SPRAWIEDLIWOŚĆ okresu transformacji przekazywanie doświadczeń Polski dla Tunezji MODELE ROZLICZEŃ Z PRZESZŁOŚCIĄ Tunis, 5 grudnia 2012 r. Zbiór materiałów konferencyjnych Konferencja organizowana przez Helsińską Fundację Praw Człowieka, we współpracy z Centrum tunezyjskim na rzecz sprawiedliwości tranzycyjnej oraz Stowarzyszeniem Wolnego Słowa, przy wsparciu Ambasady Rzeczypospolitej Polskiej w Tunisie Publikacja wyraża wyłącznie poglądy autora i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP.
Sprawiedliwość okresu transformacji przekazywanie doświadczeń Polski dla Tunezji. Modele rozliczeń z przeszłością 1 Spis treści Rekomendacje wypracowane w ramach paneli tematycznych......................... 2 Rola archiwów w konsolidacji demokracji i rozrachunku z przeszłością (tezy) Krzysztof Persak..................................................................... 4 Rola archiwów w rozliczeniach z przeszłością Dariusz Grot......................................................................... 8 Modele lustracji w krajach Europy Środkowo-Wschodniej Bogumił Zygmont....................................................................12 Instrumenty lustracyjne wobec standardu ochrony praw człowieka Paweł W. Osik........................................................................15 Paradoksy Odwetu. Co doświadczenia środkowej Europy mówią o sprawiedliwości tranzycyjnej w krajach arabskich Klaus Bachmann.....................................................................21 Odpowiedzialność za zbrodnie dawnego reżimu (tezy) Adam Bodnar....................................................................... 28 Lustracja dziennikarzy w Polsce historia błędów i zaniechań (tezy) Andrzej Krajewski................................................................... 30 Główne tezy wystąpienia Mirosław Chojecki................................................................... 35 ANEKS Otwarcie archiwów i przełom w polskiej historiografii dziejów najnowszych Krzysztof Persak.....................................................................37
2 Rekomendacje wypracowane w ramach paneli tematycznych Panel I: Rola archiwów państwowych i ustalania faktów w rozliczeniach z przeszłością Obowiązek pamięci 1. Każdy ma prawo poznać prawdę o swojej przeszłości. Ważne jest ustalenie prawdy dotyczącej wydarzeń z czasów dyktatury, tak by żadna osoba winna nie pozostała bezkarna, a żadna osoba niewinna nie została niesłusznie skazana. 2. Dostęp do archiwów odgrywa kluczową rolę w rozliczaniu dziedzictwa przeszłości, dochodzenia do prawdy w celu zagwarantowania stabilnej przyszłości, która umożliwi wprowadzenie demokracji, poszanowania praw człowieka i państwa prawa. 3. Ustalenie prawdy w kwestii zbrodni minionego reżimu i zapobieganie bezkarności jest jednym z niezbędnych warunków wszelkiego pojednania. Zakłada ono dostęp do informacji i archiwów oraz konstytucjonalizację tego podstawowego prawa obywateli. 4. Badanie archiwów powinno być dokładnie uregulowane prawnie i nie ograniczać się jedynie do badania dokumentów pisanych, należy uwzględniać także ustne świadectwa ofiar. Fakty opisywane w archiwach mogą nie oddawać kontekstu lub przedstawiać dane sfałszowane, a w konsekwencji nie zawsze dokładnie, lub w pełni, odzwierciedlać rzeczywistość. Historycy pracujący nad archiwami kolonializmu doszli do przekonania, że należy weryfikować autentyczność tych źródeł, oraz objaśniać i interpretować dane znajdujące się w tych archiwach. Panel II: Ustawa o immunizacji rewolucji i modele lustracji Należy zadbać o to, aby ustawy lustracyjne oraz analogiczne środki administracyjne pozostały kompatybilne z wymogami państwa prawa i aby były skierowane przeciwko niebezpieczeństwom zagrażającym procesowi demokratyzacji. W tym celu wymagane jest spełnienie następujących kryteriów: 1. Odpowiedzialność indywidualna a nie zbiorowa wina musi zostać udowodniona w każdym indywidualnym przypadku, co zakłada konieczność indywidualnego, a nie zbiorowego sposobu wykonywania przepisów lustracyjnych. 2. Należy zagwarantować prawo do obrony, oraz przestrzegać zasady domniemania niewinności do czasu ustalenia odpowiedzialności w ramach sprawiedliwego procesu. 3. Odwet nie może być celem tych działań, podobnie jak nie może nigdy umożliwiać wynikającego z chęci odwetu politycznego wykorzystania procesu lustracji. 4. Celem lustracji nie jest ukaranie domniemanych winnych to zadanie dla wymiaru sprawiedliwości. Poszanowanie wszystkich praw człowieka powinno wpisywać się w proces sprawiedliwości tranzycyjnej (okresu przejściowego), a nie jakiegokolwiek procesu równoległego.
