490 Artykuły Probl oryginalne Hig Epidemiol / 2009, original 90(4): papers 490-494 Ogólnopolskie badania jakości życia związanej ze zdrowiem fizycznym i psychicznym kobiet w wieku 45-60 lat metodologia badań Physical and mental components of life quality among women aged between 45 and 60 years in Polish national research methodology Emilia Kolarzyk Zakład Higieny i Ekologii, Collegium Medicum, Uniwersytet Jagielloński, Kraków W pracy przedstawiona jest metodyka ogólnopolskich badań, dotyczących oceny jakości życia kobiet w wieku 46-60 lat, z 9 województw: Zachodniopomorskie, Pomorskie, Kujawsko-Pomorskie, Wielkopolskie, Podlaskie, Mazowieckie, Łódzkie, Śląskie, Małopolskie. Badania w poszczególnych województwach wykonane były w oparciu o specjalnie w tym celu przygotowany kwestionariusz ankiety. W badaniach posłużono się kwestionariuszem ankiety. Pierwsza część ankiety dotyczyła danych personalnych i socjodemograficznych oraz stylu życia badanych kobiet. W drugiej części wykorzystano standardowy kwestionariusz SF 36, przy pomocy którego oceniano fizyczną i psychiczną sferę zdrowia badanych kobiet. Key words: quality of life, women from 45 to 60 years, SF-36 questionnaire, physical health, mental health The aim of this study was to present the methodology for Polish national research. The objective of this research was to evaluate life quality of women aged 45-60 years, living in 9 voivodships: Zachodniopomorskie, Pomorskie, Kujawsko-Pomorskie, Wielkopolskie, Podlaskie, Mazowieckie, Łódzkie, Śląskie, Małopolskie. All researchers were obliged to use the special questionnaire. The first part of this questionnaire included sociodemographic and personal data and lifestyle of examined women. In the second part of it a standardized SF-36 questionnaire was applied and physical and mental components of life quality were estimated. Słowa kluczowe: jakość życia, kobiety 45-60-letnie, kwestionariusz SF-36, zdrowie fizyczne, zdrowie psychiczne Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 490-494 www.phie.pl Nadesłano: 28.11.2009 Zakwalifikowano do druku: 01.12.2009 Adres do korespondencji / Address for correspondence Prof. dr hab. med. Emilia Kolarzyk Zakład Higieny i Ekologii, Collegium Medium, Uniwersytet Jagielloński ul. Kopernika 7, 31-034 Kraków tel. (0-12) 422-37-20, e-mail: mykolarz@cyf-kr.edu.pl Przedział wieku 45-60 lat jest szczególnym okresem w życiu kobiet. Pod względem biologicznym kobiety te są w okresie okołomenopauzalnym, co predysponuje je do wystąpienia chwiejności emocjonalnej, wahań nastroju, dużego napięcia nerwowego oraz zmniejszenia sił witalnych. Życie stawia natomiast przed nimi wzmożone wymagania. Część kobiet jest na wcześniejszej emeryturze lub nigdy nie pracowała zawodowo, ale wiele spośród nich pracuje, często w zwiększonym wymiarze godzin. Niezależnie od sytuacji zawodowej, do obowiązków kobiet w tym wieku niejednokrotnie należy opiekowanie się nie tylko wnukami, ale także rodzicami i innymi starszymi osobami z kręgu rodziny czy znajomych. Godzenie obowiązków domowych i zawodowych indukuje uczucie stresu, a wówczas najskuteczniejszym rozwiązaniem wydaje się sięgnięcie po preparaty uspokajające i nasenne. Nakładać się to może na farmakoterapię stosowaną przy leczeniu dolegliwości typowych dla tego wieku: schorzeń układu każenia, układu moczopłciowego czy zaburzeń o charakterze endokrynnym. Wszystkie wyżej wymienione składowe o