Ministerstwo Polityki Społecznej Pełnomocnik Rządu do Spraw osób niepełnosprawnych Wybrane informacje dotyczące sytuacji osób niepełnosprawnych na rynku pracy w Polsce w latach 2003 i 2004 1 W latach 1993-2004 częstość niepełnosprawności prawnej wśród osób w wieku 15 lat i więcej osiągnęła najwyższy poziom w 1997 r. - 15,5%, a w następnych latach systematycznie spadała do 13,4% w 2004 r. 2 Wskaźnik ten jest od lat wyższy wśród mieszkańców wsi niż wśród mieszkańców miast: w 2004 r. wskaźnik ten wynosił 14,5% na wsi a 12,7% w miastach. Zróżnicowanie według płci nie jest znaczne aczkolwiek częściej niepełnosprawność prawna dotyczy bardziej mężczyzn - 13,7% niż kobiet - 13,1%. Średnia liczebność osób niepełnosprawnych wynosiła w 2003 r. i następnie w 2004 r. poniżej 4,2 mln. Osoby w wieku produkcyjnym 3 stanowiły około 59% tej populacji. Wśród osób niepełnosprawnych aktywni zawodowo stanowią względnie niewielka grupę (677 tys. w 2004 r.). Ze względu na zjawisko bezrobocia jeszcze mniej ich pracuje (544 tys. w 2004 r.) Liczba osób niepełnosprawnych prawnie w wieku 15 lat i więcej według aktywności zawodowej, w tys. Ogółem 4175 4167 w tym w wieku produkcyjnym 2462 2458 Aktywni zawodowo 690 677 w tym w wieku produkcyjnym 584 576 Pracujący 574 544 w tym w wieku produkcyjnym 471 446 Bezrobotni 116 133 w tym w wieku produkcyjnym 112 130 Bierni zawodowo 3485 3490 w tym w wieku produkcyjnym 1878 1882 Dane statystyczne potwierdzają domniemanie, że sytuacja osób niepełnosprawnych na rynku pracy znacząco się różni od sytuacji osób sprawnych, z reguły na niekorzyść osób niepełnosprawnych. Od szeregu lat populacja osób niepełnosprawnych w Polsce cechuje się rosnącą z roku na rok biernością zawodową, niestety dotyczy to także osób w wieku produkcyjnym. Objawia się to niskimi wskaźnikami aktywności zawodowej. Współczynnik aktywności zawodowej osób w wieku 15 lat i więcej, w % Osoby niepełnosprawne 16,5 16,2 w tym w wieku produkcyjnym 23,7 23,4 Osoby sprawne 60,7 60,7 w tym w wieku produkcyjnym 75,2 74,9 Spadkowi współczynnika aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych towarzyszył spadek wskaźnika zatrudnienia, konsekwentnie utrzymując się na poziomie niższym niż w przypadku osób sprawnych. Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15 lat i więcej, w % Osoby niepełnosprawne 13,7 13,1 w tym w wieku produkcyjnym 19,1 18,1 Osoby sprawne 48,7 49,2 w tym w wieku produkcyjnym 60,0 60,4 1 W przypadku osób zarejestrowanych w urzędach pracy dane dotyczą okresu do kwietnia 2005 r. 2 Wszystkie dane w niniejszej informacji, jeśli nie zaznaczono inaczej, opierają się na danych z BAEL GUS dane średnioroczne wyliczone zostały w Biurze Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych. 3 W wieku 18-59k/64m lata 1
Przez kilka lat do 2003 r. stopa bezrobocia osób niepełnosprawnych 4 utrzymywała się na poziomie mniej więcej 17,0%. W 2004 r. nastąpił niestety jej wyraźny wzrost (odmiennie niż u osób sprawnych). Niepokojąca jest przede wszystkim stopa bezrobocia osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym, a w szczególności osób w wieku 25-49 lat. Stopa bezrobocia osób w wieku 15 lat i więcej, w % Osoby niepełnosprawne prawnie 16,8 19,6 w tym w wieku produkcyjnym 19,2 22,6 w tym w wieku 25-49 lat 25,3 30,2 Osoby sprawne 19,8 18,9 w tym w wieku produkcyjnym 20,1 19,3 Aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych jest wyraźnie wyższa wśród mieszkańców wsi. Przy czym na wsi znacznie wyższa jest aktywność osób związanych z gospodarstwem