Sprawiedliwość okresu transformacji przekazywanie doświadczeń Polski dla Tunezji. Modele rozliczeń z przeszłością 3 Panel III: Odpowiedzialność karna za zbrodnie reżimu Odpowiedzialność karna za zbrodnie reżimu wymaga, w ramach procesu sprawiedliwości tranzycyjnej, określenia rodzaju naruszeń prawa podlegających sankcjom, osób odpowiedzialnych za te naruszenia oraz odpowiednich kar. 1. Sprawy karne nie mogą być prowadzone w sposób wiarygodny i skuteczny bez przeprowadzenia reformy wymiaru sprawiedliwości. 2. Należy określić priorytety w postępowaniu sądowym (ramy czasowe i przedmiotowe). 3. Potrzeba opracować program (postępowań i zadośćuczynień) zintegrowany i integralny (dotyczący innych komponentów sprawiedliwości tranzycyjnej). 4. Należy zreformować i zmodyfikować przepisy dotyczące przedawnienia i postępowania dowodowego. 5. Przyspieszenie postępowań ma odbywać się bez naruszania gwarancji proceduralnych. Panel IV: Rola mediów w rozliczaniu przeszłości W najbardziej udanych przemianach demokratycznych lustrację mediów włączono w proces sprawiedliwości tranzycyjnej. 1. Media nie mogą stawiać się w roli sądów. 2. Ustanowienie niezależnej instytucji regulacyjnej, której rolą byłoby nie tylko sankcjonowanie, lecz także umożliwienie mediom funkcjonowania w warunkach pokojowych. 3. Lustracja dziennikarzy jest niezbędna, ale nie może odbywać się na dziko, z narażeniem na szantaż polityczny.
4 Dr Krzysztof Persak Instytut Pamięci Narodowej Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk Rola archiwów w konsolidacji demokracji i rozrachunku z przeszłością (tezy) I. Wiedza o czasach dyktatury jest jednym z fundamentów budowy społeczeństwa demokratycznego. Potrzeba zbadania i wyjaśnienia mechanizmów politycznych funkcjonowania dyktatury (system polityczny, mechanizmy podejmowania decyzji, system propagandy i jej oddziaływanie na społeczeństwo) wiedza o tym daje podstawy do ustalenia zakresu odpowiedzialności politycznej ludzi dawnego reżimu. Demokracja przynosi też rozczarowania dlatego prawdziwy obraz czasów dyktatury, wiedza o życiu społeczeństwa w czasach dyktatury (i upowszechnianie tej wiedzy) stanowią antidotum na nostalgię za dawnymi czasami i są czynnikiem ułatwiającym delegitymizację starego reżimu. Wiedza o zbrodniach dyktatury i funkcjonowaniu aparatu represji stanowi niezbędny warunek prawnokarnych rozliczeń z przeszłością. II. Archiwa jako ważne źródło wiedzy o przeszłości dlatego tak ważne jest otwarcie archiwów z czasów dyktatury i ustanowienie demokratycznej kontroli nad nimi. Dostęp do archiwów dla historyków, politologów, socjologów etc. (świat nauki). Dostęp do archiwów dla dziennikarzy (opinia publiczna). Dostęp dla obywateli zainteresowanych dokumentami, które ich osobiście dotyczą (społeczeństwo). III. W Polsce po 1989 r. fundamentalne znaczenie dla konstrukcji wiedzy o funkcjonowaniu dyktatury komunistycznej miało otwarcie dwóch kluczowych zbiorów dokumentów archiwalnych (co jednak nie nastąpiło równocześnie). 1. Pierwszy korpus dokumentów to akta partii komunistycznej (Polska Zjednoczona Partia Robotnicza PZPR), która sprawowała monopolistyczne rządy w Polsce po II wojnie światowej (1944-1989). Po upadku dyktatury komunistycznej i rozwiązaniu PZPR w 1990 r. akta partii komunistycznej zostały bardzo szybko przejęte przez Archiwa Państwowe (nie dopuszczono do ich przejęcia przez partię postkomunistyczną, powstałą na miejsce PZPR) i zaczęły być natychmiast udostępniane historykom i dziennikarzom.
