Sekularyzacja księgozbiorów klasztorów śląskich od stanu badań do tematycznego portalu wiedzy

1 Materiał został przygotowany na międzynarodowe spotkanie Pruskie kasaty klasztorne na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Polsce i Europie zorganizowane w dniach 18-21.11.2010 r. we Wrocławiu. Wrocław 2010-11-29 Ten utwór objęty jest licencją Creative Commons Uznanie autorstwa - Użycie niekomercyjne - Na tych samych warunkach 2.5 Polska. Aby zobaczyć kopię niniejszej licencji przejdź na stronę: http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/2.5/pl/. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz autora publikacji. Sekularyzacja księgozbiorów klasztorów śląskich od stanu badań do tematycznego portalu wiedzy Edyta Kotyńska Wprowadzenie W dniach 18-21 listopada 2010 r. odbyła się międzynarodowa konferencja na temat: Pruskie kasaty klasztorne na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Polsce i Europie. Organizatorami naukowego spotkania był Uniwersytet Wrocławski, Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii oraz Fundacja Lubiąż pod naukowym kierunkiem prof. dr hab. Marka Derwicha z Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego. Na konferencję zgłosiło się ponad 90 referentów, którzy w trzech sekcjach zaprezentowali swoje tematy. Sekcja I: 1. Pruskie kasaty klasztorne na Śląsku. 2. Kasaty w Wielkopolsce i Prusach Zachodnich. 3. Kasaty w Królestwie Polskim. Sekcja II: 1. Losy księgozbiorów klasztornych. 2. Kasaty a Archiwum Prowincjonalne we Wrocławiu. 3. Skutki kasat. Sekcja III: 1. Geneza: kasaty w okresie reformacji, oświecenia i Wielkiej Rewolucji Francuskiej; papiestwo a kasaty. 2. Kasaty józefińskie. 3. Kasaty w Rosji i na ziemiach zabranych. 4. Źródła do kasat klasztornych.

2 Bogaty program konferencji umieszczony został na stronie Wrocławskiego Towarzystwa Miłośników Historii 1, a na czas spotkania wydano drukiem Księgę streszczeń 2. W roku 2011 ukarze się drukowana publikacja obejmująca wszystkie materiały konferencyjne. W poniższej publikacji znajduje się prezentacja, którą omówiłam podczas tej konferencji w dniu 19 listopada 2010 r. Celem mojego wystąpienia nie było powtarzanie bogatej literatury, która już została na temat księgozbiorów sekularyzowanych klasztorów na Śląsku opracowana i opublikowana. Spróbowałam podjąć próbę oceny dotychczasowego piśmiennictwa, przede wszystkim w języku polskim i niemieckim. Literatura na ten temat jest bardzo bogata (od przyczynków do monografii), ale niestety nie powstała ona w rezultacie zaplanowanych i konsekwentnie prowadzonych prac. Z tego powodu, na przestrzeni lat, polscy naukowcy (m.in.: K. Maleczyńska, A. Żbikowska-Migoń, K. Migoń, S. Solicki, A. Świerk), próbowali nadać kierunek badaniom nad księgozbiorami historycznymi. Opublikowali oni szereg postulatów, które w niniejszym wystąpieniu, zostały poddane analizie. W wydanych wcześniej przeglądach badawczych zaproponowano, aby opracować bibliografie, katalogi i kartoteki, a także sporządzić dokumentację źródłową. Postulowano, aby skoordynować badania wśród przedstawicieli dyscyplin naukowych, takich jak: bibliologia, filologia, historia, kulturoznawstwo, historia sztuki czy muzykologia oraz skorzystać z międzynarodowej współpracy. Polscy naukowcy wykonali już niezmiernie cenną pracę i należałoby ją odpowiednio wykorzystać. Do pomocy naukowcom, w tym zakresie, niezbędni będą bibliotekarze i archiwiści oraz informatycy i technicy IT, którzy wykorzystując nowe media i technologie informacyjne mogą przygotować odpowiednie narzędzia do urzeczywistnienia merytorycznych postulatów. Zaproponowałam nowy postulat organizacyjny, czyli stworzenie tematycznego portalu wiedzy. 1 Strona domowa Wrocławskiego Towarzystwa Miłośników Historii. [on-line] [dostęp: 29.11.2010]. Dostępny w World Wide Web: http://www.kasaty.nino.pl/ 2 Księga streszczeń. Międzynarodowa komferencja naukowa. Pruskie kasaty na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Polsce i Europie. Wrocław, 18-21 listopada 2010. Wrocław: Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii, 2010. Tytuł też w jęz. ang. Streszczenia w jęz. pol. i ang. Spis referatów. Spis uczestników. 242 s. ISBN 83-87843-17-2

