Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie

Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie Ekspertyza pt. Ocena skuteczności i efektywności realizacji schematu II Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi realizowanego w ramach działania 125 Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowywaniem rolnictwa i leśnictwa objętego PROW 2007-2013 Dyrektor ITP prof. dr hab. Edmund Kaca Zespół opracowujący: dr hab. Tadeusz Liziński prof. nadzw. dr inż. Marcin Bukowski mgr Anna Wróblewska Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 Falenty/Elbląg, 2013

2 Spis treści Spis rysunków... 4 Spis tabel... 5 Wstęp... 6 1. Ogólne informacje o melioracjach wodnych... 7 2. Opis działania Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowywaniem rolnictwa i leśnictwa przez gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013... 10 3. Podsumowanie operacji realizowanych w ramach schematu II działania 125 w okresie 2009-2012... 14 4. Efekty realizacji operacji w ramach schematu II działanie 125 PROW 2007-2013... 24 5. Ocena wielkości udzielonego wsparcia na tle istniejących potrzeb... 33 6. Ocena trafności i skuteczności przyznanego ze środków publicznych wsparcia na realizację schematu II działania 125... 48 6.1 Ocena dostępu do informacji... 49 6.2 Ocena trafności wsparcia... 50 6.3 Ocena jasności i przejrzystości procedur udzielania wsparcia... 51 6.4 Ocena przejrzystości dokumentów... 52 6.5 Ocena wielkości udzielonego wsparcia... 53 6.6 Ocena efektywności projektów... 55 6.7 Ocena stopnia zgodności osiągniętych rezultatów z celami zakładanymi... 55 7.8 Ocena sposobu rozliczenia... 56 7. Ocena efektywności, kompleksowości i trwałości operacji realizowanych w ramach działania 125 schemat II... 59 7.1 Ocena stopnia realizacji zaplanowanych zadań... 60 7.2 Ocena alokacji przyznanej pomocy w porównaniu z potrzebami beneficjentów... 61 7.3 Ocena kompleksowości realizowanego wsparcia... 62 7.4 Ocena stopnia objęcia wsparciem w ramach działania 125 wszystkich obszarów działalności beneficjentów... 63 7.5 Ocena wpływu realizowanych operacji na poprawę stosunków wodnych i ochronę przeciwpowodziową... 64 7.6 Ocena doboru zastosowanego narzędzia wsparcia... 65 7.7 Ocena sposobu formułowania celu poszczególnych operacji... 66 7.8 Ocena wystąpienia nieprzewidzianych zdarzeń utrudniających osiągnięcie zakładanych celów... 67 7.9 Ocena posiadania przez beneficjenta instrumentów pozwalających na pomiar uzyskanych efektów... 68

3 7.10 Ocena trwałości efektów osiągniętych w wyniku realizacji operacji... 69 8. Ocena efektywność ekonomicznej projektów zrealizowanych w ramach działania 125 schemat II z wykorzystaniem metodyki CBA... 72 8.1 Ocena i wycena korzyści społecznych wynikających z realizacji działania 125... 75 8.2 Koszty społeczne wynikających z realizacji działania 125... 83 8.3 Ocena efektywności ekonomicznej zrealizowanych projektów z wykorzystaniem wybranych wskaźników oceny długookresowej... 85 9. Ocena oddziaływania zrealizowanych inwestycji na środowisko naturalne... 92 10. Podsumowanie, wnioski oraz rekomendacje wynikające z ekspertyzy... 96 11. Spis literatury... 106

4 Spis rysunków Rys. 1. Liczba wydanych decyzji (wykresy słupkowe) i wartość przyznanej pomocy w ramach działania 125 (wypełnienie) w latach 2009-2012... 17 Rys. 2. Średnia wartość 1 decyzji dla operacji realizowanych w okresie 2009-2012... 18 Rys.3. Liczba wydanych decyzji i przedsięwzięć zrealizowanych (wykresy słupkowe)oraz wartość zrealizowanych płatności (wypełnienie) dla działania 125 schemat II... 22 Rys.4. Łączna liczba wniosków planowanych do złożenia w 2013 r., w tym wnioski złożone do czerwca 2013 r.... 27 Rys. 5. Roczne wydatki na utrzymanie i inwestycje wg programu gospodarki wodnej rolnictwa na lata 2009-2013 (2015), w mln zł/rok wg badań IMUZ... 36 Rys. 6. Wskaźnik wartości wsparcia przyznanego w ramach PROW na tle łącznej wartości nakładów inwestycyjnych na środki trwałe - zbiorniki, stopnie wodne, regulacja rzek, obwałowania i stacje pomp z lat 2005-2008... 39 Rys. 7. Łączna długość nowo ukształtowanych koryt rzecznych (wykres słupkowy [km]) i wskaźnik udziału długości ukształtowanego w wyniku inwestycji PROW przekroju rzek do łącznej długości uregulowanych rzek w latach 2009-2011 (wypełnienie [-])... 41 Rys. 8. Łączna długość nowo wybudowanych wałów przeciwpowodziowych (wykres słupkowy [km]) i wskaźnik udziału długości wybudowanych w wyniku inwestycji PROW wałów do łącznej długości nowych wałów powstałych w latach 2009-2011... 42 (wypełnienie [-])... 42 Rys. 9. Łączna liczba nowych pompowni (wykres słupkowy [szt.]) i wskaźnik udziału liczby wybudowanych w wyniku inwestycji PROW stacji pomp do łącznej liczby nowych stacji powstałych w latach 2009-2011 (wypełnienie [-])... 43 Rys. 10. Wskaźnik wartości przyznanych końca 2012 r. środków w ramach działania 125 schemat II PROW do łącznej powierzchni zmeliorowanych użytków rolnych wg stanu na 31 XII 2008 [zł/tys. ha]... 45 Rys. 11. Wskaźnik wartości przyznanych końca 2012 r. środków w ramach działania 125 schemat II PROW do łącznej powierzchni użytków rolnych z urządzeniami melioracyjnymi wymagającymi modernizacji wg stanu na 31 XII 2008 [zł/tys. ha]... 47 Rys.12. Ocena dostępu do informacji o wsparciu udzielanym w ramach schematu II działania 125... 49 Rys.13. Ocena trafności wsparcia udzielanego w ramach schematu II działania 125... 51 Rys.14. Ocena zastosowanych w ramach schematu II działania 125 procedur związanych ze składaniem wniosku... 52 Rys.15. Ocena przejrzystości dokumentów związanych z ubieganiem się o wsparcie w ramach schematu II działania 125... 53 Rys.16. Ocena wielkości dofinansowania operacji realizowanych w ramach schematu II działania 125... 54 Rys.17. Ocena efektywności operacji realizowanych w ramach schematu II działania 125 55 Rys.18. Ocena stopnia osiągniętych rezultatów z celami zakładanymi... 56 Rys.19. Ocena przyjętego w schemacie II sposobu rozliczenia poniesionych wydatków... 58 Rys.20. Ocena działania 125 PROW w porównaniu z innymi programami wspierającymi inwestycje z zakresu melioracji wodnych... 59 Rys.21. Ocena stopnia realizacji zaplanowanych zadań realizowanych w ramach działania 125 schemat II... 60