Sprawiedliwość okresu transformacji przekazywanie doświadczeń Polski dla Tunezji. Modele rozliczeń z przeszłością 5 Wpływ otwarcia archiwów partii komunistycznej na rozwój polskiej historiografii dziejów najnowszych po 1989 r. przedstawiam w artykule pt. Otwarcie archiwów i przełom w polskiej historiografii dziejów najnowszych 1. Tu warto zasygnalizować dwa ważne zagadnienia, które mogły być opisane dzięki otwarciu archiwów PZPR: system podejmowania decyzji w warunkach dyktatury komunistycznej, w tym wpływ kierownictwa PZPR na życie polityczne i społeczne kraju; mechanizmy zależności politycznej Polski od ZSRR (specyfiką dyktatury komunistycznej w Polsce była dominacja sowiecka nad Polską). Aparat PZPR funkcjonował równolegle do administracji państwowej i stanowił rzeczywisty ośrodek decyzji politycznych. Dlatego akta PZPR stanowiły tak ważne źródło do badań nad wszelkimi aspektami najnowszej historii Polski. Przez całą dekadę lat 90. akta PZPR stanowiły główne źródło do budowy wiedzy o systemie dyktatury komunistycznej w Polsce. 2. W latach 90. brakowało natomiast dostępu do drugiego ważnego korpusu dokumentów z czasów dyktatury komunistycznej tj. akt policji politycznej (Służba Bezpieczeństwa). W latach 90. akta SB zostały przejęte przez nowe służby specjalne i praktycznie nie były udostępniane badaczom; zdarzały się przypadki wykorzystywania w walce politycznej pochodzących z tych archiwów informacji kompromitujących niektóre osoby (zwłaszcza dotyczących ich domniemanej tajnej współpracy z komunistyczną Służbą Bezpieczeństwa), bez możliwości ich weryfikacji przez opinię publiczną. W 2000 r. na mocy ustawy polskiego parlamentu powstała nowa instytucja Instytut Pamięci Narodowej której celem było przejęcie akt komunistycznych organów bezpieczeństwa i szerokie otwarcie tych archiwów. Instytut Pamięci Narodowej ma jeszcze dodatkowe zadania, oprócz działalności archiwalnej: 1) prowadzenie badań naukowych nad najnowszą historią Polski i upowszechnianie wiedzy na ten temat; 2) ściganie zbrodni z czasów II wojny światowej i dyktatury komunistycznej (1939 1990); 3) lustracja osób pełniących funkcje publiczne pod względem ich ewentualnych związków z komunistycznymi organami bezpieczeństwa. Podobne do IPN instytucje powstawały na przełomie XX i XXI wieku w innych postkomunistycznych krajach Europy Wschodniej (prekursorem był Instytut Gaucka powstały w Niemczech w 1990 r.). W 2008 r. powstała Europejska Sieć Instytucji Archiwalnych Zajmujących się Aktami Tajnych Służb jako płaszczyzna współpracy i wymiany doświadczeń analogicznych instytucji z Niemiec, Polski, Czech, Słowacji, Węgier, Rumunii i Bułgarii. IV. Udostępnianie akt policji politycznej z czasów dyktatury postulaty idealne na podstawie doświadczeń Polski i innych krajów Europy Wschodniej. 1. Otwarcie archiwów aparatu bezpieczeństwa z czasów dyktatury powinno nastąpić możliwie szybko. 2. Konieczne jest pełne przejęcie archiwów organów bezpieczeństwa z czasów dyktatury od tajnych służb (żadne dokumenty nie powinny pozostać w dyspozycji tajnych służb). 1 Artykuł dostępny w aneksie niniejszego zbioru
6 3. Instytucja przejmująca akta policji politycznej powinna mieć zagwarantowaną pełną niezależność od władz politycznych (rządu) i służb specjalnych. 4. Osoby kierujące tą instytucją powinny być niezależne (apolityczność, bezstronność, apartyjność) i chcieć z tej niezależności korzystać. 5. Potrzebne jest zniesienie w maksymalnym stopniu klauzul tajności z dokumentów organów bezpieczeństwa z czasów dyktatury. 