Henryk Sienkiewicz, Quo vadis Na omówienie tej powieści proponuję przeznaczyć 3 godziny lekcyjne: 1. Historia w powieści. Rzym za czasów Nerona. 2. Barwny świat bohaterów. 3. Świat pogański a chrześcijański. Lekcja 1. Temat: Historia w powieści. Rzym za czasów Nerona. Cele: 1. Dostrzeżenie w powieści tła historycznego. 2. Rozumienie, jak realia powieści wpływają na kształt wydarzeń i ukształtowanie bohaterów. 3. Nakreślenie obrazu ówczesnego Rzymu. 4. Powtórzenie cech gatunkowych powieści historycznej. 5. Sprawdzenie znajomości treści lektury. Tok lekcji: 1. Aby sprawdzić, czy uczniowie znają treść lektury, podajemy zagadnienia, które ukierunkują wypowiedzi uczniów, np.: a) Jakim władcą, mężem, przyjacielem i człowiekiem jest Neron? b) Dlaczego Petroniusz musiał odebrać sobie życie? c) Jakie zmiany wniosła w życie Marka Winicjusza miłość do Ligii? d) Jaką rolę w powieści odgrywają postaci świętych Piotra i Pawła? e) Jaki wpływ miała religia chrześcijańska na życie niektórych bohaterów? f) Dlaczego Rzym musiał spłonąć? 2. Następnie, korzystając z przygotowanych przez uczniów źródeł historycznych, ustalamy, które postaci i wydarzenia są historyczne, które fikcyjne. a) historia: Neron cesarz Rzymu w latach 63 66, pożar Rzymu 64 rok, Petroniusz ulubieniec Nerona, zmarł w 66 roku; Tygellin, Pomponia Grecyna, Akte, Seneka, św. Piotr, św. Paweł, prześladowania pierwszych chrześcijan. b) fikcja: Marek Winicjusz, Ligia, Ursus, Glaukus, Kryspus, Tunice, Chilon. 3. Określamy wątek główny powieści i wątki poboczne. Wątek główny to przede wszystkim historia miłości Winicjusza i Ligii. Wątki poboczne: 1
a) dzieje Rzymu za czasów Nerona (wątek historyczny), b) obraz różnych warstw społecznych miasta (patrycjusze, ekwici, plebs, niewolnicy (wątek społeczny), c) wierzenia, zwyczaje świata pogańskiego i antycznego (wątek obyczajowy), d) dzieje pierwszych chrześcijan, działalność świętych Piotra i Pawła, okrutne prześladowania (wątek religijny). 6. W jaki sposób Sienkiewicz przedstawił ówczesny Rzym? (Pomińmy kwestie życia na dworze cesarza Nerona). Autor bardzo ciekawie ukazał bogactwo i przepych dzielnic zamieszkałych przez bogaczy: willa Petroniusza, dom Winicjusza czy pałac Nerona (jeśli wystarczy czasu, to proponuję przeczytać niektóre fragmenty powieści, np. Przeszli do frigidarium, na środku którego biła fontanna zabarwiona na kolor jasnoróżowy i roznosząca woń fiołków. Tam siadłszy w niszach wysłanych jedwabiem, poczęli się ochładzać. Dla kontrastu ukazał też dzielnicę biednych ludzi Zatybrze (np. dom Miriam). Drobiazgowo i realistycznie opisał ubiory, wnętrza domów, ulice, place. Ukazał codzienność i rozrywki: cyrk, igrzyska, walki gladiatorów. Dzięki powieści możemy poznać nawet różne rodzaje broni, którą władali gladiatorzy. 7. Na koniec powtórzmy, jaki rodzaj powieści nazywamy powieścią historyczną. Jest to powieść, której fabuła toczy się w epoce traktowanej przez autora i jego współczesnych jako zamknięty okres dziejów. Powieść historyczna zmierza na ogół do uwzględnienia prawdy historycznej, łączonej z wydarzeniami historycznymi (na podst. Podręcznego słownika terminów literackich, red. M. Głowiński i inni). 8. Praca domowa. Podzielmy uczniów na grupy i polećmy, aby zaznaczyli w utworze fragmenty opisujące zarówno w sposób pośredni, jak i bezpośredni wybranych bohaterów: Petroniusza, Nerona, Winicjusza, Ligię, Chilona, św. Piotra, Kryspusa. (Wybór postaci zależy od nauczyciela, jednak warto przyjrzeć się bohaterom, którzy są ukazani w sposób niezwykle barwny). 2