5 Rys.22. Ocena stopnia alokacji przyznanej pomocy w porównaniu ze zgłaszanymi potrzebami i możliwościami absorpcji środków przez beneficjentów... 61 Rys.23. Ocena kompleksowości realizowanego wsparcia... 63 Rys.24. Ocena objęcia przez działanie 125 schemat II wszystkich obszarów działalności beneficjentów... 64 Rys.25. Ocena wpływu realizowanych operacji na poprawę stosunków wodnych i wzrost bezpieczeństwa przeciwpowodziowego... 65 Rys.26. Ocena doboru zastosowanego narzędzia wsparcia... 66 Rys.27. Ocena sposobu formułowania celu poszczególnych operacji... 67 Rys.28. Ocena wystąpienia nieprzewidzianych zdarzeń utrudniających osiągnięcie zakładanych celów... 68 Rys.29. Ocena posiadanych przez realizującego instrumentów pozwalających na pomiar uzyskanych efektów... 69 Rys.30. Stopień pokrycia wydatków bieżących środkami przyznawanymi w ramach dotacji z urzędów wojewódzkich... 70 Rys.31. Ocena trwałości efektów osiągniętych w wyniku realizacji operacji w ramach schematu II działania 125... 72 Spis tabel Tabela 1. Powierzchnia zmeliorowanych użytków rolnych (UR) w latach 2000-2011... 9 Tabela 2. Zestawienie efektów osiągniętych (stan na 31.12.2012 r.) i potencjalnych efektów wynikających z realizacji wszystkich zaplanowanych operacji... 29 Tabela 3. Wartość wydanych do końca 2012 r. decyzji w poszczególnych województwach w stosunku do limitów środków na działanie z zakresu gospodarowania rolniczymi zasobami wodnymi... 33 Tabela 4. Wskaźnik udziału wartości wydanych decyzji w ramach PROW do sumy wartości nakładów na środki trwałe - zbiorniki, stopnie wodne, regulacja rzek, obwałowania i stacje pomp (dotyczy lat 2009-2011) [-]... 38 Tabela 5. Porównanie efektów rzeczowych uzyskanych z realizacji PROW z efektami rzeczowymi wszystkich projektów ukończonych w latach 2009-2011... 40 Tabela 6. Straty i szkody powodziowe na obszarach wiejskich w latach 2004-2006... 79 Tabela 7. Jednostkowe wydatki na utrzymywanie utrzymywanych urządzeń melioracji szczegółowych i podstawowych... 84 Tabela 8. Ocena efektywność ekonomicznej zrealizowanych przedsięwzięć na podstawie wybranych wskaźników wieloletnich... 89 Tabela 9. Tabela strumieni przepływów dla wszystkich projektów zrealizowanych w ramach schematu II działania 125 PROW... 91 Tabela 10. Pozytywne i negatywne skutki oddziaływania zrealizowanych inwestycji w odniesieniu do poszczególnych komponentów środowiska... 93 Tabela 11. Efekty rzeczowe i rezultaty wynikające z ukończonych projektów realizowanych w ramach działania 125 schemat II PROW 2007-2013... 97