charakterze fizycznym, psychicznym oraz społecznym mogą mieć wpływ na jakość życia kobiety. Stało się to przesłanką do podjęcia badań o zasięgu ogólnopolskim, mających na celu ocenę jakości życia kobiet w wieku 45-60 lat. Badania te zostały zainspirowane jako wynik działalności Sekcji Głównej Naukowej, tworzonej w obrębie Polskiego Towarzystwa Higienicznego na wniosek Prezesa PTH, Dr med. Kazimierza Dragańskiego. Badania były zorganizowane oraz koordynowane przez Zakład Higieny i Ekologii, Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.
Kolarzyk E. Ogólnopolskie badania jakości życia związanej ze zdrowiem fizycznym i psychicznym kobiet w wieku 45-60 lat... 491 Metodyka badań Badaniami objęto kobiety zamieszkujące następujące województwa: Zachodniopomorskie, Pomorskie, Kujawsko-Pomorskie, Podlaskie, Wielkopolskie, Mazowieckie, Łódzkie, Śląskie, Małopolskie. W każdym województwie badanych było średnio 150 kobiet w trzech subgrupach wiekowych: 45-49,99; 50-54,99; 55-60 lat (średnio po 50 kobiet w każdej grupie). Przy rekrutacji zastosowano metodę kuli śnieżnej [1,2]. Badania wykonano w oparciu o identyczną metodykę (przedstawioną poniżej), a wyniki prezentowane są kolejno z każdego województwa. Według tej metodyki zbadane zostały także kobiety z Grodna (Białoruś) i Krasnojarska (Rosja). W badaniach posłużono się kwestionariuszem ankiety (treść poniżej). Pierwsza część ankiety dotyczyła danych socjodemograficznych oraz prozdrowotnych, a także antyzdrowotnych zachowań osobniczych badanych kobiet. W drugiej części wykorzystano standardowy kwestionariusz SF-36 [3]. Ankieta dla kobiet w wieku 45-60 lat Część I 1. Data urodzenia / Date of birth 2. Miejsce zamieszkania/ Place of residence Miasto/ town Wieś/ village 3. Wykształcenie/Education Podstawowe/primary Zawodowe/vocational Średnie/secondary Wyższe/tertiary 3A. Zawód/Profession 4. Praca zawodowa/ Occupational activity pracuję zawodowo/a job nie pracuję/no job jestem emerytką/retirement przebywam na rencie/social pension Jeśli Pani pracuje, proszę określić ile godzin dziennie godz/dzień If you have a job, please specify how many hours daily you work 4A. Jeśli Pani pracuje, to czy oprócz pracy zawodowej opiekuje się Pani: / If you have a job, do you also take care of: a. dziećmi do lat 7 spoza rodziny/ unrelated children under seven / If yes, please specify how many hours on the average per day or per b. wnukami/grandchildren / If yes, please specify how many hours on the average per day.or per c. rodzicami lub starszymi krewnymi / parents or elderly family members / If yes, please specify how many hours on the average per day.or per d. osobami starszymi lub/ niepełnosprawnymi spoza rodziny/unrelated elderly or disabled persons 4B. Jeśli Pani nie pracuje, to czy opiekuje się Pani: If you do not have a job, do you take care of: a. dziećmi do lat 7 spoza rodziny/ unrelated children under seven b. wnukami/grandchildren c. rodzicami lub starszymi krewnymi/ parents or elderly family members d. osobami starszymi lub niepełnosprawnymi spoza rodziny/ unrelated elderly or disabled persons 5. Czy praca zawodowa daje Pani satysfakcję? / Do you experience job satisfaction? 6. Czy środowisko pracy wpływa na Panią stresogennie? / Is your working environment stressful for you? 7. Czy otaczające środowisko wpływa na Panią stresogennie? / Is the surrounding environment stressful for you? 8. Czy dla Pani dom jest miejscem odpoczynku? / Can you rest at home? Tak/Yes 9. Czy stosuje/stosowała Pani zastępczą terapię hormonalną? / Have you ever used hormone replacement therapy? 