Problem naukowy podjęty w niniejszej publikacji stanowi istotny składnik badań poświęconych pozycji państwa w wewnętrznym i zewnętrznym wymiarze jego bezpieczeństwa, suwerenności, a także wyobrażeń o wielkości, a nawet potędze czy mocarstwowości. Badania kondycji państwa skłaniają do oglądu pojęć z nim związanych, zawierających sumę znaczeń strategicznych i taktycznych. W odniesieniu do wyszczególnionych w tytule opracowania kategorii nieuchronnie pojawiały się słowa takie jak niepodległość, ojczyzna, wolność, ale także honor, obowiązek, szacunek, należące do kanonu narodowego sacrum Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1918 1939. Mieściły się w nim też wyobrażenia i plany tworzenia państwa bezpiecznego, zintegrowanego, sprawnego, potężnego, mocarstwowego. Stąd ekspozycję treści poniższego tomu stanowiło pojęcie potęga jako kwintesencja działań Rzeczypospolitej Polskiej. Tytułowy Sen o potędze miał proweniencję literacką, stanowił nawiązanie do tomu wierszy Leopolda Staffa Sny o potędze i jego istotnego przesłania zawartego w strofie: Bo wykonać mi trzeba dzieło wielkie, pilne, / Bo z tych kruszców dla siebie serce wykuć muszę, / Serce hartowne, mężne, serce dumne, silne. 1 Przywołanie związków z literaturą było uzasadnione symboliczną konstrukcją polskiej tożsamości politycznej. W treści wielu utworów literackich wystąpiły kwestie kształtowania charakteru człowieka czynu jako wzorca osobowego Polaków. Dokonywała się identyfikacja statusu państwa z zagadnieniem jego obronności, bezpieczeństwa militarnego, 1 Lecz gdy ulegniesz, serce, pod młota żelazem, / Gdy pękniesz, przeciw ciosom stali nieodporne: / W pył cię rozbiją pięści mej gromy potworne! / Bo lepiej giń, zmiażdżone cyklopowym razem, / Niżbyś żyć miało własną słabością przeklęte, / Rysą chorej niemocy skażone, pęknięte, L. Staff, Kowal, [w:] tenże, Sny o potędze, Kraków 1901; zob.: I. Maciejewska, Sny o potędze i sny o znużeniu. (Początki twórczości Leopolda Staffa), Przegląd Humanistyczny, 1967, t. 7, nr 2, s. 36 67.
10 Wprowadzenie istnienia wojska narodowego, walki o niepodległość, historii męczeństwa Polaków, dziejów kombatanctwa powstańczego i wojennego, którego znaczenie skłaniało do wykorzystania literackiego motywu snu o potędze. 2 Wysoko sytuowano kwestie wolności odzyskanej przez Polskę, zgodnie z maksymą Liwiusza, że libertatis restitutae dulce auditu nomen ( słodkie do słyszenia słowo odzyskanej wolności ). Niepodległa Polska była budowana w warunkach systematycznego likwidowania pozostałości po czasach zaborów i okupacji, a następnie wypracowania i wdrażania własnego porządku prawno-politycznego. W jej konstrukcji znajdowały się elementy kultury łacińskiej, tradycji romantycznej, myśli szlacheckointeligenckiej. Pielęgnowała pamięć o heroizmie walki niepodległościowej, o historii narodu polskiego i narodów ościennych, o poczuciu misji cywilizacyjnej w Europie. Szukała inspiracji w tradycji europejskiego demokratyzmu politycznego i ekonomicznego, korzystając z dorobku Francji, Szwajcarii, Wielkiej Brytanii. Przeżyła okresy konwersji ustrojowej, budowania zrębów konstytucjonalizmu i parlamentaryzmu, następnie jego redefiniowania, kształtowania systemu wartości i przekonań na temat prawomocności