6 Wstęp Opracowanie pod tytułem Ocena skuteczności i efektywności realizacji schematu II Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi realizowanego w ramach działania 25 poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowywaniem rolnictwa i leśnictwa objętego PROW 2007-2013 zostało wykonane na podstawie Umowy o dzieło 392/13 zawartej w dniu 10 lipca 2013 r. w Warszawie pomiędzy ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi a Instytutem Technologiczno-Przyrodniczym. Celem opracowania jest ocena skuteczności przedsięwzięć objętych wsparciem oraz ocena trafności i trwałości tego wsparcia. Metodykę opracowania oparto na analizie dokumentacji sprawozdawczej oraz ankiecie badawczej skierowanej do Wojewódzkich Zarządów Melioracji i Urządzeń Wodnych (wzór ankiety w załączeniu). Podstawą oceny efektywności i trafności udzielonego wsparcia jest ocena efektywności ekonomicznej oparta o metodykę kosztów i korzyści społecznych (CBA, cost-benefit analysis) sporządzona na podstawie sprawozdań MRiRW oraz wieloletnich doświadczeń Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego (dawnego Instytutu Melioracji i Użytków Zielonych) w tym zakresie. Przyjęto następujący układ opracowania w pierwszej części przedstawiono ogólne informacje o melioracjach wodnych. Drugą część opracowania poświęcono na opis działania 125 schemat II PROW 2007-2013 Poprawa i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa. Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi. W trzeciej części przedstawiono sprawozdanie z realizacji schematu II działania 125 w latach 2007-2012. Czwartą część ekspertyzy poświęcono na podsumowanie operacji realizowanych w ramach schematu II działania 125 w okresie 2009-2012. Na podstawie badań ankietowych przeprowadzonych wśród pracowników zarządów melioracji odpowiedzialnych za przygotowanie i realizację inwestycji objętych pomocą finansową opracowano rozdział dotyczący efektów realizacji operacji w ramach schematu II działanie 125 PROW 2007-2013 oraz rozdział dotyczący oceny trafności i skuteczności przyznanego ze środków publicznych wsparcia na realizację schematu II działania 125. W ostatniej części zostały przedstawione koszty i korzyści wynikające ze zrealizowanych przedsięwzięć inwestycyjnych oraz ich ocena efektywności ekonomicznej. Dokonano także ocenę stopnia oddziaływania nowych inwestycji na środowisko naturalne. Ekspertyzę kończy podsumowanie i wnioski.

7 1. Ogólne informacje o melioracjach wodnych Według ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. z 2012 r., poz. 145, z późn. zm.), melioracje wodne polegają na regulacji stosunków wodnych w celu polepszenia zdolności produkcyjnej gleby, ułatwienia jej uprawy oraz na ochronie użytków rolnych przed powodziami. Urządzenia melioracji wodnych, w zależności od ich funkcji i przeznaczenia, dzielą się na podstawowe i szczegółowe. Przy planowaniu, wykonywaniu oraz utrzymywaniu urządzeń melioracyjnych należy kierować się potrzebą zachowania zróżnicowanych biocenoz polnych i łąkowych. Zgodnie z ustawą Prawo wodne do urządzeń melioracji wodnych podstawowych zalicza się: budowle piętrzące, budowle upustowe oraz obiekty służące do ujmowania wód, stopnie wodne, zbiorniki wodne, kanały wraz z budowlami związanymi z nimi funkcjonalnie, rurociągi o średnicy co najmniej 0,6 m, budowle regulacyjne oraz przeciwpowodziowe, stacje pomp, z wyjątkiem stacji wykorzystywanych do nawodnień ciśnieniowych. Przepisy dotyczące urządzeń melioracji wodnych podstawowych stosuje się odpowiednio do budowli wstrzymujących erozję wodną oraz do dróg dojazdowych niezbędnych do właściwego użytkowania obszarów zmeliorowanych oraz utrzymania urządzeń melioracji wodnych podstawowych. Urządzenia melioracji wodnych podstawowych stanowią własność Skarbu Państwa i są wykonywane na jego koszt. Urządzenia melioracji wodnych podstawowych mogą być również wykonywane na koszt innych osób prawnych lub osób fizycznych, a także współfinansowane z publicznych środków wspólnotowych w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o Narodowym Planie Rozwoju (Dz. U. Nr 116, poz. 1206, z późn. zm oraz z innych środków publicznych na zasadach określonych w ustawie z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz. U. z 2009 r. Nr 84, poz. 712 i Nr 157, poz. 1241 oraz z 2011 r. Nr 279, poz. 1644) i w ustawie z dnia 7 marca 2007 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (Dz. U. Nr 64, poz. 427, z późn. zm). Do urządzeń melioracji wodnych szczegółowych zalicza się natomiast: rowy wraz z budowlami związanymi z nimi funkcjonalnie,

8 drenowania rurociągi o średnicy poniżej 0,6 m, stacje pomp do nawodnień ciśnieniowych, ziemne stawy rybne, groble na obszarach nawadnianych, systemy nawodnień grawitacyjnych i ciśnieniowych. Przepisy dotyczące urządzeń melioracji wodnych szczegółowych stosuje się odpowiednio do: fitomelioracji oraz agromelioracji, systemów przeciwerozyjnych, zagospodarowania zmeliorowanych trwałych łąk lub pastwisk, zagospodarowania zmeliorowanych nieużytków przeznaczonych na trwałe łąki lub pastwiska. Wykonywanie urządzeń melioracji wodnych szczegółowych należy do właścicieli gruntów. Urządzenia melioracji wodnych szczegółowych mogą być wykonywane na koszt Skarbu Państwa za zwrotem części kosztów, w formie opłaty melioracyjnej przez właścicieli gruntów, na które urządzenia te wywierają korzystny wpływ, jeżeli: teren cechuje rozdrobnienie gospodarstw rolnych lub urządzeniom melioracji wodnych szczegółowych grozi dekapitalizacja lub warunkiem restrukturyzacji rolnictwa jest regulacja stosunków wodnych w glebie. Urządzenia melioracji szczegółowych mogą być także wykonane na koszt Skarbu Państwa przy współudziale publicznych środków wspólnotowych, o których mowa w art. 72 ust. 2, oraz innych środków publicznych na zasadach określonych w ustawie z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju i w ustawie z dnia 7 marca 2007 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, za zwrotem przez zainteresowanych właścicieli gruntów części kosztów w formie opłaty inwestycyjnej, stanowiącej dochód budżetu państwa.

