WIEŒ I ROLNICTWO, NR 2 (139) 2008 JOANNA KA OWSKA 1, AGNIESZKA POCZTA-WAJDA 2 WALORY NATURALNEGO ŒRODOWISKA JAKO DETERMINANT ROZWOJU TURYSTYKI WIEJSKIEJ W WIELKOPOLSCE Abstrakt. Obszary wiejskie stanowi¹ cenne œrodowisko oraz stwarzaj¹ odpowiednie warunki dla rozwoju turystyki. Nasilaj¹ca siê sk³onnoœæ do wyjazdów w celach turystycznych na tereny wiejskie wartoœciowe przyrodniczo wi¹ e siê z upowszechnian¹ na œwiecie ide¹ zrównowa onego rozwoju oraz z rosn¹c¹ w wyniku tego œwiadomoœci¹ proœrodowiskow¹ spo- ³eczeñstw. Wiejska przestrzeñ rekreacyjna oraz jej walory krajobrazowe maj¹ zasadniczy wp³yw na rozwój gospodarki turystycznej na terenach wiejskich. W artykule podjêto próbê identyfikacji walorów krajobrazowych województwa wielkopolskiego oraz dokonania typologii i oceny obszarów wiejskich województwa pod wzglêdem ich przydatnoœci dla rozwoju turystyki. Przedmiotem badañ by³y walory krajobrazowe województwa wielkopolskiego w przekroju 31 powiatów z uwzglêdnieniem czynników mierzalnych, wspó³okreœlaj¹cych walory krajobrazowe obszarów wiejskich: powierzchnia o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chroniona (w % powierzchni ogólnej), lesistoœæ (w % powierzchni ogólnej), jeziornoœæ (w % powierzchni ogólnej), udzia³ ³¹k i pastwisk w ca³oœci u ytków rolnych (w %), liczba pomników przyrody na 1 km 2. W badaniach wykorzystano nastêpuj¹ce metody badawcze: grupowanie wielowymiarowe metod¹ Warda, waloryzacja grup miernikiem syntetycznym oraz regresja liniowa wielu zmiennych. Z przeprowadzonych analiz wynika, i pó³nocne rejony Wielkopolski posiadaj¹ wiêkszy potencja³ do wspomnianego rozwoju. Natomiast czynnikami, które w najwy szym stopniu wp³ywaj¹ na liczbê gospodarstw turystycznych w danym powiecie, s¹: jeziornoœæ, lesistoœæ oraz liczba pomników przyrody na jeden kilometr kwadratowy. S³owa klucze: walory krajobrazowe, turystyka wiejska 1 Autorka jest doktorantk¹ w Katedrze Geografii Turyzmu Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu. 2 Autorka jest doktorantk¹ w Katedrze Makroekonomii i Gospodarki ywnoœciowej Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. 115
WPROWADZENIE Wspó³czesna turystyka jest bardzo istotnym i prê nie rozwijaj¹cym siê sektorem gospodarki, maj¹cym olbrzymi wp³yw na ycie cz³owieka w wielu sferach. W ostatnich czasach sta³a siê ruchem masowym, wysoko skomercjalizowanym, wymagaj¹cym du ych nak³adów kapita³u. Dzisiejsza oferta turystyczna, postrzegana jako rentowna dziedzina ekonomii, proponuje przewa nie bierny charakter wypoczynku, który zwykle odbywa siê na pla ach, w wysoko rozwiniêtych kurortach czy du ych aglomeracjach miejskich. Oferowane us³ugi s¹ czêsto bardzo drogie, co znacznie ogranicza dostêpnoœæ tej formy spêdzania czasu wolnego i wypoczynku. Dlatego te od lat siedemdziesi¹tych w Europie wzrasta zainteresowanie niekonwencjonalnymi formami wypoczynku. Turystyka alternatywna jest wynikiem protestu turystów przeciw masowym i skomercjalizowanym formom spêdzania wolnego czasu i wzrostu popytu na wypoczynek czynny, w nieska onym œrodowisku i w kontakcie z natur¹ [Wiatrak 1995]. Jedn¹ z najbardziej rozpowszechnionych form turystyki alternatywnej jest turystyka wiejska. Za turystykê wiejsk¹ uznajemy taki rodzaj wypoczynku, który odbywa siê na obszarach wiejskich i obejmuje wielorakie rodzaje aktywnoœci rekreacyjnej zwi¹zane z przyrod¹, wêdrówkami, turystyk¹ zdrowotn¹, krajobrazow¹, etniczn¹, dostosowany jest do istniej¹cych tam warunków i racjonalnie wykorzystuje naturalne walory i zasoby wsi. Zapewnia jej uczestnikom ciszê, spokój, czynny odpoczynek w naturalnym œrodowisku oraz bliski kontakt z ludnoœci¹ miejscow¹ [Dêbniewska i Tkaczuk 1997]. Oznacza to, e przebywanie na wsi ³¹czy siê z zupe³nie innym otoczeniem, a cele i zachowania turystów s¹ odmienne. Niew¹tpliwie coraz wiêksze znaczenie ma stan œrodowiska naturalnego otaczaj¹cego dan¹ miejscowoœæ, krajobraz, bogactwo œwiata zwierzêcego i roœlinnego. Najwiêcej bodÿców z otoczenia cz³owieka dociera przez zmys³ wzroku, dlatego mo na powiedzieæ, e zdecydowany wp³yw na wybór miejsca wypoczynku ma w³aœnie jakoœæ krajobrazu, walory estetyczne z nim zwi¹zane, a co za tym idzie - stan œrodowiska naturalnego. Uczestnicy ruchu turystycznego coraz czêœciej u- kierunkowuj¹ siê na bliski lub bezpoœredni kontakt z natur¹ i zdrow¹ ywnoœci¹. Turystyka wiejska jest aktywnoœci¹ odbywaj¹c¹ siê w œrodowisku o niezurbanizowanej zabudowie, tradycyjnych strukturach spo³ecznych, atmosferze lokalnoœci, ma³ej skali zakwaterowania, osobistych kontaktach z gospodarzami i mieszkañcami terenów recepcyjnych; obejmuje formy rekreacji o ma³ej intensywnoœci, nieingeruj¹ce znacznie w œrodowisko naturalne [Majewski 1998]. Mo liwoœæ aktywnego, ale jednoczeœnie spokojnego, cichego i rodzinnego spêdzenia wakacji jest obecnie bardzo po ¹dana, szczególnie przez mieszkañców du ych miast. Rozwój turystyki wiejskiej ma zazwyczaj miejsce w sytuacji jednoczesnego wystêpowania szczególnych walorów krajobrazowych oraz wysokiego standardu bazy materialnej i infrastruktury [Jalinik 2002]. Odpowiedzi¹ na te oczekiwania jest rozwój turystyki wiejskiej i agroturystyki, które w du ym stopniu przyczyniaj¹ siê do poprawy sytuacji ekonomicznej na wsi. Stanowi¹ dodatkowe Ÿród³o dochodów, tworz¹ nowe miejsca pracy, o ywiaj¹ lokaln¹ gospodarkê, szczególnie w sferze us³ug. Dla rolników mo liwoœæ prowadzenia 116
dzia³alnoœci turystycznej oznacza podniesienie poziomu ich ycia i czêsto podtrzymanie gospodarstwa rolniczego. Decyzja o prowadzeniu dzia³alnoœci pozarolniczej, w tym przypadku turystycznej, na obszarach wiejskich jest uwarunkowana, ale i motywowana walorami œrodowiska naturalnego i jakoœci¹ krajobrazu. Rozwój gospodarstw prowadz¹cych dzia³alnoœæ turystyczn¹ œciœle wi¹ e siê z rent¹ po³o enia gospodarstwa. W przypadku dzia³alnoœci turystycznej na wsi rentê po³o enia okreœla siê jako swego rodzaju premiê atrakcyjnego umiejscowienia, tzw. rentê œrodowiskow¹ [Czy ewski i Henisz-Matuszczak 2004]. Jest to potencja³, który jeœli zostanie przez gospodaruj¹cego dostrze ony, stanowiæ mo e o powodzeniu tego rodzaju dzia³alnoœci. Korzystanie z tzw. dóbr wolnych umo liwia rozwój gospodarstwu oraz stanowi Ÿród³o dochodu. Rozwijaj¹c funkcje pozarolnicze na obszarach wiejskich, pamiêtaæ jednak nale y o specyfice tych obszarów i o ich znaczeniu w systemie ochrony œrodowiska [Iwicki 2006]. Rozwój turystyki, w tym turystki wiejskiej i agroturystyki, jest uzale niony od wielu rozmaitych czynników, zarówno o charakterze antropogenicznym, jak i przyrodniczym. Wœród czynników przyrodniczych poczesne miejsce zajmuj¹ walory krajobrazowe. Pojêciem tym okreœla siê,,...cechy i elementy œrodowiska naturalnego (...), które stanowi¹ przedmiot zainteresowania turystów [Ko uchowski 2005]. Posiadaj¹ one podstawowe znaczenie dla oceny atrakcyjnoœci regionu turystycznego, a ich obecnoœæ jest najwa niejsz¹ determinant¹ wykszta³cenia siê rynku turystycznego [Bott-Alama 2005]. Walory krajobrazowe wype³niaj¹ w turystyce zarówno funkcje typowo u ytkowe, mog¹ce byæ wykorzystywane bezpoœrednio dla tworzenia produktów lub us³ug turystycznych (np. wody dla uprawiania sportów wodnych czy wêdkarstwa, lasy dla grzybobrania), jak i funkcje estetyczne. W praktyce obie funkcje wystêpuj¹ ³¹cznie, co sprawia, e turystyka, szczególnie turystyka aktywna, zapewnia zarówno wypoczynek fizyczny, jak i doznania estetyczne. Istnieje wiele cech oraz warunków szczególnie sprzyjaj¹cych temu zjawisku. S¹ to miêdzy innymi: czyste powietrze, szeroko rozumiane bogactwo fauny i flory, elementy przyrody nieo ywionej, walory estetyczne krajobrazu, optymalne cechy klimatu, brak obszarów zurbanizowanych i uprzemys³owionych, brak ha³asu itp. Walory krajobrazowe s¹ wiêc jednym z podstawowych, aczkolwiek niewystarczaj¹cych warunków rozwoju turystki wiejskiej [Wiatrak 1995]. Wielkopolska jest drugim, co do wielkoœci, województwem w Polsce. W regionie przewa a rolnicze wykorzystanie zasobów ziemi, poniewa u ytki rolne stanowi¹ prawie 60% gruntów ogó³em. Tak e znaczna czêœæ spo³eczeñstwa mieszka na terenach wiejskich (46%). Oznacza to, e du a czêœæ przestrzeni geograficznej Wielkopolski posiada krajobraz rolniczy, umiarkowanie zurbanizowany, posiadaj¹cy walory niezdegradowanego œrodowiska naturalnego. Ca³e województwo jest jednak zró nicowane pod wieloma wzglêdami, wystêpuj¹ ró nice w rzeÿbie terenu, lesistoœci, jakoœci i iloœci wód, klimacie oraz stanie œrodowiska przyrodniczego. Celem artyku³u jest wiêc identyfikacja walorów krajobrazowych województwa wielkopolskiego oraz dokonanie typologii i oceny obszarów wiejskich badanego województwa pod wzglêdem ich przydatnoœci dla rozwoju turystyki wiejskiej. 117