10. Czy w ciągu ostatnich 3 miesięcy zauważyła Pani u siebie jeden lub więcej z niżej podanych objawów? / Did you notice one or more of the following symptoms in the past three s?: a. ból głowy/headache b. kołatanie serca/heart palpitations c. zmienne nastroje/ mood swings d. napięcie mięśni ramion lub karku/tension of shoulder/ neck muscles e. gniew bez specjalnego powodu/anger without any reason Tak/Yes 11. Czy jeden lub więcej z wyżej wymienionych objawów utrzymywały się tydzień lub dłużej? / Did one or more of the aforementioned symptoms last for a week or more? 12. Czy zażywa Pani jakieś leki? / Do you take any medications? Tak/Yes Jeśli Tak, proszę podać, jakie/ If yes, please specify what kind of medications you take 13. Czy w ostatnim czasie przyjmowała Pani leki lub inne preparaty o działaniu uspokajającym, ułatwiającym zasypianie bądź o działaniu przeciw lękowym? / Have you used sedatives, sleep-inducing or anxiety-relieving medications recently? Jeśli Tak, to były one/ If yes, were they: a. przepisane na receptę. Wymień jakie / Prescribed by a doctor. Specify which b. dostępne bez recepty. Wymień jakie/not prescribed by a doctor. Specify which 14. Czy wyżej wymienione leki, kupowane na receptę były przepisane przez : Who prescribed you the drugs?: Lekarza podstawowej opieki zdrowotnej/familydoctor Lekarza specjalistę /Specialist Jeśli przepisał je lekarz specjalista, proszę podać, jakiej specjalności. / If by a specialist, please specify the specialization
492 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 490-494 15. Gdzie zazwyczaj nabywa Pani leki bądź preparaty, o których była mowa powyżej? / Where do you usually buy the aforementioned medications or preparations? apteka/pharmacy sklep zielarski/herbal shop supermarket/supermarket internet/internet od znajomych/from friends inne/other places 16. Czy jest Pani aktualnie pod opieką lekarza specjalisty? / Are you under the care of any specialist? Jeśli Tak, proszę podać, jakiego/if yes, please specify the specialization Część II Kwesionariusz SF-36 (11 skal) 1. Czy może Pani powiedzieć, jaki jest ogólnie Pani stan zdrowia? / In general, would you say your health status is: Punkty /Points a. Doskonały/Excellent 5 b. Bardzo dobry/very Good 4 c. Dobry/Good 3 d. Średni/Fair 2 e. Zły/Poor 1 2. Porównując z rokiem poprzednim, jak ocenia Pani ogólnie swój stan zdrowia? / In comparison with previous year, how would you rate your general health status now? a. Mój stan zdrowia jest znacznie lepszy niż rok wcześniej / Much better now than one year ago b. Mój stan zdrowia jest nieco lepszy niż rok wcześniej / Somewhat better now than one year ago c. Mój stan zdrowia jest w przybliżeniu taki sam jak rok wcześniej / About the same d. Mój stan zdrowia jest nieco gorszy niż rok wcześniej / Somewhat worse now than one year ago e. Mój stan zdrowia jest znacznie gorszy niż rok wcześniej / Much worse than one year ago Punkty /Points 3. Poniższe czynności są typowymi czynnościami wykonywanymi codziennie. Czy Pani obecne zdrowie ogranicza wykonywanie poniższych czynności? Jeżeli tak, to w jakim stopniu?