Żyrardów z wizytą w dziewiętnastowiecznej osadzie fabrycznej i parku Dittricha Jerzy Kwaczyński... Żyrardów to bez wątpienia jedno z ciekawszych miast zachodniego Mazowsza, położone niemal w połowie drogi między Łodzią a Warszawą, na trasie dawnej Kolei Warszawsko- -Wiedeńskiej. Jego powstanie i rozwój wiąże się z lokalizacją na tym terenie na początku XIX w. fabryki lniarskiej. Nazwa miasta pochodzi od nazwiska utalentowanego francuskiego inżyniera Filipa de Girarda, pierwszego technicznego dyrektora zakładu, a zarazem wynalazcy maszyny do mechanicznego przędzenia lnu, którą po raz pierwszy zastosowano właśnie w żyrardowskiej fabryce, i która zrewolucjonizowała proces produkcji.... 16 Spotkania z Zabytkami 3-4 2010
Okres największego rozwoju i rozbudowy Żyrardowa przypada na drugą połowę XIX w., kiedy to żyrardowska fabryka trafiła w ręce dwóch niemieckich przemysłowców Karola Hiellego i Karola Augusta Dittricha i za ich sprawą w krótkim czasie stała się jednym z największych i najnowocześniejszych zakładów lniarskich ówczesnej Europy. Dzięki nowym właścicielom wokół fabryki, na powierzchni 36 ha, powstała bardzo skrupulatnie zaprojektowana osada fabryczna, stanowiąca dziś unikatowe centrum współczesnego Żyrardowa. Na osadę fabryczną składa się osiedle murowanych z czerwonej cegły domów dla robotników, dzielnica willowa dla kadry kierowniczej i właścicieli fabryki, a także budynki użyteczności publicznej kościoły, szkoły, przedszkole, szpital, resursa, dom kultury, pralnia i łaźnia miejska. Regularna siatka ulic, dużo zieleni, wyraźny podział na część mieszkaniową oraz przemysłową 1 2 3 to najbardziej charakterystyczne elementy dziewiętnastowiecznego Żyrardowa, stanowiące o rzeczywistym spełnieniu postulatów idealnego miasta przemysłowego przełomu wieków. Do czasów nam współczesnych zachowało się blisko 95% pierwotnej zabudowy, która w większości wciąż pełni nadane jej przez budowniczych funkcje. Poszczególne zabytkowe obiekty stanowią o całości zachowanego w bardzo dobrym stanie unikatowego na skalę europejską modelowego układu urbanistycznego. W gminnej ewidencji zabytków znajduje się obecnie ponad 300 obiektów. Ochroną konserwatorską objęty jest obszar o powierzchni około 70 ha. Świadczy to najdobitniej o niezwykłych walorach i skali przestrzennej żyrardowskiej starówki. Żyrardów ze swoją unikatową architekturą industrialną przeżywa dziś prawdziwy 1 Kościół Matki Bożej Pocieszenia, 1900-1903 r., ufundowany przez rodzinę Sobańskich i Karola Dittricha jr., proj. arch. Józef Pius Dziekoński 2 Dworzec kolejowy w Żyrardowie, około 1920 r., proj. arch. Romuald Miller 3 Dawny sklep fabryczny i poczta, około 1900 r., obecnie siedziba władz miejskich Spotkania z Zabytkami 3-4 2010 17
4 4 5 Domy robotnicze w Żyrardowie drewniany (4) i murowany (5) 6 Dawna drukarnia na terenie Bielnika, obecnie siedziba niewielkiej Fabryki Wyrobów Lnianych, kontynuującej żyrardowskie tradycje produkcji lniarskiej 7 Fragment budynku pierwszej przędzalni, około 1860 r., obecnie nazywany Stara przędzalnia II Karol August Dittrich urodził się 30 września 1819 r. w Lipsku. Wspólnie z Karolem Teodorem Hielle założyli własną firmę Hielle & Dittrich w Schönlinde (obecnie Krasna Lipa w północnych Czechach), która rozpoczęła działalność handlową 1 stycznia 1849 r. W 1857 r. zakupili od Banku Polskiego Fabrykę Wyrobów Lnianych w Żyrardowie. W ciągu kilkudziesięciu lat zakłady żyrardowskie osiągnęły pozycję monopolisty w swojej branży; z racji zatrudnienia 9 tys. robotników i rozmiarów produkcji zaliczały się do gigantów polskiego włókiennictwa. Lniane obrusy i serwety z żyrardowskiej fabryki były znane i cenione na całym świecie. Pod koniec XIX w. zakłady żyrardowskie były wzorem postępu technicznego, a o