6. Konieczne jest maksymalne otwarcie archiwów organów bezpieczeństwa z czasów dyktatury a zatem minimalizacja zakresu arbitralności decyzji dotyczących udostępniania dokumentów. V. Polski model udostępniania dokumentów komunistycznej Służby Bezpieczeństwa Kategoria użytkowników historycy i inni naukowcy dziennikarze ofiary (osoby represjonowane / inwigilowane przez SB) byli funkcjonariusze i tajni współpracownicy SB Zakres dostępu do dokumentów mają pełny dostęp do dokumentów bez wyjątków i wyłączeń; mają pełny dostęp do dokumentów bez wyjątków i wyłączeń; mają dostęp do dokumentów, które ich dotyczą, mają prawo poznać tożsamość donosicieli, którzy ich denuncjowali i funkcjonariuszy SB, którzy ich represjonowali, mają prawo załączać korekty, komentarze i uzupełnienia do dokumentów (bez ingerencji w treść oryginału), mają prawo zastrzeżenia dostępu do dotyczących ich dokumentów dla innych osób; mają dostęp do treści dokumentów, które ich dotyczą (udostępnienie następuje w postaci kopii ze względu na ochronę bezpieczeństwa dokumentów). W debacie publicznej w Polsce wyrażano wiele obaw, że otwarcie archiwów Służby Bezpieczeństwa zburzy spokój społeczny, zantagonizuje społeczeństwo, wprowadzi nienawiść w życiu społecznym. Takie negatywne zjawiska w skali społecznej nie nastąpiły (ani w Polsce, ani w innych krajach Europy Wschodniej). W Polsce zainteresowanie dostępem do własnych akt okazało się zaskakująco małe z możliwości tej skorzystało ok. 100 tys. osób, podczas gdy w Niemczech ponad 2 mln. Początkowo, zwłaszcza w prasie, pojawiały się tendencje do tworzenia atmosfery poszukiwania sensacji, ale po kilku latach udostępniania akt komunistycznej policji politycznej sprawy związane z ujawnianiem czyjejś agenturalnej przeszłości nie budzą większych emocji społecznych. Zasady udostępniania dokumentów komunistycznej Służby Bezpieczeństwa w Polsce ewoluowały w latach 2000-2010 od restrykcyjności do otwartości. Obecnie należą do najbardziej liberalnych w krajach Europy Wschodniej.
Sprawiedliwość okresu transformacji przekazywanie doświadczeń Polski dla Tunezji. Modele rozliczeń z przeszłością 7 VI. Jaka nowa wiedza płynie z otwartych archiwów komunistycznej policji politycznej? Przykłady nowych możliwości badawczych: studia nad funkcjonowaniem policji politycznej jako takiej (struktury, personel, kierunki i metody działania, relacje z partią komunistyczną) ważne ze względu na olbrzymią rolę Służby Bezpieczeństwa jako narzędzia sprawowania władzy przez dyktaturę; ważne dla zrozumienia specyficznej i hermetycznej dokumentacji SB; polityka represyjna reżimu wobec różnych grup społecznych i politycznych (opozycja; kościół katolicki; mniejszości narodowe; chłopi, robotnicy); opór społeczny i opozycja polityczna wobec dyktatury komunistycznej (opór zbrojny lat 1945-1950; działalność grup opozycji demokratycznej; indywidualne rozproszone akty oporu nieznane fakty, nieznani bohaterowie); historia społeczna zwłaszcza opinia publiczna, nastroje społeczne, mentalność; analiza gospodarki socjalistycznej zwłaszcza zjawiska patologiczne (korupcja, nadużycia władzy, czarny rynek, przemyt); infiltracja kręgów emigracji politycznej (także Watykanu), działalność wywiadu zagranicznego. VII. Problemy i dylematy związane z wykorzystywaniem archiwów policji politycznej: hermetyczność dokumentacji specyficzny język, terminologia, aparat pojęciowy; specyficzny punkt widzenia twórców dokumentów perspektywa policji politycznej i jej mentalność, czarny obraz rzeczywistości, podejrzliwość, koncentracja na zjawiskach negatywnych; niekompletność informacji tajna policja wie tyle, ile doniosą jej agenci, ograniczony horyzont myślowy; dylematy etyczne informacje zbierane bez wiedzy i zgody tych, których dotyczą (kwestia ochrony prywatności; konieczność pełnej mobilizacji wrażliwości etycznej badacza, krytycyzmu i odpowiedzialności, by nie krzywdzić powtórnie ofiar reżimu); problem ujawniania tożsamości tajnych współpracowników policji politycznej (zasadność ujawniania vs. sensacyjność; pokusa osądzania). Otwarcie akt policji politycznej z czasów dyktatury daje wyjątkowe możliwości badawcze: 1. nie można w pełni opisać żadnego aspektu działania dyktatury totalitarnej bez wykorzystania dokumentów policji politycznej; 2. jednocześnie akta policji politycznej nie mogą być jedynym źródłem, na którym opierają się badacze wymagają skrupulatnej weryfikacji i konfrontacji z innymi źródłami.