/ The following items are about activities you might do during a typical day. Does your present health status limit your activities? If so, how much? Zdrowie/ Health Czynności/ Activities a. Czynności wymagające użycia siły, jak: bieganie, podnoszenie ciężkich przedmiotów, itp. / Vigorous activities, such as running, lifting heavy objects, participating in strenuous sports b. Czynności umiarkowanie ciężkie, jak: przesuwanie stołu, odkurzanie / Moderate activities, such as moving a table, pushing a vacuum cleaner, bowling or playing golf c. Noszenie zakupów / Lifting or carrying groceries d. Wejście na 3 piętro / Climbing several flights of stairs e. Wejście na 1 piętro / Climbing one flight of stairs f. Klękanie, kucanie, zginanie się w dół przy podnoszeniu czegoś z podłogi / Bending, kneeling, or stooping g. Przejście 1,5-2 km / Walking more than a mile nie ogranicza / Not limiting at all Nieco ogranicza / Limiting a little 5 4 3 2 1 bardzo ogranicza / Limiting a lot h. Przejście około ½ km / Walking several blocks i. Przejście 100 metrów / Walking one block j. Kąpiel, ubieranie się / Bathing or dressing yourself 4. Czy w związku ze stanem zdrowia w ciągu ostatnich 4 tygodni, miała Pani trudności z pracą lub czynnościami dnia codziennego, co powodowało, że: / During the past 4 weeks, did you have any of the following problems with your work or other regular daily activities as a result of your physical health status? a. Mniej czasu przeznaczała Pani na pracę lub czynności dnia codziennego / Cut down the amount of time you spent at work or other activities b. Zrobiła Pani mniej niż zamierzała / Accomplished less than you would like c. Ograniczała Pani wykonywanie pewnych zadań w pracy lub pewnych czynności dnia codziennego / Limited some kinds of work or other activities d. Miała Pani trudności w wykonywaniu pracy lub czynności dnia codziennego (np.: wymagało to dodatkowego wysiłku) / Had difficulty performing the work or other activities (for example, it took extra effort) 5. Czy w ciągu ostatnich 4 tygodni Pani stan emocjonalny (samopoczucie psychiczne), utrudniał wykonywanie pracy lub czynności dnia codziennego, co powodowało, że: / During the past 4 weeks, did you have any of the following problems with your work or other regular daily activities as a result of any emotional problems (such as feeling depressed or anxious)? a. Mniej czasu przeznaczała Pani na pracę lub czynności dnia codziennego / Cut down the amount of time you spent on work or other activities b. Zrobiła Pani mniej niż zamierzała / Accomplished less than you would like c. Nie pracowała Pani lub nie wykonywał czynności dnia codziennego tak starannie, jak zwykle / Did not do work or other activities as carefully as usual Tak /Yes Nie /No Tak /Yes Nie /No 6. Czy (i w jakim stopniu) w ciągu ostatnich 4 tygodni Pani zdrowie Pkt fizyczne lub stan emocjonalny ograniczały Pani życie towarzyskie (spotkania z rodziną, przyjaciółmi, sąsiadami)? / Did any physical or emotional problems interfere with your normal social activities with family, friends, neighbors, or groups? a. W ogóle nie ograniczały / Not at all 5 b. Nieznacznie ograniczały/ Slightly 4 c. Średnio ograniczały / Moderately 3 d. Znacznie ograniczały / Severely 2 e. Całkowicie ograniczały / Completely 1 7. Czy w ciągu ostatnich 4 tygodni odczuwała Pani ból? / How much Pkt physical pain did you experience during the past 4 weeks? a. Żadnego bólu / None 6 b. Bardzo słaby ból / Very Mild 5 c. Słaby ból / Mild 4 d. Umiarkowany ból / Moderate 3 e. Silny ból / Severe 2 f. Bardzo silny ból / Extremely severe 1 8. Czy w ciągu ostatnich 4 tygodni odczuwany ból ograniczał Pani zwykłą aktywność życiową (pracę, czynności domowe)? / During the past 4 weeks, how much did pain interfere with your normal work (including both work outside the home and housework)? a. W ogóle nie / Not at all 5 b. Trochę / A little 4 c. Średnio / Moderately 3