ZAKRES I METODY BADAÑ 3 Przedmiotem badañ s¹ walory krajobrazowe województwa wielkopolskiego w przekroju powiatów. Bior¹c pod uwagê mo liwoœci pozyskania danych oraz i- loœciowe metody analizy, w badaniach uwzglêdniono nastêpuj¹ce czynniki mierzalne wspó³okreœlaj¹ce walory krajobrazowe obszarów wiejskich: X 1 powierzchnia o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chroniona (w % powierzchni ogólnej), X 2 lesistoœæ (w % powierzchni ogólnej), X 3 jeziornoœæ (w % powierzchni ogólnej), X 4 udzia³ ³¹k i pastwisk w ca³oœci u ytków rolnych (%), X 5 liczba pomników przyrody na 1 km 2. Obiektami poddanymi badaniom s¹ powiaty województwa wielkopolskiego jako obszar, na którym mo e rozwijaæ siê dzia³alnoœæ agroturystyczna. Badaniami objêto 31 powiatów. Z badañ wy³¹czono powiaty grodzkie: Kalisz, Leszno, Konin oraz miasto Poznañ, z tego wzglêdu, e w sposób oczywisty nie stanowi¹ one obszarów korzystnych dla rozwoju turystyki wiejskiej 4. W badaniach wykorzystano nastêpuj¹ce metody badawcze: grupowanie wielowymiarowe metod¹ Warda, waloryzacja uzyskanych grup miernikiem syntetycznym oraz analiza zale noœci regresj¹ wielu zmiennych. Analiza skupieñ metod¹ Warda pozwala na ³¹czenie wielowymiarowych obiektów w mniejsze grupy [Everitt 1980]. Polega na stosowaniu algorytmu, który grupuje obiekty (np. powiaty) w coraz to wiêksze zbiory (skupienia), z zastosowaniem pewnej miary podobieñstwa lub odleg³oœci. W hie-rarchicznej 5 metodzie analizy skupieñ w pierwszym etapie wykorzystywane s¹ ró ne miary odleg³oœci pomiêdzy obiektami. Najbardziej bezpoœrednim sposobem obliczenia odleg³oœci miêdzy obiektami w przestrzeni wielowymiarowej jest obliczenie odleg³oœci euklidesowej, która oznacza geometryczn¹ odleg³oœæ miêdzy zmiennymi w przestrzeni wielowymiarowej. Oblicza siê j¹ wed³ug formu³y: odleg³oœæ (x, y) = [S i (x i y i ) 2 ] 1/2 Kolejnym krokiem jest wybór zasady wi¹zania lub aglomeracji, która o- kreœla, kiedy dwa skupienia s¹ dostatecznie podobne, aby mo na je by³o po- ³¹czyæ. W artykule wybrano metodê Warda, która ró ni siê od innych tym, e do oszacowania odleg³oœci miêdzy skupieniami wykorzystuje podejœcie analizy wariancji i uznana jest powszechnie za najefektywniejsz¹ [Soko³owski 2002]. Metoda ta zmierza do minimalizacji sumy kwadratów odchyleñ dowolnych dwóch skupieñ, które mog¹ zostaæ uformowane na ka dym etapie 3 W artykule wykorzystano, za zgod¹ autora, fragmenty z maszynopisu Poczty [2006]. 4 Spowodowane jest to zamazywaniem przez nie rzeczywistego stanu rzeczy ze wzglêdu na bardzo wysoki lub skrajnie niski poziom okreœlonych cech na niewielkim obszarze. Tak samo fakt urbanizacji terenów miejskich przekreœla je jako przydatne do rozwa añ w pracy. 5 Istniej¹ dwie strategie analizy skupieñ: hierarchiczna i niehierarchiczna. Druga z nich wymaga okreœlenia a priori liczby podgrup, natomiast pierwsza pozwala na okreœlenie hierarchii drzewkowej elementów zbioru, z tego wiêc powodu wybrano strategiê hierarchiczn¹. 118
[Statsoft 2004 za: Ward 1963]. Typowym wynikiem tego typu grupowania jest hierarchiczne drzewo, zwane dendrogramem, które przeciête na pewnym poziomie 6 daje okreœlon¹ liczbê grup. Przed przyst¹pieniem do obliczeñ zbadano zale noœci pomiêdzy zmiennymi w celu ewentualnego wyeliminowania zmiennych silnie ze sob¹ skorelowanych. Zmienne poddano równie standaryzacji, która umo liwi³a porównywanie wartoœci wielu zmiennych, niezale nie od oryginalnego rozk³adu i jednostek, w jakich je zmierzono. Standaryzacja polega na poddaniu danych œciœle okreœlonemu przekszta³ceniu, polegaj¹cym na odjêciu od oryginalnych danych pewnej wartoœci (zazwyczaj œredniej z próby) i podzieleniu ich przez odchylenie standardowe (najczêœciej równie wyznaczone z próby): x t = (d t X) S(x) W wyniku standaryzacji przekszta³cone wartoœci maj¹ rozk³ad o œredniej 0 i odchyleniu standardowym 1. Przekszta³cenie to ma wiele zastosowañ, albowiem umo - liwia porównywanie rozk³adu wartoœci dla wielu zmiennych i wielu grup. Ponadto standaryzacja danych wejœciowych czyni wyniki analiz statystycznych ca³kowicie niezale nymi od jednostek pomiaru poszczególnych zmiennych [Statsoft 2004]. W celu waloryzacji uzyskanych grup wzglêdem ich przydatnoœci dla rozwoju turystyki wiejskiej skonstruowano miernik syntetyczny. Na