9 Tabela 1. Powierzchnia zmeliorowanych użytków rolnych (UR) w latach 2000-2011 rok grunty orne w tys. ha łąki i pastwiska w tys. ha ogółem w tym: w tym: w % razem razem ogólnej w tys. ha. pow. UR zdrenowane nawadniane zdrenowane nawadniane 2000 6 661,4 37,4 4 725,6 3 979,7 53,1 1 935,8 403,1 400,9 2002 6 653,9 39,4 4 722,8 3 982,8 53,0 1 931,1 401,4 399,0 2005 6 647,5 41,8 4 720,9 3 982,4 50,4 1 926,6 401,0 392,7 2009 6 420,9 39,8 4 630,3 3 981,8 47,8 1 790,6 400,9 364,4 2010 6 421,0 41,3 4 630,5 3 982,1 47,8 1 790,6 400,9 365,9 2011 6 405,8 41,5 4 618,9 3 978,0 47,5 1 787,0 400,3 365,9 Źródło: Rocznik statystyczny rolnictwa 2012 r. GUS, Warszawa 2013. W ostatnich latach obserwuje się spadek ogólnej powierzchni zmeliorowanych użytków rolnych. W okresie 2000-2011 łączna powierzchnia zmeliorowanych użytków rolnych zmalała o przeszło 255 tys. ha. Jest to spowodowane przede wszystkim malejącą powierzchnią zmeliorowanych łąk i pastwisk. Spadek ten szczególnie widoczny jest w okresie 2005-2009, w którym łączna powierzchnia zmeliorowanych łąk i pastwisk zmalała o 136 tys. ha. Spadek powierzchni zmeliorowanych łąk i pastwisk wiąże się w dużym stopniu ze spadkiem powierzchni użytków rolnych ogółem oraz zamianami części łąk i pastwisk na grunty orne, co z kolei wynika ze zmian w pogłowiu bydła i zmian w technologii produkcji pasz i żywienia. Niewystarczające zainteresowanie melioracjami rolniczymi wynika też w znacznej części z nieznajomości ich wielorakiego i złożonego wpływu na produkcję rolną. Dlatego w tym miejscu skrótowo przedstawiamy podstawowe problemy i zadania stojące przed urządzeniami melioracyjnymi. Melioracje szczegółowe i związane z nimi urządzenia podstawowe mają za zadanie uregulować stosunki powietrzno-wodne w glebie. Wymaga się, aby obecne systemy wodnomelioracyjne miały charakter odwadniająco-nawadniający. W pierwszej kolejności chodzi jednak o ograniczenie ujemnych cech nadmiernego uwilgotnienia gleby: gleby wilgotne są zimniejsze wskutek odpływu ciepła parowania. Mokre i zimne gleby później odmarzają a zamarzają silniej niż gleby odwodnione. Takie gleby mają krótsze okresy wegetacyjne i prac polowych; gleby nadmiernie uwilgotnione zawierające koloidy posiadają strukturę rozdzielno cząsteczkową zamiast gruzełkowatej;

10 jedną z największych wad zbyt wilgotnej gleby jest niedostateczne przewietrzenie ograniczające niezbędne procesy chemiczne i biologiczne; nadmierne uwilgotnienie sprzyja chwastom, w tym szkodliwym dla zdrowia zwierząt; uprawa gleb nadmiernie uwilgotnionych, w szczególności ciężkich wymaga większych nakładów pracy. Regulacje rzek dla celów melioracyjnych powinny zapewnić wodzie dostateczny odpływ, uniemożliwienie lub ograniczenie szkodliwych powodzi lub podtopień, zabezpieczenie możliwości optymalnego zaopatrzenia w wodę upraw rolniczych w okresie małych przepływów. Regulacje rzek powinny też uwzględniać ich zadania typu biologicznego i przyczyniać się do naturalnego wcielenia rzeki w krajobraz doliny. Wały rzeczne (przeciwpowodziowe) mają za zadanie uporządkowane przeprowadzenie wód powodziowych oraz możliwie bezpieczne przeprowadzenie lodu. Wały na obszarach depresyjnych i przydepresyjnych warunkują istnienie przestrzeni polderowej jako przestrzeni zagospodarowanej. Swoje funkcje ochronne muszą pełnić ciągle i nieprzerwanie. Pompownie (stacje pomp) zapewniają podnoszenie wody i jej odpływ w warunkach braku naturalnego odpływu. Mogą one też służyć dla potrzeb nawadniania. Pompownie polderowe zapewniają odprowadzenie nadmiaru wody z polderu i utrzymanie go jako przestrzeni zagospodarowanej o funkcjach rolniczych i pozarolniczych. 2. Opis działania Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowywaniem rolnictwa i leśnictwa przez gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 Utrzymanie istniejącego w kraju systemu melioracyjnego, jego modernizacja i rozbudowa wymaga ponoszenia wysokich nakładów inwestycyjnych i eksploatacyjnych. Jednym ze źródeł finansowania inwestycji związanych z melioracjami wodnymi jest realizowane w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 działanie Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowywaniem rolnictwa i leśnictwa przez gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi.

11 Celem projektów realizowanych w ramach działania 125 schemat II jest: poprawa jakości gleby poprzez regulację stosunków wodnych; zwiększenie retencji wodnej; poprawa ochrony powodziowej użytków rolnych. Zgodnie z Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, pomoc udzielana w ramach schematu II obejmuje realizację projektów z zakresu melioracji wodnych podstawowych i szczegółowych, a także projektów związanych z kształtowaniem przekroju podłużnego i poprzecznego oraz układu poziomego koryta cieku naturalnego, pod warunkiem, że działania te przyczynią się do poprawy stosunków wodnych w glebie, ułatwią jej uprawę, bądź też spowodują wzrost ochrony przeciwpowodziowej użytków rolnych. W szczególności wsparcie w ramach działania dotyczy: budowy lub remontu urządzeń melioracji wodnych służących do retencjonowania i regulacji poziomu wód; budowy lub remontu systemów nawodnień grawitacyjnych; remontu istniejących urządzeń melioracyjnych w celu dostosowania ich do nawodnień grawitacyjnych; budowy lub remontu urządzeń doprowadzających i odprowadzających wodę w ramach systemów urządzeń melioracji wodnych; projektów służących poprawie warunków korzystania z wód dla potrzeb rolnictwa; projektów z zakresu wzrostu bezpieczeństwa powodziowego na obszarach użytkowanych rolniczo. Beneficjentami przyznawanej w ramach schematu II pomocy są Wojewódzkie Zarządy Melioracji i Urządzeń Wodnych. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 25 czerwca 2008 r. (Dz. U. Nr 122, poz. 791, z późn. zm.), pomoc w ramach działania przyznawana jest w formie refundacji części kosztów i obejmuje koszty związane z: 1. budową lub remontem następujących urządzeń melioracji wodnych szczegółowych: rowów wraz z budowlami związanymi z nimi funkcjonalnie, rurociągów o średnicy poniżej 0,6 m, drenowania, grobli na obszarach nawadnianych,