rolnym niż osób niezwiązanych z gospodarstwem rolnym. Możliwość zatrudnienia we własnym gospodarstwie rolnym powoduje także, że stopa bezrobocia osób niepełnosprawnych jest znacznie niższa na wsi niż w miastach. Z kolei na wsi stopa bezrobocia osób niezwiązanych z gospodarstwem rolnym jest znacznie wyższa niż wśród osób związanych z gospodarstwem rolnym. Aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych prawnie w wieku 15 lat i więcej według miejsca zamieszkania, w % Miasta współczynnik aktywności zawodowej 14,8 14,1 wskaźnik zatrudnienia 11,2 10,1 stopa bezrobocia 25,1 28,3 Wieś współczynnik aktywności zawodowej 19,0 19,4 osoby związane z gospodarstwem rolnym 30,6 32,1 osoby niezwiązane z gospodarstwem rolnym 7,6 7,7 wskaźnik zatrudnienia 17,6 17,4 osoby związane z gospodarstwem rolnym 29,9 30,9 osoby niezwiązane z gospodarstwem rolnym 5,6 5,0 stopa bezrobocia 7,2 10,4 osoby związane z gospodarstwem rolnym 2,4 4,2 osoby niezwiązane z gospodarstwem rolnym 28,1 34,3 Różnice w aktywności zawodowej niepełnosprawnych mieszkańców miast i wsi, aczkolwiek nie tak duże, istnieją również wśród osób w wieku produkcyjnym. Aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych prawnie w wieku produkcyjnym według miejsca zamieszkania, w % Miasta współczynnik aktywności zawodowej 22,6 21,9 wskaźnik zatrudnienia 16,6 15,3 stopa bezrobocia 26,8 29,6 Wieś współczynnik aktywności zawodowej 25,4 25,8 wskaźnik zatrudnienia 23,1 22,3 stopa bezrobocia 9,3 13,5 4 W przypadku osób niepełnosprawnych względnie aktualny szacunek stopy bezrobocia jest dostępny jedynie z BAEL, ponieważ GUS nie szacuje stopy bezrobocia rejestrowanego tych osób. 2
Wyraźnie wyższą aktywność zawodową wykazują mężczyźni niż kobiety. Dysproporcja ta jest mniejsza wśród osób w wieku produkcyjnym. Ale też kobietom trudniej znaleźć zatrudnienie, o czym świadczy wyższa w ich przypadku stopa bezrobocia. Aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych prawnie w wieku 15 lat i więcej według miejsca w wieku 15 lat i więcej w wieku produkcyjnym płci, w % Mężczyźni współczynnik aktywności zawodowej 20,5 20,4 25,9 25,5 wskaźnik zatrudnienia 17,0 16,4 21,0 20,0 stopa bezrobocia 16,9 19,4 18,5 21,6 Kobiety współczynnik aktywności zawodowej 12,7 12,3 20,6 20,6 wskaźnik zatrudnienia 10,5 9,9 16,4 15,6 stopa bezrobocia 16,7 20,1 20,4 24,3 Stopień niepełnosprawności z natury rzeczy różnicuje aktywność zawodową osób niepełnosprawnych trudności na rynku pracy wzrastają wraz z pogarszaniem się stanu zdrowia. Ale spadek aktywności zatrudnienia w 2004 r. w porównaniu z w 2003 r. dotyczył jedynie osób z lekkim stopniem niepełnosprawności. Aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych prawnie w wieku 15 lat i więcej według stopnia niepełnosprawności, w % Znaczny współczynnik aktywności zawodowej 3,6 4,7 wskaźnik zatrudnienia 3,0 4,3 Umiarkowany współczynnik aktywności zawodowej 13,0 13,4 wskaźnik zatrudnienia 10,9 10,9 stopa bezrobocia 16,2 18,6 Lekki współczynnik aktywności zawodowej 26,3 24,9 wskaźnik zatrudnienia 21,8 19,7 stopa bezrobocia 17,0 21,2 Zdecydowanie najważniejszym czynnikiem obniżającym szanse osób niepełnosprawnych na rynku pracy jest ich względnie niskie wykształcenie. Czynnik ten oczywiście ma bardziej istotny wpływ w mieście, niż na wsi, gdzie dostępność pracy w rolnictwie powoduje, że aktywność zawodowa mieszkańców wsi mimo gorszego wykształcenia jest wyższa. Jednak czynnik ten nie tłumaczy niskiej aktywności zawodowej kobiet, ponieważ ich wykształcenie nie jest gorsze od wykształcenia mężczyzn. 