podstawie wystandaryzowanych zmiennych obliczono œredni¹ wartoœæ poszczególnych cech dla ka dej z badanych grup, a nastêpnie zsumowano 7 uzyskane œrednie wartoœci w ka dej z grup otrzymuj¹c miernik syntetyczny. Obliczony miernik pozwala na uszeregowanie uzyskanych wczeœniej grup. W badaniach zastosowano równie analizê regresji wielu zmiennych, która umo liwi³a zbadanie zale noœci wystêpuj¹cych pomiêdzy cechami krajobrazu a liczb¹ gospodarstw agroturystycznych w poszczególnych powiatach. Regresjê obliczono przy u yciu klasycznej metody najmniejszych kwadratów i przedstawiono wed³ug poni szego wzoru: y = a + b 1 x 1 + b 2 x 2 + b 3 x 3 +... + b k x k gdzie: y zmienna zale na (liczba gospodarstw agroturystycznych w powiecie), x 1, x 2, x 3,..., x k zmienne niezale ne (cechy krajobrazu), b 1, b 2, b 3,..., b k wspó³czynniki regresji, a wyraz wolny. 6 Nie istnieje adna powszechnie przyjêta zasada, na jakim poziomie powinno siê przecinaæ dendrogram. Mo na natomiast pos³u yæ siê wykresem przebiegu aglomeracji, który obrazuje odleg³oœci wi¹zania w kolejnych krokach grupowania. Wykres ten mo e podsun¹æ miejsce przeciêcia diagramu drzewkowego. Jeœli na wykresie widaæ wyraÿne sp³aszczenie, oznacza to, e wiele skupieñ uformowa³o siê zasadniczo w tej samej odleg³oœci wi¹zania. Odleg³oœæ ta mo e byæ optymalnym punktem odciêcia wtedy, gdy decydujemy, przy ilu skupieniach chcemy pozostaæ i ile interpretowaæ [Statsoft 2004]. 7 Proste sumowanie œrednich wartoœci cech by³o mo liwe ze wzglêdu na fakt, i wszystkie badane zmienne s¹ symulantami, je eli chodzi o przydatnoœci dla rozwoju turystyki wiejskiej. 119
Dopasowanie modelu oraz jego parametry zosta³y przeanalizowane za pomoc¹ wspó³czynnika determinacji R2, standardowego b³êdu oceny modelu, testu Fishera-Snedecora, statystyk empirycznych t-studenta dla poszczególnych parametrów oraz standardowych b³êdów parametrów modelu. TYPOLOGIA OBSZARÓW WIEJSKICH WIELKOPOLSKI WED UG ICH PRZYDATNOŒCI DLA ROZWOJU TURYSTYKI TABELA 1. Zmienne okreœlaj¹ce stan krajobrazu w poszczególnych powiatach województwa wielkopolskiego X 1 X 2 X 3 X 4 X 5 powierzchnia lesistoœæ jeziornoœæ udzia³ ³¹k liczba o szczególnych (w % (w % i pastwisk pomników Jednostka terytorialna walorach powierzchni powierzchni w ca³oœci przyrody przyrodniczych ogólnej) ogólnej) u ytków na 1 km 2 prawnie rolnych chroniona [%] [%] Powiat chodzieski 30,5 35,0 0,92 27,39 0,07 Powiat czarnkowsko-trzcianecki 44,1 50,3 0,62 33,72 0,09 Powiat gnieÿnieñski 12,8 14,4 2,49 20,53 0,10 Powiat gostyñski 19,1 13,9 0,00 12,11 0,14 Powiat grodziski 0,1 23,5 0,23 14,99 0,22 Powiat jarociñski 20,6 18,0 0,00 8,34 0,16 Powiat kaliski 24,6 20,2 0,00 18,46 0,05 Powiat kêpiñski 15,9 19,4 0,00 16,40 0,04 Powiat kolski 24,5 11,2 0,30 13,90 0,07 Powiat koniñski 37,2 15,6 1,43 12,69 0,04 Powiat koœciañski 47,4 13,4 0,44 16,50 0,15 Powiat krotoszyñski 45,3 18,4 0,00 15,28 0,05 Powiat leszczyñski 47,6 24,6 1,30 9,10 0,15 Powiat miêdzychodzki 67,5 44,3 3,48 9,94 0,42 Powiat nowotomyski 10,5 37,8 0,92 9,20 0,23 Powiat obornicki 15,4 30,8 0,00 12,98 0,22 Powiat ostrowski 62,4 27,7 0,00 24,73 0,13 Powiat ostrzeszowski 83,0 34,3 0,00 12,22 0,09 Powiat pilski 41,9 28,2 0,91 10,30 0,11 Powiat pleszewski 9,9 19,1 0,00 8,04 0,13 Powiat poznañski 25,9 21,9 1,14 9,70 0,23 Powiat rawicki 0,3 14,8 0,00 14,11 0,09 Powiat s³upecki 48,7 15,0 2,01 16,78 0,08 Powiat szamotulski 21,6 30,4 0,86 8,64 0,10 Powiat œredzki 2,0 16,2 0,37 21,79 0,15 Powiat œremski 14,3 19,5 0,87 24,25 0,30 Powiat turecki 41,9 23,8 0,00 9,42 0,04 Powiat w¹growiecki 15,2 18,7 2,17 15,45 0,07 Powiat wolsztyñski 52,3 30,1 2,60 7,23 0,10 Powiat wrzesiñski 21,7 18,7 0,00 16,29 0,06 Powiat z³otowski 32,2 44,2 1,05 19,84 0,06 Œrednia 30,21 24,30 0,78 15,17 0,13 ród³o: Poczta [2006], za: GUS 2004; Biuro Planowania Przestrzennego Wielkopolskiego Urzêdu Marsza³kowskiego; obliczenia w³asne. 120