12 systemów nawodnień grawitacyjnych, fitomelioracji i agromelioracji, systemów przeciwerozyjnych, pierwszego zagospodarowania zmeliorowanych łąk i pastwisk; 2. budową lub remontem urządzeń melioracji wodnych podstawowych oraz kształtowaniem przekroju podłużnego i poprzecznego oraz układu poziomego koryta cieku naturalnego, wykraczającego poza działania związane z utrzymaniem wód, w tym: budowli piętrzących, budowli upustowych oraz obiektów służących do ujmowania wód, stopni wodnych oraz zbiorników wodnych, kanałów wraz z budowlami związanymi z nimi funkcjonalnie, rurociągów o średnicy co najmniej 0,6 m, budowli przeciwpowodziowych, budowli regulacyjnych, stacji pomp, z wyjątkiem stacji wykorzystywanych do nawodnień ciśnieniowych, budowli wstrzymujących erozję wodną, dróg dojazdowych niezbędnych do właściwego użytkowania obszarów zmeliorowanych oraz utrzymania urządzeń melioracji wodnych podstawowych; 3. zakupu usług budowlano-montażowych niezbędnych do realizacji operacji; 4. zakupu użytków gruntowych pod inwestycje w zakresie niezbędnym i warunkującym realizację operacji. Refundacji podlegają koszty kwalifikowane poniesione przez beneficjenta w wysokości nieprzekraczającej 75 % tych kosztów w ramach wnioskowanej pomocy. Wymagany krajowy wkład środków publicznych, w wysokości co najmniej 25% kosztów kwalifikowalnych projektu, pochodzi z budżetu państwa. Założono, iż w latach 2007-2013 w ramach schematu II zostanie zrealizowanych 880 projektów (w tym 80 w ramach nowych wyzwań tj. realizujące cele sformułowane zgodnie z ustaleniami dokonanymi podczas przeglądu Wspólnej Polityki Rolnej (art. 16a rozporządzenia Rady nr 1698/2005). Całkowita wartość zrealizowanych w tym czasie

13 inwestycji wynosić ma 477 531 111 euro (w tym 37 531 111 euro dla projektów realizowanych w ramach nowych wyzwań ). Zgodnie z art. 16a rozporządzenia Rady nr 1698/2005 państwa członkowskie do dnia 31 grudnia 2009 r. miały włączyć do swoich programów rozwoju obszarów wiejskich działania ukierunkowane na następujące priorytety: a) zmiany klimatu, b) odnawialne źródła energii, c) gospodarka wodna, d) różnorodność biologiczna, e) środki towarzyszące restrukturyzacji sektora mleczarskiego, f) innowacje związane z priorytetami wymienionymi w lit. a) d), g) infrastruktura szerokopasmowego Internetu na obszarach wiejskich. W odniesieniu do działań wymienionych w lit. a) f) intensywność udzielonej pomocy może zostać zwiększona o 10 punktów procentowych. Zgodnie z załącznikiem II Rozporządzenia w ramach priorytetu gospodarka wodna realizowane mogą być następujące rodzaje operacji: technologie wodooszczędne, magazynowanie wody i wodooszczędne techniki produkcji, odtwarzanie terenów podmokłych, przekształcanie gruntów rolnych w bagna, przekształcanie gruntów rolnych w systemy leśne/rolno-leśne, instalacje do uzdatniania wodny w gospodarstwach rolnych, rozwój jednolitych części wód o charakterze półnaturalnym, utworzenie naturalnych brzegów, meandrujące rzeki, metody użytkowania gleby (międzyplony, rolnictwo ekologiczne, przekształcanie gruntów ornych w trwałe pastwiska), informowanie upowszechnianie wiedzy o gospodarowaniu wodą. Rezultatem realizowanych działań ma być m.in.: bardziej racjonalne zużycie wody, ochrona i poprawa jakości wody, zachowanie jednolitych części wód oraz ograniczenie zanieczyszczenia wód różnorodnymi związkami, w tym fosforem.