doskonałej jakości ich wyrobów świadczyły liczne medale i wyróżnienia. Karol August Dittrich zmarł 11 stycznia 1886 r. 5 renesans. Moda na adaptację obiektów pofabrycznych na cele usługowo-mieszkaniowe sprawiła, że przesiąknięte historią mury dawnej fabryki otrzymują całkowicie nowe funkcje, odzyskując przy tym, dzięki prowadzonej rewitalizacji, pierwotny, imponujący wygląd. Miasto z czerwonej cegły na wiele sposobów stara się wyeksponować swój potencjał. Temu służyć ma m.in. wyznaczenie miejskiego szlaku turystycznego, pod nazwą Spacer po XIX-wiecznej osadzie fabrycznej. Prezentuje on najcenniejsze i najciekawsze 6 7 18 Spotkania z Zabytkami 3-4 2010
8 z punktu widzenia historii miasta obiekty żyrardowskiej starówki. Szukającym atrakcji turystom Żyrardów oferuje jedyne w swoim rodzaju spojrzenie w przeszłość i przyszłość jednocześnie. W samym centrum Żyrardowa, w rezydencjonalnej części osady fabrycznej zlokalizowany jest park im. Karola Augusta Dittricha, założony pod koniec XIX w., a zaprojektowany w stylu krajobrazowym przez Karola Sparmanna, znanego ogrodnika Warszawskiego Ogrodu Botanicznego. Ta,,zielona wyspa, o powierzchni prawie 6 ha, stanowi okazałe otoczenie zbudowanej w latach 1885-1890 reprezentacyjnej willi jednego z właścicieli fabryki, Karola Dittricha jr. Dziś zabytkowy pałacyk, o charakterystycznym mansardowym dachu, jest siedzibą Muzeum Mazowsza Zachodniego. Unikatowym eksponatem prezentowanym w muzealnym holu jest Panorama Żyrardowa z 1899 r. Panorama, o długości 367 i wysokości 140 cm, wykonana na zamówienie właścicieli zakładów w celu uświetnienia stoiska żyrardowskiego na światowej wystawie w Paryżu w 1900 r., pozwala wszystkim zwiedzającym poznać kształt urbanistyczny miasta z końca XIX w. i porównać go z dzisiejszą zabudową Żyrardowa. Park, położony nad rzeką Pisią, charakteryzuje łagodnie ukształtowana rzeźba terenu z naturalistycznym układem cieków wodnych i wieloma mostkami oraz okazały starodrzew z jedenastoma pomnikami przyrody. Uwagę przykuwają dwa potężne platany klonolistne (Platanus x hispanica), trzy olszyny (Alnus) nad kanałem, trzy wiązy szypułkowe (Ulmus laevis), grab (Carpinus) i dąb szypułkowy (Quercus rober). Najwyższym z pomników przyrody, mierzącym około 40 m, jest potężny orzech czarny (Juglans nigra) o egzotycznych, strzępiastych liściach. Podczas pierwszej wojny światowej znaczna część parku uległa zniszczeniu wojska rosyjskie ukrywały tu swoje tabory i kawalerię przed nalotami niemieckimi. W okresie międzywojennym oraz podczas drugiej wojny światowej następowała dalsza degradacja parku. Wiele rzadkich drzew i krzewów, pozbawionych pielęgnacji, uschło 8 Fragment Parku im. Karola Augusta Dittricha Spotkania z Zabytkami 3-4 2010 19
9 9 Willa Karola Dittricha jr. w parku, 1885-1890 r., od 1961 r. siedziba Muzeum Mazowsza Zachodniego lub zdziczało. Po wyzwoleniu park otrzymał imię gen. Karola Świerczewskiego i nosił je aż do 12 marca 1992 r., kiedy to Uchwałą Rady Miejskiej Żyrardowa zmieniono jego nazwę na Park im. Karola Augusta Dittricha. W 1980 r. park wpisany został do rejestru zabytków. Jednym z pierwszych zadań zaplanowanych w Lokalnym Programie Rewitalizacji Miasta Żyrardowa na lata 2004-2006 był projekt dotyczący rewaloryzacji terenu parku Dittricha. Przez lata podejmowano starania, aby przywrócić parkowi jego dawną świetność, brakowało jednak wystarczających środków finansowych. Dopiero w 2004 r. pojawiła się możliwość skorzystania z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej i już w 2005 r. projekt dotyczący rewaloryzacji parku Dittricha I etap otrzymał dofinansowanie z Unii. W ramach tego etapu przewidziano zagospodarowanie parku o powierzchni 58 000 m 2 wraz z elementami małej architektury i architektury