6 5 Ze względu na zbyt małą próbę osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności w BAEl-u stopa bezrobocia dla tych osób nie byłaby wiarygodna. Z tego samego względu należy ostrożnie interpretować wzrost współczynnika aktywności zawodowej i wskaźnika zatrudnienia osób z tym stopniem. 6 Dane w tablicy dotyczą osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej, z danych NSP2002 wiadomo, że wśród osób niepełnosprawnych prawnie w wieku produkcyjnym wykształcenie wyższe miało 4,9% mężczyzn i 4,3% kobiet. 3
Udział osób z wykształceniem co najmniej średnim wśród osób w wieku 15 lat i więcej, w % Osoby sprawne 45,0 47,1 w tym z wyższym 11,9 13,2 Osoby niepełnosprawne prawnie - ogółem 26,8 27,8 w tym z wyższym 4,5 4,8 Osoby niepełnosprawne prawnie - miasta 37,3 38,4 w tym z wyższym 7,0 7,2 Osoby niepełnosprawne prawnie - wieś 11,3 12,2 w tym z wyższym 0,8 1,1 Osoby niepełnosprawne prawnie - mężczyźni 26,2 27,5 w tym z wyższym 5,3 5,7 Osoby niepełnosprawne prawnie - kobiety 27,4 28,0 w tym z wyższym 3,7 3,8 O tym, że szanse osób niepełnosprawnych na rynku pracy zależą od poziomu wykształcenia świadczy wzrost współczynnika aktywności zawodowej i wskaźnika zatrudnienia wraz z poziomem wykształcenia. Natomiast stopa bezrobocia jest niższa wśród osób z wykształceniem poniżej średniego, gdyż są to w znacznej części osoby związane z gospodarstwem rolnym, gdzie znajdują zatrudnienie. Aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych prawnie w wieku 15 lat i więcej według wykształcenia, w % Wyższe 7 współczynnik aktywności zawodowej 22,6 22,1 wskaźnik zatrudnienia 19,8 17,6 Średnie współczynnik aktywności zawodowej 20,7 19,1 wskaźnik zatrudnienia 16,5 14,9 stopa bezrobocia 20,2 21,9 Poniżej średniego współczynnik aktywności zawodowej 14,9 15,0 wskaźnik zatrudnienia 12,5 12,2 stopa bezrobocia 15,8 18,8 Wykształcenie pracujących osób niepełnosprawnych jest wyższe niż ogółu osób niepełnosprawnych, zwłaszcza w przypadku pracowników najemnych, jednak jest wyraźnie niższe niż pracujących osób sprawnych. Udział osób z wykształceniem co najmniej średnim wśród pracujących w wieku 15 lat i więcej, w % Osoby niepełnosprawne prawnie 33,3 32,7 w tym pracownicy najemni 46,8 46,7 Osoby sprawne 56,3 57,9 w tym pracownicy najemni 61,8 63,2 Większość osób niepełnosprawnych pracuje w pełnym wymiarze czasu pracy, ale ta przewaga nie jest tak wyraźna jak przypadku osób sprawnych. Osoby niepełnosprawne częściej decydują się lub są zmuszone pracować w zmniejszonym wymiarze czasu pracy ze względu na stan zdrowia (zwłaszcza na wsi gdzie osoby niepełnosprawne są przeciętnie starsze niż w mieście) i ryzyko przekroczenia 7 Ze względu na zbyt małą próbę osób z wyższym wykształceniem stopa bezrobocia szacowana w BAEL dla tych osób nie byłaby wiarygodna. 4
limitu zarobków w przypadku pracowników najemnych otrzymujących renty z tytułu niezdolności do pracy 8. Udział pracujących w pełnym wymiarze czasu pracy wśród pracujących w wieku 15 lat i więcej, w % Wśród osób niepełnosprawnych 52,7 52,5 miasta 57,0 57,8 wieś 48,5 47,8 Wśród osób sprawnych 91,1 89,2 Osoby niepełnosprawne najczęściej pracują w rolnictwie, następnie wyraźnie rzadziej w przetwórstwie przemysłowym. Struktura pracujących według sekcji PKD w poszczególnych grupach statusu zatrudnienia znacznie się różni wielkością udziału osób pracujących w rolnictwie: pracownicy najemni prawie nie pracują w rolnictwie, z kolei wśród prowadzących własną działalność gospodarczą, tak jak i wśród