władzy politycznej, podziału dóbr materialnych i duchowych, odpowiedzialności za sprawy publiczne i prywatne. W strategii interesów państwowych znalazły się zagadnienia diagnozowania oraz prognozowania stanu stałości i zmienności środowiska bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego. W trakcie przygotowania tomu Sen o potędze: bezpieczeństwo, suwerenność, mocarstwowość. Rzeczpospolita Polska 1918 1939 niezbędne było zwrócenie uwagi na pamięć społeczną związaną z rekonstrukcją przeszłości i wyobrażeń o niej. 3 W zasobach pamięci zawarte były informacje o społeczeństwie i państwie, o osobach i wydarzeniach oraz ich transformacjach. Potyczki o ocenę dziejów Polski 1918 1939, nazywanej Polską międzywojenną, trwały jeszcze w czasie jej istnienia. O odniesieniach do niej decydowały czynniki obiektywne i subiektywne, sprawiające, że niemal od razu po klęsce wrześniowej rozpoczęły się działania rozliczeniowe, szczególnie z systemem politycznym kształtowanym i utrwalanym w latach 1926 1935. Wyraźnie uwidoczniona była chęć wzięcia odwetu za działalność obozu rządowego. Stąd wywodziły się motywy historiografii tworzonej na emigracji politycznej, zawierającej wątki moralnej i społecznej dezaprobaty dla dawnego modelu zarządzania państwem. 4 Krytyczna ocena przeszłości mię- 2 M. Jabłonowski, Sen o potędze Polski. Z dziejów ruchu byłych wojskowych w II Rzeczypospolitej 1918 1939, Olsztyn 1998. 3 M. Halbwachs, Społeczne ramy pamięci, tłum i wstęp M. Król, Warszawa 2008, s. 7 i n. 4 L. Ciołkoszowa, Spojrzenie wstecz, Paris 1995; M. Kukiel, Generał Sikorski: żołnierz i mąż stanu Polski walczącej, London 1970; S. Mackiewicz, Historia Polski od 11 listopada 1918 r. do 17 września 1939 r., London 1970; W. Witos, Moja tułaczka w Czechosłowacji, Warszawa 1995; zob.
11 dzywojennej była także składnikiem propagandy Polski Ludowej. Prowadzono politykę unieważniania ideologicznej konstrukcji Rzeczypospolitej Polskiej z lat 1918 1939. Działania cenzury skupiały się między innymi na zagadnieniu negacji stanu Polski w wymiarze społeczno-gospodarczym, politycznym, militarnym. 5 Negatywnej ekspozycji podlegała przedwrześniowa sytuacja Polski w relacjach międzynarodowych, a także usytuowanie społeczeństwa pod względem stopnia rozwoju cywilizacyjno-kulturowego. Pokazywano zacofanie gospodarcze Polski, przedkładano opinię o dysfunkcji ustroju prawno-politycznego państwa. Próbowano dyskredytować przywódców politycznych na czele z Józefem Piłsudskim. Ewolucja ocen i ich korekta nastąpiły dopiero w schyłkowym okresie istnienia PRL. 6 Natomiast w środowiskach opozycyjnych Polski Ludowej oraz w gronie twórców Trzeciej Rzeczypospolitej pojawiały się archetypy Rzeczypospolitej Polskiej lat 1918 1939 jako wzorców dla współczesności. Ujawniał się w nich trend idealizacyjny względem dziejów państwa międzywojennego. Dotychczasowy stan wiedzy o Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1918 1939 skłaniał do podjęcia problemu badawczego. Pomysł przygotowania publikacji poświęconej zagadnieniom bezpieczeństwa, suwerenności, mocarstwowości Rzeczypospolitej Polskiej pojawił się w gronie członków Stowarzyszenie Lubelszczyzna w Europie oraz pracowników i doktorantów Zakładu Myśli Politycznej