Kolarzyk E. Ogólnopolskie badania jakości życia związanej ze zdrowiem fizycznym i psychicznym kobiet w wieku 45-60 lat... 493 d. Znacznie / Significantly 2 e. Całkowicie / Completely 1 9. Poniższe pytania dotyczą Pani samopoczucia w ciągu ostatniego miesiąca. Jak często w ciągu ostatniego miesiąca: (Proszę zaznaczyć najbliższą Pani samopoczuciu odpowiedź) / These questions are about your well-being during the past 4 weeks. For each question, please give the answer that comes closest to the way you felt a. Czuła się Pani pełna wigoru / Did you feel vigorous? b. Była Pani zdenerwowana / Were you nervous? c. Była Pani tak przygnębiona, że nic nie było w stanie Pani rozweselić/ Did you feel so depressed that nothing could cheer you up? d. Czuła Pani wewnętrzny spokój / Did you feel calm and peaceful? e. Czuła Pani, że ma dużo energii / Did you have a lot of energy? f. Czuła się Pani przygnębiona i była w złym nastroju/ Did you feel depressed and in a bad mood? g. Czuła się Pani wyczerpana / Did you feel worn out? h. Czuła się Pani szczęśliwa / Did you feel happy? i. Czuła się Pani zmęczona / Did you feel tired? Cały czas / All of the time Większość czasu / Most of the time Sporo czasu / A good bit of the Time Jakiś czas / Some of the time Krótki okres czasu / A little bit of the time W ogóle nie / None of the time 6 5 4 3 4 5 6 3 4 5 6 6 5 4 6 5 4 3 4 5 6 3 4 5 6 6 5 4 3 4 5 6 10. Na ile w ciągu ostatnich 4 tygodni ograniczała Pani swoje życie towarzyskie (np.: wizyty u przyjaciół, krewnych, itp.)? / During the past 4 weeks, how much did your physical health or emotional problems interfere with your social activities (like visiting with friends, relatives, etc.)? a. Cały czas / All of the time 1 b. Większość czasu / Most of the time 2 c. Na jakiś czas / Some of the time 3 d. Krótki okres czasu / A little bit of the time 4 e. Żadnych ograniczeń / None of the time 5 11. Na ile poniższe stwierdzenia są prawdziwe w odniesieniu do Pani? / How true or false is each of the following statements for you? a. Łatwiej niż inni zapadam na zdrowiu / I seem to get sick a little easier than other people b. Jestem tak zdrowa jak nikt, kogo znam / I am as healthy as anybody I know c. Spodziewam się, że moje zdrowie się pogorszy / I expect my health to get worse d. Moje zdrowie jest doskonałe / My health is excellent Zdecydowanie tak / Definitely true Raczej tak / Mostly true Nie jestem pewny / Don t know Raczej nie / Mostly false Zdecydowanie nie / Definitely false 3 4 5 5 4 3 4 5 5 4 Wyniki Kwestionariusza SF-36 rozpatrywano w dwóch aspektach: Ocena zdrowia w sferze fizycznej (physical component) Skale 1. brak ograniczeń w stanie funkcjonalnym w zakresie wykonywania czynności dnia codziennego np. kąpiel, ubieranie się, odkurzanie, noszenie zakupów, przejście 100m-2km, wejście na pierwsze oraz na trzecie piętro; 2. brak ograniczeń w funkcjonowaniu z powodu zdrowia fizycznego w wykonywaniu czynności dnia codziennego lub zrobienie mniej niż było zamierzone; 3. brak odczuwania bólu w ciągu ostatnich 4 tygodni oraz brak ograniczeń w wykonywaniu