8 Dariusz Grot Departament Organizacji, Udostępniania i Ewidencji Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych Rola archiwów w rozliczeniach z przeszłością Archiwa nie pojawiają się w dzień po zwycięstwie wolności. Istnieją już wcześniej. W okresach panowania władzy autorytarnej archiwa publiczne są instytucjami dyktatury. To nie wyrzut skoro przez długie lata, często dziesięciolecia nie ma innej rzeczywistości niż totalitarna, w jej obrębie musi odbywać się to, co należy do archiwów: gromadzenie historycznie ważnych świadectw o narastających dziejach społeczeństw, ludzi, utworzonych przez nich instytucji, w tym państw. Naturalny jest wobec tego postulat metodyki archiwistycznej i zawodowych standardów, które zapewniłyby, że archiwa zbierają, przechowują i udostępniają informacje, które składają się na relatywnie wierny obraz świata, pozwalają każdemu zdobywać wiedzę budującą jego osobistą i społeczną tożsamość. Najważniejsze jest w gruncie rzeczy ocalenie informacji, bo jeśli nawet nie teraz, to kiedyś w końcu będzie można wydobyć ją na powierzchnię. Profesjonalne reguły działania powinny być na tyle silne, by archiwa wypełniały swoją misję, mimo że dyktatury skłonne są kreować fałszywą wiedzę i reglamentować dostęp do wszelkiej informacji, która nie odpowiada ideologicznym kryteriom. Władza autorytarna w nowożytnych państwach podejmuje na ogół walkę o świadomość obywateli. Nie jest to walka bez ofiar po stronie archiwów. Nawet nie dlatego, że profesjonalnym standardom trudno konkurować z przemocą i presją reżimów. Nikt bowiem nie oczekuje od archiwistów, urzędników państwowych, otwartego przeciwstawiania się opresyjnym rządom. Chodzi raczej o to, że działania na rzecz zachowania i upowszechniania informacyjnej spuścizny są skuteczne, jeśli pracownicy archiwów potrafią być przezroczyści, jeśli obiektywnie gromadzą i udostępniają źródła wiedzy, dbając, by nie wywierać osobistego wpływu na kształtowanie zasobu archiwalnego, unikając tendencyjności, także tej, która nie jest uświadamiana. Archiwiści mogą, choć nie powinni, stawać się stronami ideologicznej wojny zarówno wtedy, gdy ulegają powszechnej indoktrynacji, jak i wtedy, gdy próbują przeciwstawiać się władzy. W każdej z tych sytuacji kategoria prawdy traci na znaczeniu. Informacje zaczynają być organizowane, selekcjonowane i usuwane pod dyktando politycznych emocji lub interesów. Istota ustrojów totalitarnych polega nie tylko na tym, że starają się one nie pozostawić miejsca żadnej innej sile, ale bierze się także z fenomenu, że nawet sprzeciw wobec władzy ulega czasem wchłonięciu przez logikę dyktatury. Archiwiści, niezależnie od ich politycznej orientacji, podlegają pokusie poprawiania historii. Jeden z nich powiedział mi kiedyś, że znalazł dokument, który w złym świetle stawia niektórych przywódców antykomunistycznego podziemia, więc postanowił go zniszczyć. Inny, który odznaczał się pobożnością, starał się usuwać dokumenty kompromitujące osobistości kościoła, w tym zresztą celu zgromadzone niegdyś przez służbę bezpieczeństwa. Bądźmy szczerzy: część tych nieprofesjonalnych manipulacji się powiodła. Równie trudno było radzić sobie z dokumentacją, która została sporządzona w złej intencji. Badałem kiedyś niezwykły zbiór archiwalny organizacji antykomunistycznego podziemia. Jego podstawą były dokumenty skonfiskowane przez służbę bezpieczeństwa u zdemaskowanych i uwięzionych konspiratorów. Posłużyły później jako dowody w procesach sądowych. Te dowo-
