i Trans-Atlantyk (Trans-Atlantik, 2008). W przygotowaniu jest kilka kolejnych tytu ów, wybranych wed ug zaprezentowanej zasady. W ten sam sposób wspó pracuj ce ze sob wydawnictwa Disput i HFD podj y decyzj o publikacji powie ci Wojciecha Kuczoka Gn j (Gnoj, 2005) i W czerwieni Magdaleny Tulli (U crvenilu, 2008). Jakie s potencjalne niebezpiecze stwa tego modelu? Wydawcy najpierw kupuj prawa autorskie do wydawania polskiej ksi ki, a potem rozpoczynaj poszukiwania t umacza. Ze wzgl du na ma liczb t umaczy, du y problem stanowi przekraczanie terminów zarówno w przypadku relacji t umacz wydawca, jak i wydawca w a ciciel praw autorskich. Oprócz tego oficyny, które preferuj t metod, wyj wszy kryterium weryfikacyjne w postaci liczby nagród i przek adów na obce j zyki, ze wzgl du na barier j zykow nie mog si zorientowa, jak wytypowane utwory s ocenianie przez wspó czesn polsk nauk o literaturze i krytyk literack. Do tej pory, na szcz cie, uda o si unikn wi kszych potkni, bezkrytycznie przyjmuj c za gwarancj warto ci powodzenie na rynkach zachodnich. Jako odwrotny przyk ad chcieliby my przytoczy casus z literatury czeskiej w chorwackim przek adzie. Na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat najcz ciej t umaczonym czeskim pisarzem by Michael Viewegh, który cho w ród specjalistów nie cieszy si tak estym, jak w ród czytelników, w pewien sposób zasyci ma y chorwacki rynek, zabieraj c przestrze bardziej warto ciowym czeskim pisarzom. Podobnym przyk adem na polskim rynku s dwie przet umaczone ksi ki chorwackiej autorki, Vedrany Rudan Ucho, gard o, nó i Mi o od ostatniego spojrzenia, które za spraw adaptacji scenicznej w warszawskim teatrze Krystyny Jandy zosta y zauwa one przez polsk publiczno. Naszym zdaniem, ale te zdaniem chorwackich krytyków, ca kowicie niezas u enie, bior c pod uwag ich jako. Nie w tpimy w atrakcyjno rynkow tych
196 Literatura polska w wiecie. Tom III tytu ów, ale mamy nadziej, e nie b dzie ona decyduj cym kryterium przy wyborze kolejnych tytu ów dla chorwackich t umaczy polskiej literatury oraz polskich t umaczy literatury chorwackiej. Wspomniane ryzyko jest minimalne w przypadku modelu, w którym to aktywni t umacze wychodz z inicjatyw do wydawców. Jak ju wcze niej nadmienili my, w zasadzie chodzi o pracowników Katedry J zyka Polskiego i Literatury (Zdravko Mali, Dalibor Blažina, Ivana Vidovi Bolt, Ivana Masla ) lub absolwentów polonistyki (jak na przyk ad Mladen Marti, Vlado Vladi i Adrijan Cvitanovi ), albo rzadkie wyj tki jak Pero Mio i Ivana Puškari, którzy dzi ki d ugoletniemu pobytowi w Polsce wietnie pos uguj si j zykiem polskim i dobrze orientuj si we wspó czesnej polskiej literaturze, a dzi ki humanistycznemu wykszta ceniu umiej wybra ksi ki warte prze o enia. Ta grupa t umaczy ch tnie wybiera pisarzy z kanonu. Pod poj ciem kanonu rozumiemy kategorie normatywno ci, warto ci i powszechnej obowi zkowo ci. Wytypowani w ten sposób autorzy s bezwarunkowymi autorytetami pod wieloma wzgl dami wa nymi zarówno dla polonistów, jak i dla szeroko poj tej chorwackiej publiczno ci czytaj cej. Chodzi przede wszystkim o pisarzy takich, jak: Bruno Schulz (Du ani cimetne boje, 2005; Sklepy cynamonowe; Sanatorij pod klepsidrom, 2007; Sanatorium pod Klepsydr ), Czes aw Mi osz (Zasužnjeni um, 1998; Zniewolony umys ; Rodbinska Europa, 1999; Rodzinna Europa; Usputni psi, 2000; Piesek przydro ny), Wis awa Szymborska (Radost pisanja, 1997; Rado pisania), Witold Gombrowicz (Drame, Bakakaj, Trans-Atlantik, Pornografija, 