codziennych czynności z powodu bólu; 4. subiektywna ocena swojego stanu zdrowia. Ocena zdrowia w sferze psychicznej (mental component) Skale A. witalność wigor, brak przygnębienia, brak uczucia wyczerpania, brak uczucia zmęczenia; B. brak ograniczeń w aktywności społecznej życie towarzyskie, spotkania z rodziną; C. brak ograniczeń w funkcjonowaniu z powodu zdrowia psychicznego w wykonywaniu czynności dnia codziennego lub zrobienie mniej niż było zamierzone; D. ogólna ocena stanu zdrowia psychicznego (brak zdenerwowania i przygnębienia, uczucie wewnętrznego spokoju i szczęścia). W obrębie poszczególnych skal dotyczących zdrowia fizycznego (1-4) oraz zdrowia psychicznego (A-D) obliczono średnie liczby punktów, SD, medianę oraz minimum i maksimum dla wszystkich osób. Ponadto średnia arytmetyczna uległa standaryzacji, czyli surowy wynik średniej arytmetycznej standaryzowano na możliwy do uzyskania zakres wyników w danej skali. Przykład: Ankietowana osoba otrzymała w skali pytań 1 : x = 25pkt Zakres 1 to od 10 (min) do 30 pkt (max) Czyli wartość obliczeniowa to: 100*(x-min) / (max min) w naszym przypadku: 100*(25 10 ) / ( 30 10 ) = 75 W ten sposób wyniki wszystkich skal mogą przyjmować zakres 0-100, przy czym 0 oznacza najgorszy możliwy wynik na danej skali, a 100 oznacza najlepszy możliwy.
494 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 490-494 Wartości minimalne i maksymalne punktów możliwych do uzyskania w poszczególnych skalach ankiety SF-36 3 4 Zdrowie fizyczne (suma 1+2+3+4) A B C D Zdrowie psychiczne (suma A+B+C+D) Minimum 10 4 2 6 22 4 2 3 5 14 Maximum 30 8 11 30 79 24 10 6 30 70 Pytania ankiety 3a-j 4a-d 7, 8 1, 2, 11a-d 9 a, e, g. i 6,10 5a-c 9 b, c, d, f, h Charakterystykę poszczególnych skal z Kwestionariusza F36 opracowano z uwzględnieniem następujących zmiennych różnicujących badane kobiety (zmienne niezależne): miejsce zamieszkania (miasto, wieś), wykształcenie (podstawowe lub zawodowe, średnie, wyższe), wiek (45-49,99; 50-54,99; 55-60 lat), rodzaj aktywności zawodowej oraz opieka lub brak zaangażowania w opiekę w stosunku do osób starszych lub dzieci (praca zawodowa + opieka, praca zawodowa i brak opieki, brak pracy i opieka, brak pracy i brak opieki). Znamienność różnic pomiędzy zmiennymi niezależnymi a liczbą punktów uzyskanych dla poszczególnych skal w Kwestionariuszu SF-36 obliczano z zastosowaniem testu U-Manna-Whitneya (w przypadku porównywania dwóch zmiennych niezależnych, np.: miasto-wieś) oraz testu Kruskala-Wallisa, będącego nieparametryczną alternatywą analizy wariancji (w przypadku porównywania trzech lub więcej zmiennych niezależnych, np. 1. wykształcenie: podstawowe i zawodowe, 2 średnie, 3 wyższe). Piśmiennictwo / References 1. Etter JF, Perneger TV. Snowball sampling by mail: application to a survey of smokers in the general population. Int J Epidemiol 2000, 29: 43-48. 2. Timmreck TC. Introduction to Epidemiology. Jones & Bartlett, Boston 2002. 3. Ware JE, Sherbourne C. The MOS 36-item short form health surwey (SF-36): I. Conceptual framework and item selection. Med Care 1992, 30: 473-483. 4. Brown J, Bowling A, Flynn TN. Models of quality of life: a taxonomy and systematic review of the literature. Report commissioned by European Forum on Population Ageing Research/Quality Life, Universty of Sheffield 2004. 5. Romney DM. A structural analysis of health related quality of life dimensions. Human Relations 2002, 45: 165-176.