krajobrazu poprzez wykonanie: amfiteatru przy muzeum, altanki drewnianej, alejek żwirowych, alejek z kostki brukowej, ogrodzenia parku, renowacji furty, wygrodzeń w formie słupków i łańcuchów, mostków kamiennych, stylizowanych latarni parkowych, koszy żeliwnych na śmieci, odtworzenie fontanny żelbetowo-kamiennej, placu zabaw dla dzieci, szaletu publicznego, mostku z daszkiem, stalowych kładek pieszo-rowerowych, sieci monitoringu, sieci elektroenergetycznej, modernizacji zieleni w parku, dosadzenia krzewów i bylin. W trakcie prac rewaloryzacyjnych wycięto suche i zagrażające drzewa, a na ich miejscu zasadzono nowe, m.in. klony, leszczyny tureckie, buki pospolite, kwieciste jabłonie, jesiony, graby pospolite, dęby szypułkowe, wierzby, wiązy, a nawet miłorzęby japońskie, tulipanowca amerykańskiego, jabłoń jagodową. Pnie drzew, tak jak przed laty, oplótł bluszcz i dzikie wino. Podjęto również próbę odtworzenia bogatego runa. Na rabatach pojawiło się 38 gatunków cierniki, zawilce, krokusy, przebiśniegi, śnieżyce, dzwonki, fiołki, konwalie, cierniki, żurawki, floksy, zimowity. W cienistych zakątkach parku, gdzie nie ma szans urosnąć trawa, posadzono różowo kwitnące bergenie, ostrolistne hosty, rumianki i rozmaite paprocie. Nad stawem żabie oczko znalazła się roślinność nadwodna i bagienna wielobarwne orliki, białe parzydło leśne, żółte kaczeńce, turzyce, kosaćce i błękitne niezapominajki. Wszystkie prowadzone na terenie parku prace były zgodne z ustaleniami konserwatora zabytków. Realizacja I etapu projektu rewaloryzacji parku Dittricha przyczyniła się do rewitalizacji zdegradowanych obszarów miasta, ożywienia społecznego gminy, wzrostu atrakcyjności do osiedlania się, alokacji kapitału i inwestowania, a także poprawy wizerunku miasta w percepcji mieszkańców i turystów, zapewniła również optymalne warunki wypoczynku i rekreacji mieszkańcom Żyrardowa. Osiągnięcie pełnego, zamierzonego celu, wynikającego z przywrócenia parkowi jego świetności jako zabytkowi dziedzictwa kulturowego, umożliwiło wykonanie prac określonych jako etap II i III rewaloryzacji. W ramach tych etapów przewidziano: remont jazu Luca wraz z naprawą skarp rzeki Pisi przy jazie, naprawę lewego brzegu rzeki i wykonanie przelewu wałowego, renowację i renaturyzację układu wód powierzchniowych w parku, wykonanie instalacji sanitarnej budynku muzeum, remont elewacji wraz z tarasem muzeum. Budynek muzeum został poddany gruntownemu remontowi, odnowiono tynki elewacyjne, wyremontowano taras i wyko- 20 Spotkania z Zabytkami 3-4 2010
10-12 Fragmenty Parku im. Karola Augusta Dittricha (zdjęcia: 1-7, 12 Marek Barszcz, 8, 9, 10, 11 z archiwum Urzędu Miasta Żyrardów) 10 nano obróbki blacharskie wraz z izolacjami przeciwwilgotnościowymi. Najtrudniejszą i zarazem najbardziej kosztowną inwestycją był remont ponad 100-letniej zapory wodnej jazu Luca, polegający m.in. na remoncie stanowiska dolnego jazu i uformowaniu brzegów poniżej jazu, odtworzeniu lewego brzegu od strony wody górnej, wykonaniu przelewu wałowego, wykonaniu balustrady na kładce i ogrodzeniu jazu. 12 11 Zrewaloryzowany Park Miejski im. Karola Augusta Dittricha oficjalnie oddany został do użytku 18 czerwca 2008 r. Powrócił do dawnej świetności, a tym samym stał się atrakcyjnym miejscem wypoczynku dla mieszkańców i turystów odwiedzających miasto. Jest to również miejsce spotkań kulturalnych; co niedzielę o godz. 16.00 odbywają się tu koncerty muzyki poważnej. Dzięki rewaloryzacji, która przywróciła wszystkie walory historyczno-estetyczne parku, jest on chętnie odwiedzany nie tylko przez mieszkańców, ale także przez turystów. Realizacja projektu przyczyniła się do podniesienia atrakcyjności turystycznej miasta i regionu. Jerzy Kwaczyński Spotkania z Zabytkami 3-4 2010 21