14 3. Podsumowanie operacji realizowanych w ramach schematu II działania 125 w okresie 2009-2012 W okresie 2009-2012 łącznie w ramach działania 125 PROW 2007-2013, Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowywaniem rolnictwa i leśnictwa przez gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi przyjęto do finansowania bez uwzględnienia decyzji później uchylonych, 403 wnioski o przyznanie pomocy. Stanowi to zaledwie 45,8% ilości projektów zakładanej do realizacji w całej perspektywie finansowej. Jeszcze gorzej wygląda sytuacja jeśli chodzi o wydawanie decyzji na projekty realizowane w ramach tzw. nowych wyzwań tj. realizujące cele sformułowane zgodnie z ustaleniami dokonanymi podczas przeglądu Wspólnej Polityki Rolnej (art. 16a rozporządzenia Rady nr 1698/2005). Zgodnie z założeniami PROW na lata 2007-2013 na obszarze całego kraju łącznie powinno być zrealizowane 80 tego typu inwestycji (co 11 ze wszystkich realizowanych). Natomiast do końca 2012 r. do finansowania przyjęto jedynie 4 tego typu operacje, co stanowi zaledwie 5% zakładanej w PROW-ie liczby projektów. Projekty realizowane w ramach nowych wyzwań w obszarze gospodarki wodnej koncentrować mają się przede wszystkim na zracjonalizowaniu zużycia wody, poprawie jej jakości, zachowaniu jednolitych części wód oraz ochronie wód przed zanieczyszczeniami. Realizacja tych celów, ze względu na ich pro środowiskowy charakter, w ograniczonym zakresie należy do kompetencji zarządów melioracji. bardziej racjonalne zużycie wody, ochrona i poprawa jakości wody, zachowanie jednolitych części wód oraz ograniczenie zanieczyszczenia wód różnorodnymi związkami, w tym fosforem Nabory wniosków przeprowadzane były z różną intensywnością w poszczególnych województwach. Zaobserwować jednak można w miarę jednorodny rozkład w czasie wydawania decyzji o przyznaniu pomocy. W roku 2009 wydano bowiem 105 decyzji o finansowanie, w 2010 r. 104, w 2011 i 2012 po 97. Pod względem ilości zatwierdzonych wniosków dominuje Zachodniopomorski ZMiUW, który w całym okresie rozpoczął realizację 85 operacji (co stanowi 21,1% wydanych decyzji) o przyznanie pomocy publicznej w ramach schematu II. Z wyjątkiem roku 2009, zarząd ten każdorazowo znajdował się na pierwszym miejscu pod względem przyjętych wniosków, zaś odsetek wydanych decyzji na inwestycje realizowane na obszarze tego województwa każdorazowo przekraczał 20% łącznej liczby decyzji wydanych w danym roku. Tylko w 2009 r. pod względem wydanych decyzji zarząd

15 melioracji ze Szczecina znalazł się na trzecim miejscu za mazowieckim i wielkopolskim ZMiUW. Biorąc pod uwagę łączną liczbę przyjętych wniosków dalsze miejsce zajmują zarządy melioracji z województw wielkopolskiego 48 wydanych decyzji (co stanowi 11,9% całości) i warmińsko-mazurskiego 1 44 wydane decyzje (co stanowi 10,9% całości). Najmniejsza liczba wydanych decyzji dotyczyła przedsięwzięć realizowanych na obszarze województw: łódzkiego, świętokrzyskiego i podkarpackiego po 4 wydane decyzje (co stanowi 1% ogółu wydanych decyzji) oraz opolskiego 7 decyzji (co stanowi 1,7% ogółu). Przy okazji województwa łódzkiego tamtejszy zarząd melioracji jest jedynym w skali całego kraju, który realizuje wszystkie swoje projekty na mocy decyzji z tego samego roku decyzja o przyznaniu wsparcia ze środków publicznych na 4 projekty, jakie są finansowane na obszarze województwa łódzkiego zapadła w 2010 roku. Analizują liczbę decyzji wydanych dla poszczególnych zarządów melioracji warto zauważyć szczególny przypadek jakim jest Mazowiecki ZMiUW. Liczba przyjętych w 2009 r. wniosków składanych przez ten zarząd wyniosła 35 (co stanowi 1/3 całkowitej liczby wydanych w tym roku decyzji). Była to jednocześnie największa liczba wydanych decyzji na rzecz jednego beneficjenta w jednym roku. Te 35 wydanych pozytywnych decyzji w pierwszym roku wsparcia stanowi jednak aż 85,4% ogółu decyzji wydanych dla inwestycji z terenu województwa mazowieckiego. Liczba zatwierdzanych dla tego województwa wniosków w kolejnych latach wynosi bowiem odpowiedni: 4,0 i 2. Łączna wartość przyznanej w ramach schematu II pomocy ze środków publicznych wyniosła 1 202 206 528,97 zł. Kwota ta stanowi 45,4% kwoty budżetu zakładanej dla tego schematu w PROW. Warto więc zauważyć, iż procent zakontraktowanych środków pieniężnych jest zbliżony do procentu wydanych decyzji. Jeśli chodzi o finansowanie operacji realizowanych w ramach nowych wyzwań to do końca 2012 r. na realizacje tego typu przedsięwzięć przyznano kwotę 8 123 094,33 zł, co stanowi 5% całkowitej kwoty przewidzianego w PROW-ie limitu środków przewidzianych na operacje w ramach nowych wyzwań. Tak więc również w przypadku tych operacji zaobserwować można zależność pomiędzy procentem zakontraktowanych środków pieniężnych a procentem wydanych decyzji. 1 Na obszarze województwa warmińsko-mazurskiego funkcjonują dwa Zarządy Melioracji i Urządzeń Wodnych: w Olsztynie i Elblągu. Każdy z tych zarządów realizował własne działania w ramach wsparcia otrzymanego ze środków PROW. Ze względu na to, iż analiza przeprowadzana jest w układzie województw dla województwa warmińsko-mazurskiego zsumowano liczbę i wartość otrzymanej pomocy dla obu tych zarządów.