RYSUNEK 1. Typologia powiatów województwa wielkopolskiego metod¹ Warda wed³ug podobieñstwa ich walorów krajobrazowych (dendrogram) ród³o: Poczta [2006]; obliczenia na podstawie danych z tabeli 1. Województwo wielkopolskie pod wzglêdem cech krajobrazowych i stanu œrodowiska naturalnego jest bardzo zró nicowane. Niektóre regiony Wielkopolski posiadaj¹ warunki szczególnie korzystne dla rekreacji oraz rozwoju turystyki, inne nie charakteryzuj¹ siê ju takim nagromadzeniem walorów krajobrazowych. W celu porównania atrakcyjnoœci walorów krajobrazowych na terenie ca- ³ego województwa za jednostki terytorialne wybrano powiaty. W tabeli 1 zaprezentowano wartoœci badanych cech krajobrazowych dla poszczególnych powiatów. Wystêpowanie tych e zmiennych w du ym natê eniu, na okreœlonym terenie bezpoœrednio œwiadczy o wysokiej atrakcyjnoœci turystycznej danego obszaru ze wzglêdu na krajobraz, a poœrednio o stanie œrodowiska naturalnego, bogactwie œwiata fauny i flory. Stosunkowa du a liczba powiatów w województwie wielkopolskim i ich znaczne zró nicowanie pod wzglêdem wystêpowania walorów krajobrazowych, a co za tym idzie trudnoœci w analizie, sta³y siê przes³ank¹ do dokonania ich podzia³u na grupy o podobnych w³aœciwoœciach rozpatrywanych cech krajobrazu przy wykorzystaniu analizy skupieñ metod¹ Warda. Uzyskany dendrogram przeciêto na poziomie 50 osi 100 Odl/Odl. maks., uzyskuj¹c piêæ grup powiatów charakteryzuj¹cych siê podobnymi w³aœciwoœciami, co przedstawiono na rysunku 1. Charakterystykê liczbow¹ analizowanych cech krajobrazu we wszystkich ustalonych grupach typologicznych zamieszczono w tabeli 2, a ich rozmieszczenie na rysunku 2. W tabeli 2, w ostatniej kolumnie, zamie- 121
szczono równie uzyskane wartoœci miernika syntetycznego, który umo liwi³ dokonanie waloryzacji poszczególnych grup powiatów wzglêdem ich przydatnoœci dla rozwoju turystyki wiejskiej. Powiat miêdzychodzki po³o ony w zachodniej czêœci województwa wielkopolskiego, stworzy³ osobn¹, wyró niaj¹c¹ siê grupê I. Plasuje siê on na pierwszym miejscu w Wielkopolsce g³ównie dziêki dwóm cechom: jeziornoœci, która wynosi 3,48% powierzchni, oraz liczby pomników przyrody na kilometr kwadratowy 0,42. Analiza wskaÿnika lesistoœci pokaza³a, i powiat miêdzychodzki zajmuje tu drugie miejsce 44,3% powierzchni powiatu zajmuj¹ lasy i ustêpuje tylko czarnkowsko-trzcianeckiemu. Sytuacja kszta³tuje siê podobnie, je eli chodzi o powierzchniê o szczególnych walorach przyrodniczych, która stanowi 67,5% obszaru powiatu. Pod wzglêdem udzia³u ³¹k i pastwisk w ca³oœci u ytków rolnych powiat miêdzychodzki znajduje siê na przeciêtnym poziomie 9,94%. Takie nagromadzenie naturalnych cech krajobrazu na niewielkim obszarze stwarza szczególnie dobre warunki dla rozwoju turystyki wiejskiej. Wyodrêbnienie powiatu miêdzychodzkiego jako samodzielnej grupy typologicznej wskazywaæ mo e w tym przypadku na najlepsze warunki dla rozwoju turystki w tym powiecie w ca³ej Wielkopolsce. Potwierdzeniem najwy szego na tle po- RYSUNEK 2. Grupy typologiczne powiatów województwa wielkopolskiego wed³ug podobieñstwa ich walorów krajobrazowych ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie rysunku 1. 122
wiatów wielkopolski wskaÿnika jeziornoœci jest fakt, i w powiecie miêdzychodzkim wystêpuje ponad 50 jezior, z czego 35 spe³nia warunki I klasy czystoœci [www.miedzychod.pl]. W sk³ad grupy II wchodz¹ powiaty: chodzieski, czarnkowsko-trzcianecki, ostrowski, ostrzeszowski oraz z³otowski. S¹ to jednostki, w których wystêpuje du y udzia³ powierzchni o szczególnych walorach przyrodniczych. Lesistoœæ kszta³tuje siê na wysokim poziomie 38,3% powierzchni. Stosunkowo niski wskaÿnik cechuje jeziornoœæ wynosi tylko 0,5%. Powiaty wchodz¹ce w sk³ad II grupy po³o one s¹ na dwóch przeciwleg³ych biegunach województwa. W pó³nocnej czêœci wielkopolski le y powiat chodzieski, czarnkowsko-trzcianecki i z³otowski, a na po³udniu ostrowski i ostrzeszowski. Wszystkie powiaty tworz¹ korzystne warunki krajobrazowe i pozytywnie wp³ywaj¹ na mo liwoœci rozwoju turystyki wiejskiej i agroturystyki. Powiaty pó³nocnej czêœci wyró niaj¹ siê niepowtarzalnym w tej czêœci kraju ukszta³towaniem terenu, wyj¹tkowo urozmaiconym i bogatym w walory przyrodniczo-krajobrazowe. Powiaty ostrowski i ostrzeszowski, po³o one na terenie po³udniowej wielkopolski, posiadaj¹ na swoim terenie Park Krajobrazowy,,Dolina Baryczy, zg³oszony do sieci terenów przyrodniczo cennych Unii Europejskiej,,Natura 2000. TABELA 2. Charakterystyki opisuj¹ce grupy typologiczne powiatów województwa wielkopolskiego wed³ug podobieñstwa ich walorów krajobrazowych Grupa f x X 1 X 2 X 3 X 4 X 5 Wartoœæ miernika syntetycznego I a wartoœæ 67,5 44,3 3,5 9,9 0,4 9,49 X œrednia 50,4 38,3 0,5 23,6 0,1 S odchylenie 2,97 II standardowe 22,2 8,9 0,5 8,1 0,0 V zmiennoœæ [%] 44,0 23,3 96,1 34,3 27,7 III X œrednia 34,7 22,1 1,7 12,6 0,1 S odchylenie 0,22 standardowe 15,9 7,0 0,7 4,6 0,0 V zmiennoœæ [%] 45,8 31,5 40,0 36,8 34,7 IV X œrednia 13,1 22,3 0,4 13,5 0,2 S odchylenie 0,89 standardowe 8,5 7,6 0,5 5,9 0,0 V zmiennoœæ [%] 64,4 33,9 117,8 43,7 23,5 V X œrednia 27,7 17,5 0,1 15,0 0,1 S odchylenie 2,24 standardowe 16,2 4,1 0,2 2,7 0,0 V zmiennoœæ [%] 58,6 23,3 189,5 18,0 52,7 a Do grupy I zaklasyfikowano tylko jeden powiat, dlatego nie mo na obliczyæ œredniej ani pozosta³ych statystyk. ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych z tabeli 1 i rysunku 1. Grupê III powiatów tworz¹: gnieÿnieñski, koniñski, leszczyñski, pilski, s³upecki, szamotulski, w¹growiecki, wolsztyñski. Charakteryzuj¹ siê one wysok¹ jeziornoœci¹ wynosi ona 1,7%, co stanowi wartoœæ wy sz¹ ni œrednia dla województwa 0,78%. Wspó³czynnik zmiennoœci jeziornoœci w tej grupie jest stosunkowo niski, co oznacza, e wszystkie te powiaty s¹ obfite 123
w wody powierzchniowe. Pozosta³e cechy krajobrazowe kszta³tuj¹ siê na poziomie œredniej dla województwa. Je eli chodzi o usytuowanie regionalne, to powiaty te w wiêkszoœci wystêpuj¹ przy wschodniej granicy województwa wielkopolskiego: powiat gnieÿnieñski, koniñski, s³upecki, w¹growiecki i szamotulski. Grupa IV z³o ona jest z powiatów: gostyñskiego, grodziskiego, jarociñskiego, nowotomyskiego, obornickiego, pleszewskiego, poznañskiego, œredzkiego oraz œremskiego. Analizuj¹c tabelê 2, mo na stwierdziæ, e wszystkie piêæ badanych cech krajobrazowych w przypadku tej grupy kszta³tuje siê poni ej œredniej dla województwa wielkopolskiego. Wyj¹tkowo ma³¹ wartoœci¹ cechuje siê powierzchnia o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chroniona w procencie powierzchni ogólnej œrednia dla tych powiatów wynosi zaledwie 13,1%, gdy dla ca³ej Wielkopolski 30,21%. Tak e jeziornoœæ kszta³tuje siê na niskim poziomie. Grupa ta charakteryzuje siê relatywnie s³abymi walorami krajobrazowymi dla rozwoju turystyki na obszarach wiejskich. Prawie wszystkie powiaty po³o one s¹ w œrodkowej Wielkopolsce. Jedynie powiat nowotomyski le y przy zachodniej granicy województwa. Obszar œrodkowej Wielkopolski nie stwarza odpowiednich warunków przyrodniczych oraz nie posiada walorów krajobrazowych warunkuj¹cych jego atrakcyjnoœæ pod k¹tem uprawiania agroturystyki. W sk³ad grupy V wchodz¹ powiaty: kaliski, kêpiñski, kolski, koœciañski, krotoszyñski, rawicki, turecki, wrzesiñski. Grupa ta charakteryzuje siê stosunkowo ma³¹ powierzchni¹ o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chronionych oraz najni sz¹ ze wszystkich grup lesistoœci¹. Tak e pod wzglêdem wód powierzchniowych grupa ta zajmuje ostatnie miejsce. Udzia³ ³¹k i pastwisk w ca³oœci u ytków rolnych jest na poziomie œredniej województwa i kszta³tuje siê podobnie w ca³ej grupie 15%. Liczba pomników przyrody na jeden kilometr kwadratowy nie wyró nia siê na poziomie województwa. Reasumuj¹c, mo na powiedzieæ, e grupa ta charakteryzuje siê niewielk¹ liczb¹ cech krajobrazowych pozytywnie wp³ywaj¹cych na mo liwoœci rozwoju turystyki na obszarach wiejskich. Regionalna analiza przydatnoœci wykazuje du e rozprzestrzenienie tych oœmiu powiatów na terenie Wielkopolski, aczkolwiek wszystkie one znajduj¹ siê w centralnej lub po³udniowej czêœci województwa. Analizê skupieñ i waloryzacjê uzyskanych grup przeprowadzono przy za³o eniu, e wszystkie z badanych cech posiadaj¹ taki sam dodatni wp³yw na atrakcyjnoœæ danego obszaru dla rozwoju turystki wiejskiej. Nale y jednak mieæ œwiadomoœæ, i za³o enie to nie musi byæ prawdziwe. W celu zbadania zale noœci pomiêdzy wystêpowaniem analizowanych cech krajobrazowych a przydatnoœci¹ danego obszaru dla rozwoju turystyki wiejskiej zastosowano regresjê wielu zmiennych. Ze wzglêdu na fakt, i,,przydatnoœæ jest cech¹ niemierzaln¹, za zmienn¹ zale n¹ przyjêto liczbê gospodarstw turystyki wiejskiej w danym powiecie. Nastêpnie przyst¹piono do badania, czy i jak mocno poszczególne zmienne niezale ne (X 1 powierzchnia o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chroniona w procencie powierzchni ogól- 124