Sprawiedliwość okresu transformacji przekazywanie doświadczeń Polski dla Tunezji. Modele rozliczeń z przeszłością 9 dy były zwykle niedostateczne, więc uzupełniano je o dokumenty o treści bardziej obciążającej, ale sfabrykowane przez policję. Powstała w ten sposób niezwykła mieszanina informacji autentycznych i sfałszowanych, zwykle nie do rozróżnienia. Wydawało się, że zbiór należy w tej formie pozostawić, opatrując go komentarzem na temat okoliczności jego utworzenia i pozostawiając badania historykom. Archiwiści podjęli się jednak misji niemożliwej i spróbowali podzielić zbiór na części odpowiadające poszczególnym organizacjom konspiracyjnym, to znaczy odtworzyć rzeczywistość, która w przeszłości nie miała miejsca. O ile wiem, nigdy nie doprowadzili tych prac do końca. By wypełniać swą publiczną misję, archiwa potrzebują więc zarówno kodeksu etyki, jak i przemyślanej metodyki postępowania ze zgromadzoną informacją. W świetle polskich doświadczeń znamienny był wpływ oficjalnej ideologii na wartościowanie historycznych źródeł. Szerzone przez władzę przekonanie o nieistotności ludzkiej jednostki, postrzeganej wyłącznie jako drobne ziarenko klas społecznych i przedmiot wielkich społecznych procesów, w praktyce archiwów wyraziło się dewaluacją informacji o losach poszczególnych ludzi. Dokumentacja dotycząca poszczególnych osób była rutynowo uznawana za pozbawioną trwałej wartości historycznej i z tego względu niszczona. Paradoksalnie, władza totalitarna, stosując powszechną inwigilację społeczeństwa, zwykła zbierać szczególnie dużo danych o obywatelach. W stosunku do niektórych owe zasoby osobowej wiedzy stawały się narzędziem represji. Gdy ten użytkowy cel został osiągnięty, dobiegała kresu publiczna dbałość o jednostkowe dane. Za godne uwagi uznawano bezosobowe sprawozdania, analizy działalności organów państwa, raporty i te kwalifikowano do bezterminowego przechowywania w archiwach. Wiadomości o konkretnych ludziach, ofiarach prześladowań, niszczono jako nieistotne, zgodnie z przepisami o wartościowaniu dokumentacji. Pozostawały w archiwach co najwyżej akta spraw przykładowych, kilka procent całości. Takie były między innymi losy dokumentów wytworzonych i zgromadzonych przez Komisję Specjalną do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym, która działała w Polsce w apogeum komunistycznego reżimu. Była ona pozasądowym administracyjnym organem o kompetencjach karnych, przed którym nie służyło prawo do obrony, i którego orzeczenia praktycznie nie podlegały apelacji. Ścigała ona różnorodne czyny obywateli, a do najbardziej dla niej znamiennych należały orzeczenia w sprawach rozpowszechniania fałszywych informacji. Te informacje okazywały się na ogół dowcipami politycznymi, wyszydzającymi totalitarną władzę. Dowcip stanowił zaś ostatnią broń zniewolonego społeczeństwa, pozbawionego niezależnej prasy, broń groźną, celnie godzącą w powagę komunistycznych uzurpatorów. Obwinieni byli surowo karani, poddawani społecznemu wykluczeniu, pozbawiani życiowych szans. Aby tego dokonać, reżim uderzał w podstawowe prawa człowieka, przenikał do rodzin i grup przyjacielskich. Później jednak kluczową dokumentację w znacznej części zlekceważono, zacierając ślady nieprawości bez żadnych politycznych nacisków, a tylko z powodu zatrucia serc i umysłów zwykłych obywateli, a więc i archiwistów. Gdy dyktatura straciła impet i zaczęła wręcz manifestować względny liberalizm, akta złowrogiego organu, już rozwiązanego, zostały przekazane do publicznego archiwum. Nie poruszyły historycznej