16 Biorąc pod uwagę całkowitą wartość przyznanej pomocy ze środków publicznych największymi beneficjentem otrzymanego wsparcia są: Wielkopolski ZMiUW który na realizację działań w ramach schematu II otrzymał kwotę 189 211 821,26 zł (co stanowi 15,7% całkowitej przyznanej do tej pory pomocy ze środków publicznych krajowych + EFRROW), z czego ze środków EFRROW 142 302 541,20 zł; Dolnośląski ZMiUW z kwotą 142 273 756,08 zł (co stanowi 11,8% całości), z czego ze środków EFRROW 106 705 316,94 zł; Lubuski ZMiUW, który otrzymał kwotę 133 850 202,97 zł (co stanowi 11,1% kwot całkowitej), z czego ze środków EFRROW 100 387 652,11 zł. Wysoka pozycja województwa dolnośląskiego wynika przede wszystkim ze wsparcia, jakie otrzymało to województwo w 2010 r., kiedy to na realizację 16 projektów (co stanowi 15,4% ogółu decyzji wydanych w tym roku) przyznano kwotę pomocy w wysokości 114 424 957,75 zł (co stanowi 39,9% całkowitej pomocy przyznanej w tym roku). Najmniejszymi beneficjentami przyznanej do tej pory pomocy okazały się zarządy melioracji województw łódzkiego na realizację 4 operacji otrzymał kwotę 6 984 604,31 zł (co stanowi zaledwie 0,6% całkowitej kwoty przyznanej do tej pory pomocy ze środków publicznych krajowych + EFRROW), z czego ze środków EFRROW 5 238 453,21 zł i podkarpackiego na realizację także 4 operacji przyznano kwotę 11 145 743,51 zł (co stanowi 0,9% ogółu przyznanej pomocy), z czego ze środków EFRROW 8 359 307,60 zł. Analizując średnią wartość jednego realizowanego na terenie danego województwa projektu można stwierdzić, iż największą wartością odznaczają się inwestycje prowadzone na obszarze województwa lubuskiego przeciętna kwota wsparcia dla 19 decyzji wyniosła bowiem 7 044 747,52 zł. Wartość ta wynika przede wszystkim ze wsparcia, jakie województwo to otrzymało w 2011 r., kiedy to na realizację 5 operacji przyznana kwota wsparcia wyniosła 59 612 742,98 zł, co daje średnia na jedną inwestycje 11 922 548,60 zł. Jest to największa przeciętna wartość środków publicznych przypadająca w danym roku na jedną operację realizowaną na obszarze jednego województwa. Pod względem przeciętnego zaangażowania środków publicznych w jeden projekt na kolejnych miejscach znalazły się inwestycje realizowane na terenie województw: dolnośląskiego 6 774 940,77 zł w przeliczeniu na jedną wydaną decyzję i lubelskiego 4 938 041,01 zł. Średnia dla całego kraju

17 wyniosła natomiast 2 983 142,75 zł. Zdecydowanie poniżej tej wartości znalazły się operacje realizowane przez Zachodniopomorski ZMiUW. Jak już wcześniej wspomniano zarząd ten realizuje największą liczbę projektów w ramach schematu II (85). Inwestycje te odznaczają się jednak stosunkowo niską wartością największe dofinansowanie, jakie otrzymał on na realizację jednej operacji wyniosło 4 818 690,26 zł, podczas, gdy w skali całego kraju największa kwota dofinansowania jaką otrzymał jeden projekt wyniosła 24 652 065,81 zł (inwestycja z terenu województwa wielkopolskiego). Ze względu na niskie wparcie jakie otrzymały operacje realizowane na obszarze województwa zachodnio-pomorskiego przeciętna wartość środków publicznych przypadająca na jedną decyzję wyniosła w tym województwie 1 022 260,30 zł. Pod tym względem w dalszej kolejności znajdują się inwestycje z terenu województw: podlaskiego (23 realizowane inwestycje o średniej wartości 1 738 197,04 zł) i łódzkiego (4 projekty o średniej wartości 1 746 151,08 zł). Rys. 1. Liczba wydanych decyzji (wykresy słupkowe) i wartość przyznanej pomocy w ramach działania 125 (wypełnienie) w latach 2009-2012 Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji MRiRW

18 Spośród 403 wydanych do tej pory decyzji 346 (85,9%) dotyczyło melioracji podstawowych, 56 melioracji szczegółowych (13,9%). Jedna z operacji miała charakter kompleksowy i obejmowała zarówno melioracje podstawowe, jaki i szczegółowe. Wszystkie projekty z zakresu nowych wyzwań dotyczyły melioracji podstawowych. Łączna kwota środków pieniężnych przyznana dla projektów zakładających wykonanie prac w ramach melioracji podstawowych wyniosła 1 131 321 543,56 zł (94,1% całkowitej przyznanej do tej pory kwoty wsparcia), melioracji szczegółowych 68 538 610,38 (5,7% ogółu), zaś w ramach projektu kompleksowego 2 346 375,03 zł (0,2% ogółu). Rys. 2. Średnia wartość 1 decyzji dla operacji realizowanych w okresie 2009-2012 Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji MRiRW Biorąc pod uwagę rodzaj realizowanych inwestycji 2 w strukturze dominują inwestycje związane z budową lub modernizacją wałów przeciwpowodziowych 94 realizowane projekty (co stanowi 23,3% ogółu wydanych decyzji), jako główny cel wskazywały poprawę 2 Rodzaj inwestycji został określony na podstawie głównego jej celu, określonego w nazwie projektu. Na tej podstawie wszystkie projekty zostały podzielone na 9 rodzajów: inwestycje związane z budowlami piętrzącymi, kanałami, kształtowaniem przekroju poprzecznego i podłużnego koryta rzek, małą retencją, melioracjami szczegółowymi, pompowniami, rurociągami, wałami oraz inwestycje pozostałe. Realizacja danego rodzaju inwestycji nie wyklucza wykonania prac związanych z inwestycją innego typu. Przykładowo modernizacja kanałów związana może być także remontem przynależnych do nich kanałów.