Wydziału Politologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. W projekcie badawczym wzięli udział specjaliści z wielu ośrodków uniwersyteckich. Wielogłos autorów, którzy przygotowali teksty naukowe do niniejszego tomu, zdecydował o charakterze narracji. Tak dobierano poszczególne tematy, niekiedy nawet cząstkowe, aby możliwie wszechstronnie i dogłębnie zaprezentować kluczowe kwestie państwowości polskiej w latach 1918 1939. Odpowiedzi udzielone na pytania badawcze w poszczególnych artykułach dawały sumę wiedzy pozwalającą na całościowe spojrzenie na kwestie bezpieczeństwa, suwerenności i mocarstwowości Polski. Umożliwiły śledzenie procesu kształtowania i ewolucji systemu politycznego i gospodarczego, zagadnień strategicznych, koncepcyjnych i praktycznych. Opracowanie podzielone zostało na cztery części, zgodnie z kolejnością pojęć zawartych w podtytule książki. W części pierwszej zwrócono uwagę na kwestię bezpieczeństwa Polski w latach 1918 1939 odzwierciedlającego interesy bezwzględne oraz interesy względne. Dotyczyły zatem zagadnień zabezpieczenia warunków przetrwania społeczeństwa, zagwarantowania mu bytu (interesy Piłsudski i sanacja w oczach przeciwników: sądy i świadectwa współczesnych. Wybór z pamiętników i publicystyki, wstęp i wybór M. Leczyk, Warszawa 1987. 5 Z. Romek, Cenzura a nauka historyczna w Polsce 1944 1970, Warszawa 2010, s. 246. 6 A. Czubiński, Spory o II Rzeczpospolitą. Ewolucja poglądów publicystyki i historiografii polskiej na temat przyczyn odbudowy i znaczenia niepodległego państwa dla narodu polskiego, Poznań 1988, s. 18.
12 Wprowadzenie bezwzględne), ale także określenia warunków utrzymania czy poprawy jakości życia społeczeństwa. Pod względem przedmiotowym bezpieczeństwo rozpatrywano w sferze zagadnień ekonomicznych, ideologicznych, kulturowych, politycznych, społecznych. W gronie autorów artykułów naukowych poświęconych bezpieczeństwu państwa znaleźli się: Iwona Galewska, Eleonora Kirwiel, Rafał Łatka, Wojciech Łysek, Jarosław Macała, Wojciech Sokół, Dorota Sula, Mirosława Uwarkina, Piotr Witkowski, Nina Zielińska-Balcerzak. Odnieśli się do bezpieczeństwa utożsamianego z militarnymi i pozamilitarnymi aspektami ochrony państwa i społeczeństwa. Sprawy suwerenności Polski znalazły odzwierciedlenie w dwóch kolejnych częściach książki. Idee i wizje suwerenności zostały przedłożone w tekstach, które przygotowali: Aneta Dawidowicz, Tomasz Koziełło, Bartosz Koziński, Tomasz Piekarski, Ewelina Podgajna, Janusz Stefaniak, Agnieszka Strykowska, Anna Szwed, Adrian Tyszkiewicz, Tomasz Wicha, Marcin Wichmanowski, Alicja Wójcik, Zbigniew Zaporowski. Przedstawione zostały różne pola aktywności państwa, środowisk politycznych, pojedynczych osób (polityków, myślicieli, ideologów) w wielu formach ekspresji ideowej i politycznej. Zwracano uwagę na misję, cele i zadania realizowane w toku umacniania systemu politycznego. W części trzeciej książki znalazły się odniesienia do form realizacji suwerennego bytu państwowego Polski. Autorzy: Krzysztof Gawkowski, Olgierd Grott, Jerzy Gryz, Ēriks Jēkabsons, Kamil Mazurek, Małgorzata Olszewska, Jan Ryszard Sielezin uwagę badawczą poświęcili zagadnieniom formułowania i prowadzenia polityk sektorowych państwa w