wrażliwości archiwistów, którym nie przyszło też do głowy, że po kilku dziesięcioleciach ofiary spróbują podważyć okrutne i bezprawne wyroki, domagając się od państwa odszkodowań. Dowody zbrodni na ogół jednak już nie istniały, bo archiwiści nie byli zdolni pomyśleć, że przyjdą w przyszłości rządy, które nie będą solidaryzowały się z komunistycznym reżimem i nie będą chciały osłaniać jego występków. Tyrania wydawała się wieczna, niepokonana. Sukcesem totalitaryzmu było też dominujące wśród archiwistów przekonanie, że ważna i wiarygodna jest przede wszystkim dokumentacja o charakterze urzędowym. Negowane było znaczenie świadectw historii, które nie miały formalnych cech i nie powstały w kancelariach publicznych instytucji. Tym samym archiwa marginalnie tylko zbierały informacje o działalności podmiotów innych niż państwo. Zapanował kult aktu pisanego opatrzonego pieczątkami. Doszło
10 do tego w sytuacji, gdy działalność osób i instytucji spoza struktur reżimu z natury swej była słabo dokumentowana, odpowiednio do warunków konspiracji. O tym, że istnieje rzeczywistość pozarządowa, w tym polityczna opozycja, w archiwach można było dowiedzieć się głównie pośrednio, z akt policji i sądów. W polskiej archiwistyce nie ugruntowała się m.in. tradycja utrwalania historii mówionej, która dla wielu środowisk społecznych stanowi podstawową formę przekazu. Tego rodzaju źródła informacji były i są chętnie gromadzone przez różne instytucje, które badają niedawną przeszłość, ale tylko marginalnie czyniły to archiwa państwowe. Mowa zatem o uchybieniach w dokumentowaniu przeszłości, które nie były przez władzę bezpośrednio wymuszone. Doszło do nich, ponieważ upowszechnił się totalitarny sposób myślenia o historii oraz jej świadectwach. Tego rodzaju porażki zostały przez publiczne archiwa zapamiętane. Zasadniczo zmieniło się m.in. podejście do źródeł wiedzy o losach poszczególnych ludzi; są one dziś należycie doceniane. Gdy po latach przejęto archiwa upadłej partii komunistycznej, a wśród nich duże zbiory sensytywnych danych osobowych, nie negowano już ich historycznej wartości. W początkowym momencie ustrojowej transformacji Polska nabyła szczególne doświadczenie, także w dziedzinie zarządzania zarchiwizowaną dokumentacją. Polityczna przemiana dokonała się na drodze pokojowej, została wynegocjowana, kiedy przy wspólnym stole zasiedli liderzy demokratycznej opozycji oraz przedstawiciele ustępującej władzy. Było to możliwe, gdyż od dziesięcioleci kraj poddany był miękkiej dyktaturze, która nie wyrzekła się wprawdzie prześladowań, gwałcenia wolności i praw, ani inwigilacji obywateli, ale w swoich występkach zachowywała swoiste umiarkowanie, a na koniec dobrowolnie ustąpiła miejsca siłom demokratycznym. Zawarty wówczas kompromis nadal jest źródłem sporów. Bez wątpienia zaniechanie przemocy i nagłego przejęcia władzy dało czas na ukrycie pewnych dokumentów dawnego reżimu, a także na zniszczenie tych, które dotychczas rządzący uznali za szczególnie ich obciążające. Z drugiej strony gwałtowne obalenie tyranii, nawet jeśli nie zbrojne, zazwyczaj też pociąga za sobą straty w archiwach i nie sposób ocenić, która droga jest bardziej dolegliwa. Wymaga zarazem odnotowania, że w obu tych sytuacjach część przepadłych dokumentów z czasem może się odnaleźć. Informacja długo bowiem zachowuje wartość i nawet ustępujący eksponenci dyktatury skłonni są zatrzymać dla siebie nieco dokumentacyjnych skarbów. Zarazem trzeba przyznać, że w archiwach znalazło się stosunkowo wiele