19 bezpieczeństwa przeciwpowodziowego w wyniku realizacji prac związanych z wałami. W dalszej kolejności należy wymienić projekty związane z kształtowaniem przekroju poprzecznego i podłużnego rzek 90 zatwierdzonych operacji (co stanowi 22,3% całości) i melioracjami szczegółowymi 56 projektów (co stanowi 13,9% całości). W najmniejszym zaś stopniu realizowane były projekty związane z rurociągami 6 wydanych decyzji (1,5 ogółu), małą retencją 7 wydanych decyzji (1,7% ogółu) oraz zaliczone do grupy inne 18 wydanych decyzji (4,5% ogółu). W poszczególnych latach w strukturze ilościowej rodzaju zatwierdzonych do finansowania inwestycji dominowały operacje związane z wałami (największy udział w 2009, 2011 i 2012 r. odpowiednio 21,9%, 29,9%, 26,8%). Jedynie w 2010 r. największy udział przypadł operacjom dotyczącym kształtowania przekroju poprzecznego i podłużnego rzek 28,8%. Analizując natomiast strukturę wartościową rodzaju zatwierdzonych operacji zauważyć można zdecydowaną przewagę projektów obejmujących prace związane z wałami przeciwpowodziowymi. Przeszło 40% przyznanych do tej pory środków pieniężnych (483 510 797,40 zł) zostało przeznaczonych na tego typu projekty. Porównując strukturę ilościową (projekty dotyczące wałów stanowią 23,3% dotychczas przyjętych do realizacji projektów) ze strukturą wartościową (na projekty dotyczące wałów przyznano 40,3% ogółu kwoty pomocy ze środków publicznych), można stwierdzić dużo większą w porównaniu z innymi rodzajami kapitałochłonność tego typu operacji. Potwierdzają to obliczenia zgodnie z którymi średnia wartość środków publicznych przypadająca na inwestycje obejmujące obwałowania wyniosła 5 143 731,89 zł i była to najwyższa kwota przypadająca na jeden projekt danego rodzaju. Dużo niższy udział w strukturze wartościowej zatwierdzonych operacji mają inwestycje związane z kształtowaniem przekroju poprzecznego i podłużnego koryta rzek 20,9%, co odpowiada przyznanej kwocie wsparcia w wysokości 251 664 106,60. Na trzecim miejscu znalazły się inwestycje obejmujące remont bądź budowę pompowni, dla których przyznana kwota wsparcia wyniosła 130 091 600,27 zł (co stanowi 10,8% ogółu przyznanych środków). Warto przy okazji zauważyć, że projekty tego typu zawdzięczają swą wysoką pozycję obserwowanemu wzrostowi udziału w przyznawanej co roku kwocie wsparcia. Podczas gdy w 2009 r. udział pompowni w łącznej kwocie wsparcia wynosił zaledwie 4,2% w 2012 r. osiągnął on już poziom 19,4%.

20 W najmniejszym zaś stopniu do końca 2012 r. pory wspierane były operacje obejmujące rurociągi 2 792 671,56 zł (0,2% ogólnej kwoty przyznanych środków pieniężnych), małą retencję 251 664 106,60 zł (1,9% ogółu) i inne 60 253 046,81 zł (5,0%). Biorąc pod uwagę średnią wartość przyznanej pomocy przypadającej na jedną operacje danego rodzaju, jak już wcześniej wspomniano, dominują projekty z zakresu obwałowań przeszło 5 000 tys. zł zatwierdzonego wsparcia na jeden projekt. W dalszej kolejności znalazły się projekty z grupy inne 3 347 391,49 zł i pompownie 3 335 682,06 zł. Wysoka pozycja inwestycji innych wynika przede wszystkim z tego, iż do grupy tej został zaliczony m.in. jeden projekt kompleksowy obejmujący regulację rzeki, jej obwałowanie i budowę zbiornika wodnego. Wartość pomocy udzielonej na ten projekt wyniosła 24 652 065,81 zł i była to najwyższa kwota wsparcia przyznana na jedną operację w ramach schematu II działania 125. Najmniej kapitałochłonne okazały się projekty z zakresu melioracji szczegółowych 1 357 369,57 zł w przeliczeniu na jedną wydaną decyzję, małej retencji 1 174 365,64 zł i rurociągów 465 445,26 zł. Spośród 403 wydanych do tej pory decyzji do końca 2012 r. zakończono realizację jedynie 183 projektów co stanowi 45,4% wydanych decyzji i 20,8% całkowitej liczby projektów przewidzianych do realizacji w ramach PROW. Do tej pory nie udało się zrealizować ani jednej operacji w ramach nowych wyzwań. 163 spośród ukończonych projektów dotyczyło przedsięwzięć z zakresu melioracji podstawowych, natomiast 20 melioracji szczegółowych. Największy procent inwestycji ukończonych występuje w przypadku projektów realizowanych na terenie województwa świętokrzyskiego. Do końca 2012 r. udało się bowiem zakończyć wszystkie z 4 przyjętych do finansowania inwestycji. Wynika to m.in. z faktu, iż województwo świętokrzyskie należy do grupy trzech województw obok łódzkiego i podkarpackiego w których nie wydano ani jednej nowej decyzji w 2012 r. Równie wysoki procent inwestycji ukończonych zauważyć można także w przypadku operacji realizowanych przez Podkarpacki ZMiUW. W tym wypadku zrealizowane zostały 3 spośród 4 zatwierdzonych projektów (75%). Warto także podkreślić sprawność w realizacji projektów, jaka jest obserwowana w przypadku województwa zachodniopomorskiego. Mimo, iż tamtejszy zarząd melioracji przewodzi pod względem realizowanych operacji (85) to do końca 2012 r. udało mu się zrealizować prawie 2/3 z zatwierdzonych do finansowania inwestycji (56 co stanowi 65,9% wydanych decyzji). W tym przypadku jest to efekt realizacji przede wszystkim operacji o stosunkowo małej wartości, a więc obejmujących niewielki