wymiarze wewnętrznym i zewnętrznym. Czwarta część książki została poświęcona zagadnieniu mocarstwowości Polski. Autorzy: Marek Białokur, Aleksander Głogowski, Jan Jachymek, Ewa Maj, Włodzimierz Mich, Anna Pachowicz, Waldemar Paruch, Krzysztof Stępnik, Michał Strzelecki, Grzegorz Zackiewicz podjęli wątek wyobrażenia, tworzenia, istnienia i funkcjonowania potężnego państwa o aspiracjach dotyczących jego wielkości terytorialnej, potencjału demograficznego, politycznego, ideowego. W tomie zachowano indywidualny charakter tekstów zgodnie z autorskim sposobem ujęcia tematu szczegółowego. Wyrazem poszanowania indywidualnych podejść do problemu badawczego była decyzja o rezygnacji z ujednolicenia siatki pojęciowej, złożonej głównie z określeń państwa. Najbardziej wyrazistym przykładem stała się dowolność zapisu II Rzeczpospolita, Druga Rzeczpospolita, bądź II RP zgodnie z decyzją autorską oraz indywidualnymi uzasadnieniami wyboru terminologii naukowej przez pojedynczych badaczy. Brak jednolitości nazewniczej potwierdzał istnienie zjawiska postrzegania dziejów państwa, jego bezpieczeństwa, suwerenności i snu o potędze przez pryzmat skomplikowanych, wielowątkowych procesów politycznych uwarunkowanych wybranym katalogiem wartości. Z uwagi na obecność wśród autorów osób o wykształceniu historycznym, politologicznym, prawniczym, socjologicznym wystąpiła możli-
13 wość pojawiania się różnorodnych technik badawczych, ale również dysproporcji w wykorzystaniu narzędzi badawczych, co urozmaicało przekaz naukowy. Tematyka książki pozwoliła na dostrzeżenie zjawiska stałego aktualizowania się spraw dotyczących recepcji ideałów Polski okresu międzywojennego. Badacze podejmowali obserwację pozostałości tradycji dychotomii życia politycznego wedle modelu utrwalonego w latach 1918 1939. Z tego powodu wypada podkreślić naukową, praktyczną i dydaktyczną użyteczność opracowania. Zespół autorski ma nadzieję, że książka posłuży innym badaczom za inspirację do rozszerzenia wiedzy o przeszłości, która ma nieustanne odzwierciedlenie we współczesności. Redaktorzy tomu Źródła i opracowania Źródła Ciołkoszowa L., Spojrzenie wstecz, Paris 1995. Kukiel M., Generał Sikorski: żołnierz i mąż stanu Polski walczącej, London 1970. Mackiewicz S., Historia Polski od 11 listopada 1918 r. do 17 września 1939 r., London 1970. Staff L., Sny o potędze, Kraków 1901. Witos W., Moja tułaczka w Czechosłowacji, Warszawa 1995. Opracowania 1. Monografie i opracowania wieloautorskie Czubiński A., Spory o II Rzeczpospolitą. Ewolucja poglądów publicystyki i historiografii polskiej na temat przyczyn odbudowy i znaczenia niepodległego państwa dla narodu polskiego, Poznań 1988. Jabłonowski M., Sen o potędze Polski. Z dziejów ruchu byłych wojskowych w II Rzeczypospolitej 1918 1939, Olsztyn 1998. Halbwachs M., Społeczne ramy pamięci, tłum. i wstęp M. Król, Warszawa 2008. Piłsudski i sanacja w oczach przeciwników: sądy i świadectwa współczesnych. Wybór z pamiętników i publicystyki, wstęp i wybór M. Leczyk, Warszawa 1987. Romek Z., Cenzura a nauka historyczna w Polsce 1944 1970, Warszawa 2010. 2. Artykuł naukowy Maciejewska I., Sny o potędze i sny o znużeniu. (Początki twórczości Leopolda Staffa), Przegląd Humanistyczny, 1967, t. 7, nr 2.