dokumentów, które mogą poszerzyć społeczną wiedzę o czasach totalitaryzmu. Od dziesięcioleci obywatele korzystają ze zgromadzonych informacji o wielkich migracjach po II wojnie światowej, w celu uzyskania odszkodowań oraz innych rekompensat za utracone majątki. Wydarzenia te postrzega się raczej w kategoriach opresyjności historii niż w kategoriach ekscesów dyktatury, ale ich społeczne skutki były ogromne. Z tego samego okresu zachowały się liczne dowody zbrodni wojennych, które miały miejsce w związku z niemieckim i sowieckim totalitaryzmem. W archiwach znalazła się również obszerna dokumentacja sądów i prokuratur, w tym akta spraw przeciw osobistościom politycznej opozycji, w których zapadały niekiedy wyroki śmierci. Zgromadzono też w archiwach dowody działań władzy przeciw kościołowi katolickiemu w Polsce. Po upadku dyktatury na podstawie tych informacji podejmowano dochodzenia w sprawie zbrodni nazistowskich oraz komunistycznych, wszczynano postępowania rehabilitacyjne i odszkodowawcze. Wymaga podkreślenia, że z wielu tego typu informacji w archiwach można było korzystać jeszcze przed polityczną transformacją w 1989. Wówczas jednak nie mogły być skuteczne roszczenia za doznane krzywdy, ani nie podejmowano badań naukowych na temat tych zagadnień. Było też charakterystyczne, że zainteresowani pesymistycznie oceniali możliwości uzyskania informacji o zgromadzonych archiwach, uważali je za mniej dostępne, niż to w rzeczywistości miało miejsce. Nawet po upadku dyktatury obywatele musieli dopiero przywyknąć, że publiczne archiwa są dla nich otwarte i służą ich potrzebom.
Sprawiedliwość okresu transformacji przekazywanie doświadczeń Polski dla Tunezji. Modele rozliczeń z przeszłością 11 Gdy ostatecznie upadł niedemokratyczny reżim, archiwa państwowe w Polsce od kilku lat dysponowały już liberalnymi przepisami prawa w sferze udostępniania zasobu archiwalnego. Zaskakująco długo trwały jednak dawne nawyki. Nadal oczekiwano, że osoba zainteresowana wystąpi o zgodę na korzystanie z dokumentacji, że swoje plany badawcze uzasadni oraz przedłoży urzędową rekomendację do prowadzenia badań. Przez kilkanaście lat po uchwaleniu nowej ustawy o archiwach używano nawet w tym celu formularzy, w których jako podstawę prawną podawano dawno uchylony komunistyczny dekret. Powszechnie bowiem nie przywiązywano wagi do prawnych gwarancji wolności informacyjnych. Wielu archiwistów nadal uważało się natomiast za funkcjonariuszy wszechmocnego państwa, ignorując fakt, że państwo to nie chciało już dominować nad swoimi obywatelami. Niezaprzeczalnie więc w archiwach publicznych dość długo utrzymywało się myślenie totalitarne, negujące demokratyczny porządek prawny. Ten kryzys został przezwyciężony. Dziś nie ulega wątpliwości, że z archiwów publicznych korzystać może każdy, do każdego celu, który nie jest prawnie zabroniony. Nie ma potrzeby, by zainteresowani wyjaśniali archiwistom swoje intencje, ani by składali petycje: mogą żądać dostępu do informacji, bo znajdują się pod opieką praw Rzeczypospolitej. To w zupełności wystarczy. Zasoby informacji zgromadzone w publicznych archiwach są społecznym dobrem i służą do zaspokajania ludzkich potrzeb. Także do rozliczeń z trudną przeszłością. Skutków krzywd, jakie wyrządził system totalitarny nie można usunąć, ale ofiary prześladowań albo ich bliscy muszą otrzymać szansę na ułożenie tych spraw poprzez poszukiwanie zaginionych, rehabilitację, uchylenie bezprawnych wyroków, potępienie sprawców. Archiwa mogą i powinny być w tym pomocne.