Lekcja 2 Temat: Barwny świat bohaterów. Cele: 1. Przedstawienie ewolucji charakteru i poglądów wybranych bohaterów. 2. Doskonalenie umiejętności charakterystyki bohaterów z uwzględnieniem ich osobowości, poglądów, przyzwyczajeń, zachowań w różnych sytuacjach, relacji z innymi postaciami. 3. Dostrzeżenie kontrastu między barwną i złożoną kreacją jednego z bohaterów powieści (np. Petroniusza) z nieciekawą psychologicznie postacią Ligii. 4. Doskonalenie pisania charakterystyki. Tok lekcji: Lekcja może przebiegać następująco sposób wybieramy pierwszą postać ( np. Petroniusza) i polecamy uczniom, aby odczytali najciekawsze fragmenty charakteryzujące tę postać (słowa narratora, dialogi, zachowanie postaci, relacja z innymi bohaterami itp.). Następnie porozmawiajmy o bohaterze; nakłońmy uczniów do wyrażenia swej opinii. 1. Petroniusz: arbiter elegancji, bardzo inteligentny, dowcipny, niezwykle elegancki. Prawdziwy esteta. Otacza się jedynie przedmiotami pięknymi. Obrzydzenie wywołują w nim brud, krew, nieprzyjemny zapach. Był ulubieńcem Nerona, który bardzo się liczył ze zdaniem Petroniusza. Bohater wielokrotnie balansował na granicy bezpieczeństwa, wyrażając swą opinię o umiejętnościach poetyckich cesarza. Jednak robił to w sposób tak inteligentny i błyskotliwy, że Neron ze wzruszeniem dziękował mu za szczerość. Petroniusz patrzył na życie i świat z ironicznym dystansem. Mimo że należał do świata pogańskiego, jednak nie wierzył w bogów. Jego religią było piękno, które uwielbiał. Nawet śmierć bohatera była estetyczna: w gronie przyjaciół, słuchając muzyki i patrząc na spadające płatki róż, poprosił lekarza o podcięcie żył. Umiera trzymając w ramionach swą ukochaną Eunice, która odchodzi razem z nim. Śmierć Petroniusza jest jednocześnie śmiercią antycznego świata. 2. Marek Winicjusz młody patrycjusz, piękny i przystojny żołnierz. Lubi zabawy, wino i kobiety. Przywykł do tego, że jego pragnienia zawsze zostają spełnione. Nie znał miłości, póki nie poznał Ligii. Jej opór potraktował jak prawdziwe wyznanie. Zamierzał wziąć ją siłą, aby zaspokoić swe pożądanie. Jednak w miarę upływu czasu, rozwoju wydarzeń i poznawania religii chrześcijan Winicjusz całkowicie zmienia swe usposobienie. Nie jest już porywczym, skłonnym do gniewu 3
żołnierzem, ale opanowanym człowiekiem, który prawdziwie kocha, zaczyna doceniać dobro i uczciwość oraz rozumieć, czym jest miłosierdzie. 3. Neron okrutny cezar rzymski, podejrzany o zamordowanie swych bliskich. Był pustym człowiekiem, być może nawet niezrównoważonym psychicznie. Chciał być artystą, jednak nie potrafił krytycznie ocenić swych możliwości. Nikt nie mógł się czuć bezpiecznie w jego towarzystwie, gdyż był nieobliczalny. Jego tchórzostwo budziło zażenowanie wśród bliskich. 4. Ligia rzymska zakładniczka, wychowana przez Aulusa Plaucjusza. Młoda, piękna dziewczyna. Gorąca wyznawczyni religii Chrystusa. Niezwykle dobra, uczciwa, niewinna i pokorna. W jej postawie nie znajdujemy żadnego uchybienia, żadnej skazy, dlatego Ligia wydaje się mało rzeczywista, mało realna. Kocha bezgranicznie Marka Winicjusza, jednak gotowa jest poświęcić tę miłość w imię chrześcijańskich ideałów. Po wielu trudnych, a nawet okrutnych doświadczeniach zostaje wreszcie u boku ukochanego. W podobny sposób omawimy sylwetki innych bohaterów. Jeśli to konieczne, poświęćmy dodatkową godzinę na tę charakterystykę. Podkreślmy w postaciach to, co najważniejsze: a) Petroniusz esteta, do końca wierny sobie i swoim ideałom, b) Winicjusz postać ulegająca wewnętrznej przemianie, c) Neron okrutny i bezwzględny władca. 5. Praca domowa. Polećmy uczniom, aby wybrali jedną postać, która wydała im się najciekawsza, i sporządzili jej charakterystykę z wykorzystaniem cytatów z powieści. Lekcja 3 Temat: Świat pogański a świat chrześcijański. Cele: 1. Dostrzeżenie kontrastu pomiędzy dwoma światami, dwoma kulturami. 2. Doskonalenie umiejętności pracy z tekstem. 3. Doskonalenie umiejętności pisania notatki. Tok lekcji: 4