2005; Dramaty, Bakakaj, Trans-Atlantyk, Pornografia), Tadeusz Ró ewicz (Rije po rije, 2001; S owo po s owie), Jaros aw Iwaszkiewicz (Pripovijesti, 2002; Opowiadania), Stanis aw J. Lec (Nepo ešljane misli, 2000 i 2006; My- li nieuczesane), Stanis aw Lem (Solaris, 2004) oraz Zbigniew Herbert (Svjedok zlovremena, 2003; wiadek z ego czasu; Mo ukusa, 2009; Pot ga smaku). W ten sposób zostali równie wybrani polscy pisarze redniej generacji, jak: Piotr Szewc, Andrzej Stasiuk, Pawe Huelle, Olga Tokarczuk, Wojciech Kuczok, Krzysztof Varga oraz Magdalena Tulli, autorzy wcze niej ju wymienionych utworów. Wybór uznanych pisarzy z kanonu umacnia ich pozycj tak e w literaturze rodzimej liczne przek ady s potwierdzeniem z zewn trz, e chodzi o dzie a obiektywnie warto ciowe. Wyj tek od wymienionego kanonicznego wyboru stanowi jedynie opublikowana w 2001 roku Antologija poljske kratke pri e. Orkestru iza le a, której redaktorzy Ivana Vidovi Bolt i Dariusz Nowacki przedstawili chorwackim czytelnikom nazwiska m odych i szerzej nieznanych autorów. Wszystkie prze o one tytu y znalaz y si na li cie lektur obowi zkowych lub dodatkowych przewidzianych programem zaj z literatury polskiej. Je li ju wspominamy zas ugi cz onków Katedry Polonistyki w kontek cie obecno ci polskich klasyków na chorwackim rynku, chcieliby my zasugerowa
UR ICA ILI ŠKELJO, FILIP KOZINA: literatura polska w Chorwacji 197 mo liwo wykorzystania nawi zanych z wydawcami kontaktów, aby przeforsowa wznowienie i uwspó cze nienie starszych przek adów utworów wybitnych twórców, które, poza Bibliotek Narodow i Uniwersyteck oraz antykwariatami, s w zasadzie niedost pne. Równocze nie na nich w pierwszej kolejno ci spoczywa odpowiedzialno, swego rodzaju d ug wzgl dem wa nych autorów z drugiej po owy XX wieku (np. Tadeusz Konwicki, Gustaw Herling-Grudzi ski, Hanna Krall, Ryszard Kapu ci ski, Wies aw My liwski, Stefan Chwin itd.). By mo e to w a nie takie zobowi zania odkrywaj wady tego modelu. Nawet gdy t umacz jest fachowcem, wiadomym ci cej na nim odpowiedzialno ci, ma on w obr bie kanonu swoich ulubie ców. Drugim niebezpiecze stwem modelu jest wspomniane ju ograniczenie do ma ych oficyn, czego rezultatem jest nik a obecno w wiadomo ci czytaj cej publiczno ci, potencjalne trudno ci z dystrybucj, a nawet bankructwo samego wydawcy, jak to mia o miejsce w przypadku wydawnictwa Naklada MD, które w ci gu zaledwie 7 lat, od 2001 do 2008 roku, kiedy zako czy o dzia alno, opublikowa o 6 polskich tytu ów. W porównaniu z Fraktur, Naklada MD nie mia a szans przetrwania, poniewa ca kowicie koncentrowa a si na wydawaniu wyselekcjonowanych, warto ciowych literacko tytu ów, nie troszcz c si o ich rynkow atrakcyjno. Fraktura natomiast, oprócz takich tytu ów, systematycznie wydaje i te warto ciowe ksi ki, które przesz y test na zachodnich rynkach, gdzie uzyska y status bestsellerów. Nie ma potrzeby podkre la, e te tytu y zdecydowanie bardziej op aca si promowa ni ksi ki w zasadzie nieznanych, chocia warto ciowych polskich pisarzy. Innymi s owy, w momencie, kiedy yj cy polski pisarz otrzyma by licz c si na wiecie i na rynku wydawniczym nagrod, jego akcje z pewno ci zyska yby na warto ci równie w Chorwacji. I NICJATYWY PRYWATNE Mówi c o osobach sprowadzaj cych do Chorwacji polsk literatur, w zasadzie jeste my zmuszeni odwo ywa si do tego, co zosta o ju wcze niej powiedziane. Chodzi mianowicie o wspomnianych ju pracowników Katedry Polonistyki i kilkoro absolwentów