nej, X 2 lesistoœæ, X 3 jeziornoœæ, X 4 udzia³ ³¹k i pastwisk w ca³oœci u ytków rolnych, X 5 liczba pomników przyrody na jeden kilometr kwadratowy) wp³ywaj¹ na liczbê gospodarstw agroturystycznych w poszczególnych powiatach. Podjêto próbê oszacowania modelu regresji wielokrotnej z wszystkimi piêcioma zmiennymi. Okaza³o siê jednak, e zmienna X 4 procent ³¹k i pastwisk w ca³oœci u ytków rolnych, jest najmniej istotna (istotnoœæ zbadano testem t-studenta) i wycofano j¹ z modelu. W modelu z czterema zmiennymi zmienna X 1 powierzchnia o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chroniona w procencie powierzchni ogólnej, okaza³a siê równie nieistotna i tak e wycofano j¹ z modelu. Ostatecznie statystycznie istotny okaza³ siê model z trzema zmiennymi: Y = 0,22 X 2 + 5,42 X 3 + 32,55 X 5 t-student = (2,64) (3,92) (3,21) gdzie: Y liczba gospodarstw turystyki wiejskiej, X 2 lesistoœæ, X3 jeziornoœæ, X 5 liczba pomników przyrody na jeden kilometr kwadratowy. Wspó³czynnik determinacji tego modelu wynosi R 2 = 0,86, a skorygowany wspó³czynnik determinacji 8 = 0,84. Oznacza to, e ponad 80% zmiennoœci zmiennej objaœnianej (niezale nej), czyli liczba gospodarstw agroturystycznych i turystyki wiejskiej, jest zale ne od zmiennoœci trzech zmiennych objaœniaj¹cych (zale nych). Istotnoœæ funkcji potwierdza równie wartoœæ testu Fischera- Sendecora F = 58,06, przy wymaganej wielkoœci poni ej 3. Liczba gospodarstw turystyki wiejskiej w powiecie jest wiêc dodatnio zale - na od trzech zmiennych w modelu, przy czym najbardziej istotny wp³yw na liczbê gospodarstw wiejskich prowadz¹cych dzia³alnoœæ turystyczn¹ wykazuj¹ jeziornoœæ oraz lesistoœæ. Obie cechy spe³niaj¹ bardzo istotne funkcje dla turystyki i rekreacji. Siedliska leœne oraz obszary wodne znakomicie nadaj¹ siê do aktywnego wypoczynku, odnowy si³ witalnych cz³owieka, kontaktu z natur¹. Du a jeziornoœæ i lesistoœæ determinuj¹ powstawanie gospodarstw zajmuj¹cych siê turystyk¹ wiejsk¹. Jednoczeœnie ich brak bezpoœrednio wp³ywa na znacz¹cy spadek atrakcyjnoœci krajobrazowej i œrodowiskowej danego obszaru. Liczba pomników przyrody na 1 km 2 równie posiada du y wp³yw na rozwój turystyki, aczkolwiek koniecznoœæ ich wystêpowania nie jest ju tak jednoznaczna. Przyci¹gaj¹ one turystów przede wszystkim ze wzglêdu na jakoœæ estetyki krajobrazu. Powierzchnia o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chroniona w procencie powierzchni ogólnej sama w sobie nie determinuje procesu powstawania gospodarstw prowadz¹cych tego typu dzia³alnoœci pozarolniczej. 8 Skorygowany wspó³czynnik determinacji uwzglêdnia wp³yw liczby zmiennych w modelu, co jest jedn¹ z wad zwyk³ego wspó³czynnika determinacji, który przybiera wiêksze wartoœci dla wiêkszej liczby zmiennych. 125
Zmienna ta nie znajduje odzwierciedlenia w liczbie gospodarstw agroturystycznych, stanowi jednak istotny element uzupe³niaj¹cy pozosta³e cechy przestrzeni rekreacyjnej. Przeprowadzone badanie pokaza³o, e udzia³ ³¹k i pastwisk w ca³oœci u ytków rolnych jest cech¹, która w adnym stopniu nie przek³ada siê na atrakcyjnoœæ danego terenu dla turystyki. Mo na oczywiœcie zauwa yæ przewagê estetyczn¹ ³¹k i pastwisk nad gruntami ornymi, nie ma to jednak istotnego znaczenia w przypadkach wystêpowania pozosta³ych elementów krajobrazowych. PODSUMOWANIE Przeprowadzone badania dotycz¹ce zró nicowania walorów krajobrazowych w Wielkopolsce pozwalaj¹ na sformu³owanie nastêpuj¹cych wniosków: 1. Województwo wielkopolskie jest zró nicowane regionalnie pod wzglêdem nagromadzenia cech krajobrazowych, a co za tym idzie przydatnoœci dla rozwoju turystyki wiejskiej. 2. Szczególne nagromadzenie badanych cech krajobrazowych wystêpuje w powiatach zlokalizowanych w pó³nocnej czêœci Wielkopolski. Powiaty po- ³o one w centralnej i po³udniowej czêœci województwa charakteryzuj¹ siê stosunkowo mniejsz¹ przydatnoœci¹ dla rozwoju turystyki wiejskiej. 3. Spoœród uzyskanych grup typologicznych szczególnie wyró nia siê grupa I, w sk³ad której wchodzi jednie powiat miêdzychodzki. W powiecie tym wszystkie badane cechy charakteryzuj¹ siê du ymi wartoœciami w stosunku do œrednich dla ca³ego województwa, o czym œwiadczy du a wartoœæ miernika syntetycznego. Jednak o zaklasyfikowaniu tego powiatu jako jednej grupy zadecydowa³y przede wszystkim wyj¹tkowo wysoki wskaÿnik jeziornoœci oraz liczba pomników przyrody na kilometr kwadratowy. W powiecie tym znajduje siê szczególnie du a liczba gospodarstw agroturystycznych (25), co stanowi potwierdzenie znaczenia walorów krajobrazowych dla rozwoju turystyki wiejskiej. 4. Wp³yw badanych walorów krajobrazowych na przydatnoœæ danego regionu dla uprawiania turystyki wiejskiej nie jest jednakowy. Do cech o szczególnym znaczeniu nale ¹: jeziornoœæ, lesistoœæ oraz liczba pomników przyrody na jeden kilometr kwadratowy. Statystycznie nieistotny wp³yw na liczbê gospodarstw w danym powiecie wykazuj¹ zmienne: udzia³ ³¹k i pastwisk w ca³oœci u ytków rolnych oraz powierzchnia o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chroniona w procencie powierzchni ogólnej. 126