Sekularyzacja księgozbiorów klasztorów śląskich stan badań Edyta Kotyńska Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu

Przedmiot rozważań (1) Klasztorne księgozbiory na Śląsku Literatura, np.: Sekularyzacja w 1810 r. Ständer, Joseph: Die Handschriften der Königlichen und Universitäts-Bibliothek zu Breslau. Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens. 33 (1899) s. 1-66. Walter, Mieczysław: Pruska sekularyzacja klasztorów w dziejach Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. In: Druga Konferencja Naukowa Komisji Bibliografii i Bibliotekoznawstwa Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, Wrocław 3-5.XI.1954. Referaty i dyskusja. (Śląskie Prace Bibliograficzne i Bibliotekoznawcze T.4). Wrocław 1957, s. 179-194. Grüger, Heinrich (i in.): Schlesisches Klosterbuch. In: Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau 21 (1980) s. 74-113; 22 (1981) s. 1-61; 23 (1982) s. 27-145; 24 (1983) s. 67-126; 25 (1984) s. 25-44; 26 (1985) s. 3-34; 27 (1986) s. 1-52; 28 (1987) s. 1-36; 29 (1988) s. 1-13; 30 (1989) s. 1-62; 31 (1990) s. 1-33; 32 (1991) s. 1-19; 34 (1993) s. 1-31. Gach, Piotr Paweł: Kasata zakonów na Śląsku Pruskim w latach 1810-1811. Roczniki Humanistyczne. 26 (1987) z. 2 s. 233-248

Przedmiot rozważań (1) Klasztorne księgozbiory na Śląsku Sekularyzacja w 1810 r. Źródła, np.: W Oddziale Rękopisów BUWr zachowały się archiwalne materiały do dziejów dawnej Biblioteki Uniwersyteckiej, w których to znajdują się odpisy i dokumenty Büschinga oraz dokumenty dotyczące założonej przez niego Śląskiej Biblioteki Centralnej oraz akcji przejmowania księgozbiorów z sekularyzowanych klasztorów. Natomiast w Archiwum Państwowym we Wrocławiu przechowywane są dokumenty i akta dotyczące historii śląskich klasztorów, kolegiat i fundacji.

Przedmiot rozważań (2) Księgozbiory sekularyzowanych klasztorów na Śląsku Plan: Dziedzictwo. Literatura sekundarna na temat księgozbiorów sekularyzowanych klasztorów na Śląsku - podsumowanie. Dotychczasowe przeglądy badawcze: kto i kiedy? Postulaty naukowców: czy nadal aktualne? Cel postulatów. I co dalej? Nowy postulat: oczywiście sieć!

Dziedzictwo - zbiory w liczbach: Rękopisy Inkunabuły Stare druki Z księgozbiorów sekularyzowanych klasztorów pozyskano w sumie ok. 150.000-180.000 wol. Śląska Biblioteka Centralna 1.700-2.500 wol. ok. 4.000 wol. ok. 70.000 wol. Pozostałe materiały, jako dublety, zostały przekazane do europejskich bibliotek w Berlinie, Królewcu, Bonn, Greifswaldzie, także do Poznania. Niektóre zbiory pozostały na prowincji, część niestety sprzedano na makulaturę.

Dziedzictwo BUWr: budynek Budynek klasztoru kanoników regularnych na Piasku, siedziba Śląskiej Biblioteki Centralnej i dawnej Biblioteki Uniwersyteckiej, dziś mieszczą się tutaj zbiory specjalne BUWr.