polonistyki oraz polonofilów, którzy nie studiowali na polonistyce ani nie s zatrudnieni w Katedrze. Wszystkich ich czy jednak jedno nieustaj cy entuzjazm i zainteresowanie Polsk w najszerszym znaczeniu tego s owa. Okaza o si bowiem, e za spraw regularnych wizyt w Polsce, dobrych kontaktów z katedrami polonistyki i chorwacystyki na polskich uczelniach, dobrej orientacji we wspó czesnej produkcji literackiej, a tak e znajomo ciami z polskimi pisarzami lub redaktorami w wydawnictwach i czasopismach, dzia ania prywatne stanowi najbardziej warto ciowy, a zarazem najskuteczniejszy
198 Literatura polska w wiecie. Tom III sposób prezentowania polskiej literatury chorwackim czytelnikom. Oprócz wymienionych inicjatyw t umaczeniowych, które zaowocowa y opublikowaniem szeregu wa nych przek adów z literatury polskiej, istniej jeszcze inne sposoby jej obecno ci, tak e zale ne od dzia a prywatnych. C ZASOPISMA LITERACKIE I NAUKOWE Chorwackie literackie i kulturalne czasopisma w zasadzie od zawsze by y otwarte na t umaczenia z j zyka polskiego i praktycznie nie ma ani jednego znacz cego chorwackiego czasopisma, które nie publikowa o polskich autorów. Najwi ksza liczba przek adów opowiada, esejów, felietonów, poezji, a nawet dramatów pojawi a si na amach czasopism: Književna smotra 13, Quorum, Republika, Kolo, Tema, 15 dana, Forum, Književna revija, Europski glasnik, Nova Istra, Poezija i Hrvatsko slovo. Przypominamy, e w a- nie za spraw inicjatyw prywatnych i osobistych kontaktów, niektóre z tych czasopism ca e numery lub bloki tematyczne po wi ci y polskiej literaturze. Na przyk ad Književna smotra z okazji rocznicy urodzin Adama Mickiewicza w 1998 roku zadedykowa a numer temu polskiemu klasykowi, a Quorum z Zagrzebia i Književna revija z Osijeku w roku 2000 po wi ci y uwag odpowiednio polskiemu opowiadaniu oraz wspó czesnej polskiej poezji i prozie. Quorum w 2003 i 2008 roku opublikowa o obszerny cykl artyku ów na temat wspó czesnej polskiej poezji. W 2008 roku czasopismo Tema po wi ci o numer polskiej literaturze i ksi ce, w którym znalaz si wspomniany ju przek ad numeru czasopisma Wyspa. Polski felieton zosta przedstawiony w artykule w cenionym czasopi- mie wydawanym przez Macierz Chorwack Kolo w 2001 roku, a w drugim periodyku, tak e wydawanym przez t instytucj, Hrvatska revija, w 2006 roku ukaza si cykl tekstów po wi conych polskiej historii, kulturze i literaturze 14. W innych czasopismach publikowano przede wszystkim t umaczenia fragmentów prozatorskich lub wiersze wybranych autorów. Warto te nadmieni, e w ci gu ostatnich kilku lat w ilustrowanym literackim czasopi mie dla dzieci Radost systematycznie ukazuj si przek ady ze wspó czesnej polskiej literatury dzieci cej. To w a nie na amach czasopism inicjatywy prywatne maj mo liwo najszybciej i naj atwiej zaistnie, tam te naj atwiej zaobserwowa sk onno t umaczy do przek adania utworów swoich literackich ulubie ców. T umaczenia w czasopismach poprzedzaj czasami wydanie ksi kowe. Na przyk ad w rok po opublikowaniu numeru czasopisma Quorum po wi conego polskiemu opowia- 13 Jest to naukowy periodyk po wi cony literaturze wiatowej, który ukazuje si od 1969 roku. Od momentu jego powstania a do 1997 roku jego redaktorem naczelnym by polonista Zdravko Mali, a obecnie funkcj t pe ni Dalibor Blažina, tak e polonista. 14 W tym numerze znajduje si tak e bibliografia przek adów literatury polskiej na j zyk chorwacki oraz tekstów dotycz cych literatury polskiej z lat 1990 2005.