Proponuję przygotować dwie plansze lub dwie tablice. Na jednej będziemy zapisywali elementy należące do świata pogańskiego, na drugiej chrześcijańskiego. Uczniowie sporządzają samodzielnie notatki w zeszycie, korzystając z zapisków na planszach. Pracujemy z tekstem. 1. Świat pogański: wiara w wielu bogów, uczty, zabawy, orgie w pałacu Nerona, przepych i bogactwo zarówno w urządzaniu domów i pałaców, jak i w ubiorze, wykwintne jedzenie, niewolnictwo, nieliczenie się z innymi, nieludzkie traktowanie niewolników, urządzanie rozrywek kosztem zdrowia i życia niewolników (gladiatorów), dbałość jedynie o sfery fizyczne, nie o duchowe, morderstwa, okrucieństwo, intrygi 2. Świat chrześcijański: niewolnicy nie noszą łańcuchów i są traktowani jak pełnoprawni domownicy (w willi Aulusa Plaucjusza), wyznawcy Chrystusa są skromni, pokorni, uczciwi, żyją w zgodzie ze wszystkimi, szanują życie swoje i innych, dbają o czystość obyczajów, nie organizują hucznych uczt, uważają, że wszyscy ludzie są równi, wyznają tylko jednego Boga i są mu wierni, kierują się swoimi zasadami, których nie łamią, wierzą, że szczęście czeka ich w niebie, a nie na ziemi, nie lękają się śmierci, gdyż wierzą w życie wieczne 3. Zapytajmy uczniów, co sądzą na temat takiego ukazania dwóch światów w powieści Sienkiewicza. Być może uczniowie zauważą skrajność w ukazanych obrazach. Są one albo nieskazitelne i szlachetne, albo bardzo niegodziwe. Zwróćmy uwagę na celowość takiego zabiegu literackiego: kontrast doskonale uwypukla różnice. 4. Zastanówmy się teraz, czy rzeczywiście nie znajdziemy odstępstwa od tego mocnego kontrastu. Zapewne uczniowie zwrócą uwagę na postać Akte, która należała do świata pogańskiego, była dawną kochanką Nerona, jednak została przedstawiona jako kobieta dobra, uczciwa, cicha i bardzo skromna. Ona jedna pozostała do końca wierna cezarowi, którego naprawdę kochała. Akte nie uczestniczy w pałacowych orgiach, jest jedynie ich biernym obserwatorem. Z kolei Kryspus, należący do świata chrześcijan, jest człowiekiem bardzo surowym, wręcz fanatycznie oddanym religii. Nie potrafi zrozumieć miłości Ligii i Marka. Woli ich potępić niż im pomóc. Wydaje się, że jego fanatyzm pozbawił go jakiejkolwiek wrażliwości i miłosierdzia. 5. Polecamy uczniom, aby się zastanowili, czy te dwa światy w jakikolwiek sposób się przenikają. Poganie żyją swoim życiem, kultywują zwyczaje i religię, które budują ich system wartości moralnych, jakże odmienny od wartości 5
chrześcijańskich. Wyznawców Chrystusa traktują jako sektę, która stała się dla nich zagrożeniem wówczas, gdy wniknęła w ich życie za sprawą miłości Marka Winicjusza do Ligii. Nerona oburzył fakt, że nie jest dla chrześcijan bogiem. Podpalenie miasta i zgrabna manipulacja popleczników cezara spowodowały, że okrutna śmierć setek niewinnych ludzi stała się igrzyskiem dla obywateli Rzymu. Pokora, modlitwa i brak strachu chrześcijan w obliczu śmierci była dla Rzymian niespotykanym widowiskiem. Ze zdumieniem i niedowierzaniem obserwowali rozmodlonych ludzi, którzy nie błagali o litość. Sienkiewicz ukazuje też niezwykłą wręcz przemianę dwóch bohaterów: Marka Winicjusza i Chilona. O Winicjuszu już mówiliśmy. Chilon, człowiek przebiegły, nie waha się przed zdradą, byle tylko osiągnąć korzyści. Jednak gdy widzi umierającego w straszliwych cierpieniach Glaukosa którego zdradził i który mu przebacza Chilon nawraca się i również ponosi męczeńską śmierć. Mimo straszliwej rzezi w amfiteatrze i ogrodach cezara, mimo śmierci niezliczonych rzesz chrześcijan, to właśnie oni zwyciężają. Ich religia pozostała, bo ocaleli ci, którzy będą ją w dalszym ciągu wyznawać. A świat antyczny ginie wraz ze śmiercią Petroniusza, a potem Nerona. Wniosek: zetknięcie się tych dwóch światów pociągnęło za sobą upadek jednego z nich wydawałoby się, że potężniejszego i nieśmiertelnego. Zwyciężył świat drugi chrześcijan, którzy przez długi czas byli uznawani za niewiele znaczącą sektę. 6. Wyjaśnij tytuł powieści Quo vadis, domine? (Dokąd idziesz, Panie?). Tytuł utworu nawiązuje do sceny spotkania św. Piotra z Chrystusem. Apostoł Piotr uchodzi z Rzymu w obawie przed prześladowaniem, a wówczas spotyka Chrystusa, który na pytanie Piotra, dokąd idzie, odpowiada, że kieruje się do Rzymu, aby wspierać swój prześladowany i opuszczony lud. Święty Piotr zrozumiał swoją powinność i zawrócił do miasta. Za tę powieść Henryk Sienkiewicz otrzymał Nagrodę Nobla. 6