Dziedzictwo BUWr: rękopisy Graduale Cicterciense Lat. 1320-1330. Membr. Prov.: Zisterzienser, Leubus. Sygn.: BUWr I F 413

Dziedzictwo BUWr: inkunabuły Gratianus: Decretum cum apparatu Bartholomaei Brixiensis. Mainz, Petrus Schoeffer, 13 VIII 1472. 2. Prov. Dominikaner, Breslau. Sygn.: BUWr XV.F.163

Dziedzictwo BUWr: stare druki Biblia. Wittenberg 1607. Sygn.: BUWr 370977 Fot. J. Katarzyński Heilige Hedwig. Breslau: K. Baumgart 1504. Sygn.: BUWr Ink 5

Literatura przedmiotu: bardzo bogata (od przyczynków do monografii), najczęściej ukryta w czasopismach naukowych, pracach zbiorowych i materiałach posesyjnych, zagadnienia dot. księgozbiorów przy okazji innych tematów, w języku polskim i niemieckim, badaczy z różnych dziedzin nauki (bibliologia, historia, muzykologia, historia sztuki, literatura, teologia, językoznawstwo, kulturoznawstwo), dobrze opracowane inkunabuły, rękopisy iluminowane i polonika, dobrze opracowane poszczególne biblioteki średniowieczne, od XX w. badania skupiają się na analizie zawartości treściowej księgozbiorów, bardziej przebadane zbiory na Dolnym Śląsku, Wrocław - liczący się ośrodek badań.

Stanem badań zajmowali się m.in.: A. Świerk Z problematyki badań nad dziejami śląskich bibliotek klasztornych A. Żbikowska-Migoń Historia książki śląskiej w polskich badaniach księgoznawczych powojennego trzydziestolecia S. Solicki Z problematyki średniowiecznych bibliotek śląskich K. Maleczyńska Stan i potrzeby badań nad historią książki na Dolnym Śląsku W. Mrozowicz Stan opracowania książki rękopiśmiennej ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu W. Mrozowicz Współczesne badania kodykologiczne na Śląsku (ich stan i perspektywy) K. Maleczyńska, K. Migoń, A. Tokarska Stan badań nad śląskimi księgozbiorami historycznymi A. Świerk Śląskie księgozbiory historyczne w świetle historiografii niemieckiej 1963 1975 1977 1988 1988 1996 1997 1997

Przeglądy badawcze postulaty: intensyfikacja prac katalogowych nad zbiorami, rekonstrukcja i dzieje księgozbiorów, opracowanie bibliografii, opracowanie katalogu historycznych katalogów, podjęcie badań proweniencji zbiorów, wykorzystanie oraz inwentaryzacja materiałów źródłowych, koordynacja badań wśród przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych, podjęcie międzynarodowej współpracy, penetracja literatury czeskiej i niemieckiej, wykorzystanie do badań czasopism śląskich, podjęcie prac nad słownikiem biograficznym śląskich pracowników książki.

Postulat: intensyfikacja prac katalogowych nad zbiorami

Postulat: intensyfikacja prac katalogowych nad zbiorami Katalog rękopisów dawnej Biblioteki Uniwersyteckiej tzw. Katalog Göbera www.bibliotekacyfrowa.pl/publication/13958

Postulat: rekonstrukcja i dzieje księgozbiorów (np.) Dzieje poszczególnych śląskich księgozbiorów klasztornych stały się tematem badań i monograficznych opracowań właściwie dopiero po 1945 r., m.in.: Krystyna Zawadzka zajęła się księgozbiorami dominikanów (1999), Helena Szwejkowska zbiorem cysterek z Trzebnicy (1955), Konstanty Jażdżewski biblioteką cystersów z Lubiąża (1992), a Stanisław Rybandt przez wiele lat badał kolekcję cystersów w Rudach Raciborskich (1979). Niektóre prace znajdują się nadal w maszynopisach, np. rozprawa doktorska Michała Brody na temat średniowiecznej biblioteki klasztoru cystersów w Henrykowie (2007).

Postulat: opracowanie bibliografii http://www.sbc.org.pl/publication/834

Postulat: podjęcie badań proweniencji zbiorów

Postulat: wykorzystanie materiałów źródłowych (np.) J.G.G. Büsching (19.IX.1783 4.V.1829) J.G.G. Büsching: Acta manualia. 1810-1812. Vol. 1-5. Sygn.: BUWr Akc. 1948/865 Korrespondenz. Königliche und Universitäts- Bibliothek. 1811. [Odpis]. Sygn.: BUWr Akc. 1948/867

Postulat: podjęcie prac nad słownikiem biograficznym śląskich pracowników książki Słownik pracowników książki polskiej. Pod red. I. Treichel., pod red. H. Tadeusiewicz. Warszawa-Łódź 1972-2010. Wydanie podstawowe 1972 + suplementy 1986, 2000, 2010.