UR ICA ILI ŠKELJO, FILIP KOZINA: literatura polska w Chorwacji 199 daniu, oficyna wydaj ca ten tytu opublikowa a Antologiju poljske pri e. Orkestru iza le a, tak e Sklepy cynamonowe Bruno Schulza ukaza y si najpierw w czasopi mie Europski glasnik, a dopiero potem w formie ksi kowej. Warto przy okazji nadmieni, e redaktorem wspomnianego czasopisma, a tak e wydawnictwa, które opublikowa o powie Sklepy cynamonowe, jest ta sama osoba Dražen Katunari. Godna pozazdroszczenia obecno polskich autorów w chorwackich czasopismach literackich nie przek ada si niestety na ich popularno. Czasopisma wychodz w niewielkich nak adach, s dost pne tylko w wybranych kioskach i ksi garniach, a w dodatku cz sto s to czasopisma literacko-naukowe, w zwi zku z czym s one mniej atrakcyjne dla szerszego kr gu czytelników. Nale y szczerze przyzna, e chorwacka publiczno czytaj ca nie ma wyrobionego nawyku kupowania i czytania literackich periodyków, a tym samym o liczbie czytelników przek adów polskiej literatury w czasopismach mo emy wnioskowa jedynie w przybli eniu. Osobami, które powinny by nieco bardziej zainteresowane omawianymi przek adami, s studenci polonistyki, ale rozproszenie przek adów po licznych czasopismach cz sto zniech ca nawet ich, tak wi c inicjatywa zebrania przek adów w jednym miejscu spotka a si z du ym zainteresowaniem. Najlepszym przyk adem jest zbiór przek adów i adaptacji polskiej poezji Gost u ku i Zdravka Malicia. Ksi ka zawiera noty biograficzne 67 polskich poetów oraz ponad 600 utworów. A do ujednolicenia i wydania w 2006 roku tych utworów we wspomnianej ksi ce, cz przek adów by a rozproszona po periodykach, cz natomiast pozostawa a w r kopisach. W ten sposób studenci, ale i inni mi o nicy poezji otrzymali wspania y wgl d w kompletn histori polskiej poezji w jednym miejscu. Nie trzeba zapomina, e dla studentów polonistyki czytanie polskiej literatury stanowi element kszta cenia. Dlatego nale y raz jeszcze podkre li wspó prac dwóch pokole czwartego roku polonistyki oraz ich opiekunek Dominiki Kanieckiej i ur icy ili Škeljo, która zaowocowa a opublikowaniem dwóch wspomnianych wcze niej przek adów Andrzeja Stasiuka i Ryszarda Kapu ci skiego. I podczas gdy na rynku trzeba walczy o ka dego czytelnika, studenci polonistyki s zobligowani programem studiów do czytania polskiej literatury, a tym samym jest to jeden z podstawowych sposobów jej popularyzowania w Chorwacji. F ESTIWALE LITERACKIE Prywatne inicjatywy by y decyduj ce tak e w przypadku zapraszania polskich pisarzy do Chorwacji na Festiwal Europejskiego Krótkiego Opowiadania najwi kszy i najwa niejszy festiwal literacki w Chorwacji na przestrzeni ostatnich siedmiu lat który cieszy si du ym zainteresowaniem mediów i przyci ga najbardziej znanych europejskich mistrzów tej formy literackiej. Dzi ki temu, e
200 Literatura polska w wiecie. Tom III Ivana Vidovi Bolt zatrudniona w Katedrze Polonistyki od samego pocz tku by a cz onkiem komitetu organizacyjnego, pi lat z rz du na festiwalu go cili polscy pisarze: Wojciech Kuczok, Olga Tokarczuk, Natasza Goerke, Pawe Huelle i Danijel Odija. T tez potwierdza fakt, e wraz z jej rezygnacj z tej funkcji polscy pisarze przestali si pojawia na festiwalu. Warto przy okazji wspomnie, e uczestnicz ca w Festiwalu Olga Tokarczuk zainicjowa a powstanie we Wroc awiu festiwalu na wzór chorwackiego. Drugim przyk adem jest ciesz cy si najd u sz tradycj chorwacki festiwal poetycki Goranovo prolje e (którego pocz tki si gaj 1964 roku), w którym w 2008 roku, znowu za spraw prywatnej inicjatywy t umaczki zwi zanej z Katedr Polonistyki, ur icy ili Škeljo, wzi o udzia kilku wspó czesnych polskich poetów: Piotr Macierzy ski, Maciej Robert, ukasz Szopa i Robert Król. Bior c pod uwag znaczenie obu wspomnianych festiwali, wizytom polskich pisarzy w Chorwacji towarzyszy o godne pozazdroszczenia zainteresowanie