BIBLIOGRAFIA Bott-Alama A., 2005: Uwarunkowania rozwoju turystyki wiejskiej w województwie zachodniopomorskim. Wydawnictwo Uniwersytetu Szczeciñskiego, Szczecin. Czy ewski A., Henisz-Matuszczak A., 2004: Rolnictwo Unii Europejskiej. Studium porównawcze struktur wytwórczych i regulatorów rynków rolnych. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznañ. Dêbniewska M., Tkaczuk M., 1997: Agroturystyka. Koszty, ceny, efekty. Poltext,Warszawa. Everitt B., 1980: Cluster analysis. Halsted Press, New York. Iwicki S., 2006: Zagospodarowanie turystyczne obszarów wiejskich. Wydawnictwo Uczelniane WSG, Bydgoszcz. Jalinik M., 2002: Agroturystyka na obszarach przyrodniczo cennych. Wydawnictwo Politechniki Bia³ostockiej, Bia³ystok. Ko uchowski K., 2005: Walory przyrodnicze w turystyce i rekreacji. Kurpisz S.A., Poznañ. Majewski J., 1998: Turystyka wiejska-miêdzy rozwojem a ochron¹ dziedzictwa. W: Rozwój obszarów wiejskich w perspektywie integracji z Uni¹ Europejsk¹. Instytut Miko³aja Kopernika, Toruñ. Poczta F., 2006: Walory krajobrazowe a mo liwoœci rozwoju turystyki na obszarach wiejskich. Maszynopis. Katedra Ekologii Cz³owieka, AWF, Poznañ 2006. Soko³owski A., 2002: Metody stosowane w data mining. StatSoft Polska. Statsoft: STATISTICA (data analysis software system), version 6. StatSoft, Inc 2004 (www.statsoft.com). Ward J.H., 1963: Hierarchical grouping to optimize an objective function. Journal of the American Statistical 58. Wiatrak A.P., 1995: Czynniki okreœlaj¹ce rozwój turystyki na obszarach wiejskich.,,problemy Turystyki 1 2. Wysocki F., Lira J., 2003: Statystyka opisowa. Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznañ. www.miedzychod.pl/ FEATURES OF THE NATURAL ENVIRONMENT AS A DETERMINANT OF THE DEVELOPMENT OF RURAL TOURSIM IN THE REGION OF WIELKOPOLSKA Abstract. Rural areas constitute a valuable environment and offer proper conditions for the development of tourism. The intensifying tendency towards tourist trips to rural areas with attractive natural environment can be linked to the popularization of the idea of sustainable development and, consequently, to the growing pro-environmental awareness of the world's communities. The rural recreational space and its landscape attractiveness exert a strong influence on the development of agri-tourism. The authors of the article attempt to identify the attractive features of the landscape of the Wielkopolska region and to classify and assess the types of rural areas existing in Wielkopolska from the point of view of opportunities they offer for the development of tourism. The research covered the qualities of the landscape of the Wielkopolska region, analysed in accordance with its division into 31 administrative districts (poviats), and took into account some measurable factors: legally protected areas of especially great natural value (shown as a percent of the total area), the share of woodland 127
(in the total area), the share of lakes, (in the total area), the share of meadows and pastureland in the total area of arable land (in %), the number of monuments of nature per 1 km 2. The following methods were used to conduct the research: multidimensional grouping in accordance with Ward's method, valorisation of groups with the help of a synthetic measure and linear regression of numerous variables. The conducted analyses have indicated that the northern parts of the Wielkopolska region have a larger potential for the development of tourism than its other parts. On the other hand, factors decisive for the number of farms engaging in agri-tourism are: the proportion of lakes, the proportion of forests and the number of monuments of nature per 1 km 2. Key words: landscape attractiveness, rural tourism 128