Postulaty merytoryczne: intensyfikacja prac katalogowych nad zbiorami, rekonstrukcja i dzieje księgozbiorów, opracowanie bibliografii, opracowanie katalogu historycznych katalogów, podjęcie badań proweniencji zbiorów, wykorzystanie oraz inwentaryzacja materiałów źródłowych, koordynacja badań wśród przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych, podjęcie międzynarodowej współpracy, penetracja literatury czeskiej i niemieckiej, wykorzystanie do badań czasopism śląskich, podjęcie prac nad słownikiem biograficznym śląskich pracowników książki. Cel: Opracowanie syntezy (monografii) historii śląskich bibliotek klasztornych.

Postulat organizacyjny: Urzeczywistnić wszystkie postulaty w sieci: Tematyczny portal wiedzy Przeszłość Teraźniejszość Przyszłość Internet Współpraca w sieci Jakobus de Cessolis: Liber super ludum scacorum. XV w. Sygn.: BUWr I F 122 Konsumpcja mediów

Postulat organizacyjny: wizja maksimum (: Tematyczny portal wiedzy (albo portal do wyszukiwarki tematycznej), którego celem będzie systematyczne porządkowanie tego, co już jest w internecie oraz tworzenie nowych narzędzi i treści.

Postulat organizacyjny: portal wiedzy Dlaczego? Pokolenie wychowane przy komputerze i w sieci. Powszechna opinia młodych : jeśli nie ma informacji w internecie to znaczy, że nigdzie jej nie ma. Rozwój technologii szybkiego i nieograniczonego dostępu do sieci. W jednym miejscu odpowiednie narzędzia: bazy danych, biblioteki i repozytoria cyfrowe, media społecznościowe, itp. Informacja w sieci na zadany temat jest dynamiczna i rozproszona. Międzynarodowa współpraca w internecie. Narzędzia w sieci i warunki prawne do telepracy. Konieczność włączenia się w nurt Open Access. Coraz powszechniejszy e-learning i hybrid learning. Istnieje niebezpieczeństwo sieciowego wykluczenia.

Postulat organizacyjny: portal wiedzy Efekty: Dostęp do wiedzy 24/7. Ratowanie i upowszechnianie dziedzictwa kulturowego. Wejście z jednego miejsca do baz danych, bibliotek i repozytoriów cyfrowych, multimediów... Kompleksowe przeszukiwanie zawartości. Międzynarodowa współpraca w sieci, nowe miejsca pracy, telepraca. Prestiż i reklama dla prowadzącej instytucji, partnerów oraz redaktorów. Nowoczesne nauczanie. Zwiększenie efektywności pracy. Zmniejszenie stosunku kosztów do zysków.

Postulat organizacyjny: portal wiedzy Co jest potrzebne? Wizja. Zespół liderów zapaleńców - fachowców (zaplecze merytoryczne, techniczne, organizacyjne). Współpraca naukowców, bibliotekarzy, archiwistów, muzealników, informatyków, techników IT. Akceptacja nowoczesnych technologii. Instytucja firmująca przedsięwzięcie. Partnerzy. Finanse. Możliwość kontynuowania pracy. Wysoka kultura organizacyjna zespołu.

Tematyczny portal wiedzy: wizja maksimum (: Digitalizat katalogu w BC Opis w katalogu historycznym Iluminacje w multimediach Inwentarz źródeł w bazie online Katalog zbiorów online Digitalizat w BC Opis rękopisu w katalogu online Biogram autora w słowniku biograficznym Film dokumentalny w multimediach? Materiały dydaktyczne online Artykuł w repozytorium wiedzy Słownik terminów online Bibliografia w bazie danych Monografia = e-book w BC Kartoteka exlibrisów online Encyklopedia online Kartoteka proweniencji online

Interesujące przykłady (1) Wszystkie hasła są dziełem studentów teologii Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach i członków Redakcji. http://www.encyklo.pl/start/2

Interesujące przykłady (2) http://www.szlakcysterski.org/

Interesujące przykłady (3) http://www.klosterbibliotheken.at/home.htm

Dziękuję za uwagę. Edyta Kotyńska edyta.kotynska@bu.uni.wroc.pl www.bu.uni.wroc.pl www.bibliotekacyfrowa.pl www.biblioteka20.pl