mediów obecno pisarzy w programach telewizyjnych i radiowych mediach publicznych, wywiady dla dzienników i tygodników, publikacja przek adów w czasopismach, spotkania autorskie ch tnie odwiedzane przez czytelników. Integralnym elementem wizyt polskich pisarzy w Chorwacji, co nie jest bez znaczenia, by y spotkania ze studentami polonistyki organizowane na Wydziale Filologicznym. P ODSUMOWANIE Jak zatem podsumowa i oceni obecno polskiej literatury w Chorwacji na przestrzeni ostatnich dwóch dziesi cioleci? Ma y rynek wydawniczy, niskie nak ady, wysokie ceny i ksi ki schlebiaj ce popularnym gustom nie sprzyjaj mniej popularnym literaturom. Wymienione instytucje nierzadko, dzi ki finansowemu wsparciu, umo liwiaj ukazywanie si przek adów w formie ksi kowej, ale jak próbowali my wykaza inicjatywa nigdy nie wychodzi od nich. Co wi cej, chocia istniej ma e oficyny, które wybieraj polskie tytu y, wi kszo z nich otrzyma a impuls od t umaczy, w przyt aczaj cej wi kszo ci zwi zanych z Katedr Polonistyki. Ich entuzjazm w promowaniu polskiej literatury daje si zaobserwowa w pracach pro publico bono i w poczuciu odpowiedzialno ci, by publikowane przek ady zaistnia y w wiadomo ci czytelników poprzez recenzje, nowe interpretacje i analizy naukowe. Cechuj ce ich zaanga owanie, a tak e osobiste znajomo ci z pisarzami, za spraw których ci ostatni od czasu do czasu goszcz w Chorwacji, s warunkami sine qua non istnienia polskiej literatury w chorwackich przek adach. Wzi wszy pod uwag fakt, e aden z chorwackich t umaczy z j zyka polskiego nie utrzymuje si wy cznie z przek adów, a dla zatrudnionych w Katedrze
UR ICA ILI ŠKELJO, FILIP KOZINA: literatura polska w Chorwacji 201 Polonistyki priorytetem jest praca dydaktyczna i naukowa ich zas ugi i wk ad w konstytuowanie obecno ci polskiej literatury w Chorwacji w ci gu ostatnich dwóch dekad s tym wi ksze. Innymi s owy, maj c na uwadze wymienione warunki rynkowe, mody literackie i uwarunkowania zawodu t umacza, mo emy stwierdzi, e obecno polskiej literatury w Chorwacji jest nie tylko zadowalaj ca, ale i znacz ca. B IBLIOGRAFIA Stanis aw Burkot, Literatura polska po 1939 roku, Warszawa, PWN, 2006. Branko egec, Poljskim putem, Tema 2008, r. V, nr 5 6. ur ica ili Škeljo, Bibliografija prijevoda s poljskoga 1990 2005, Hrvatska revija 2006, r. VI, nr 1. Piotr Dobro cki, Mnogo knjiga, izdava a i knjižara, Tema 2008, r. V, nr 5/6. Valerij Jureši, Hrvatska knjiga u 2006., Op.a. 2006, nr 7 (14). Postojanje malih ambicioznih izdava a neophodno je za svako razvijeno tržište. Wywiad B. egeca z Piotrem Dobro ckim, Tema 2008, r. V, nr 5/6. Goran Šiki, Kako od knjige napraviti robu http://www.privredni.hr/index.php?option=com_content&task=view&id=80&itemid=2 http://www.instytutksiazki.pl/pl,ik,site,10,15.php http://www.ffzg.hr/zslav/polonistika/index.html http://www.min-kulture.hr/default.aspx?id=403 ur ica ili Škeljo, Uniwersytet w Zagrzebiu, Wydzia Filozoficzny, Katedra Polonistyki. Obroni a prac magistersk Rola historii w poezji Zbigniewa Herberta. Obecnie przygotowuje prac doktorsk na temat Stylizowanie funkcji autora w poezji Tadeusza Ró ewicza i Czes awa Mi osza. Publikuje prace dotycz ce wspó czesnej polskiej poezji, t umaczy z j zyka polskiego na chorwacki. Filip Kozina, Uniwersytet w Zagrzebiu, Wydzia Filozoficzny, Katedra Polonistyki. Przygotowuje prac doktorsk na temat prozy Paw a Huellego i Stefana Chwina. Publikuje prace dotycz ce wspó czesnej polskiej prozy, t umaczy z j zyka polskiego na chorwacki. P OLISH L ITERATURE IN C ROATIA: I NSTITUTIONAL, PUBLISHING AND P RIVATE I NITIATIVES (1990 2009) The article deals with the presence of Polish literature in Croatia and its availability to the readers. The authors analyze institutional, publishing and private links required for the perception of Polish literature and its reception on the Croatian cultural scene.