pomagających członków rodzin przeważają osoby pracujące w rolnictwie. Udział osób pracujących w wybranych sekcjach PKD wśród pracujących osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej,w % Wśród pracujących ogółem 100,0 100,0 w rolnictwie, łowiectwie, leśnictwie 43,1 45,6 w przetwórstwie przemysłowym 16,9 17,8 w handlu i naprawach 11,0 9,0 w pozostałych sekcjach PKD 29,1 27,6 Wśród pracowników najemnych 100,0 100,0 w rolnictwie, łowiectwie, leśnictwie.. w przetwórstwie przemysłowym 32,8 36,5 w handlu i naprawach 12,1 9,4 w pozostałych sekcjach PKD 54,0 52,5 Wśród prowadzących działalność gospodarczą 100,0 100,0 w rolnictwie, łowiectwie, leśnictwie 72,8 75,5 w przetwórstwie przemysłowym 4,3 3,9 w handlu i naprawach 12,5 10,7 w pozostałych sekcjach PKD 10,6 10,2 Wśród pomagających członków rodzin 100,0 100,0 w rolnictwie, łowiectwie, leśnictwie 92,1 93,6 w przetwórstwie przemysłowym.. w handlu i naprawach 5,4 4,3 w pozostałych sekcjach PKD... - możliwy błąd losowy Osoby niepełnosprawne najczęściej pracują w zawodzie rolnika, jako wykonawcy prac prostych, pracownicy usług osobistych, robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy. Udział osób pracujących w wybranych zawodach wśród pracujących osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej, w % rolnicy 42,2 44,7 wykonawcy prac prostych 14,5 13,8 pracownicy usług osobistych 13,1 11,2 robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy 7,7 8,6 8 Jednak weryfikacja tej interpretacji wymagałaby przeprowadzenia odrębnych badań. 5
Z faktu, że osoby niepełnosprawne często pracują w rolnictwie indywidualnym wynika wysoki udział pracujących w sektorze prywatnym, udział ten jest wyraźnie wyższy niż w przypadku osób sprawnych. Udział osób pracujących w sektorze prywatnym wśród ogółu pracujących w wieku 15 lat i więcej, w % Osoby niepełnosprawne 87,1 87,3 w tym w wieku produkcyjnym 85,6 85,9 Osoby sprawne 66,9 68,7 Wśród pracujących osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej większość stanowią pracownicy najemni, następnie pracujący na własny rachunek, pomagający członkowie rodzin, najmniej jest pracodawców. Duży udział pracujących na własny rachunek i pomagających wynika z tego, że znaczna część osób niepełnosprawnych pracuje w rolnictwie indywidualnym stąd bierze się również znaczne zróżnicowanie struktury zatrudnienia między miastem a wsią. Udział osób z danym statusem zatrudnienia wśród pracujących w wieku 15 lat i więcej, w % udział pracowników najemnych ogółem 46,2 44,9 wśród pracujących w miastach 76,0 76,5 na wsi 18,0 17,7 w wieku produkcyjnym 51,8 50,9 udział pracujących na własny rachunek ogółem 33,2 34,9 wśród pracujących w miastach 15,8 16,7 na wsi 49,8 50,5 w wieku produkcyjnym 31,2 32,7 udział pracodawców ogółem 3,0 3,1 wśród pracujących w miastach 4,7 4,4 na wsi. 2,0 w wieku produkcyjnym 2,8 3,4 udział pomagających członków rodzin ogółem 17,6 17,3 wśród pracujących w miastach 3,6 3,2 na wsi 30,8 29,7 w wieku produkcyjnym 14,2 13,0. - możliwy błąd losowy Zdecydowana większość niepełnosprawnych pracowników najemnych pracuje w zakładach pracy chronionej. 9 Osoby niepełnosprawne zatrudnione czerwiec grudzień czerwiec grudzień w zakładach pracy chronionej 2003 2004 Ogółem, w tys. 206 209 203 190 w % ogółu zatrudnionych w tych zakładach 59,1 59,7 60,8 60,9 w % ogółu niepełnosprawnych pracowników najemnych w Polsce 75,5 84,3 81,9 77,6 9 Pracownicy najemni na podstawie BAEL w odpowiednim kwartale, zatrudnienie w zpch na podstawie danych od wojewodów zbieranych przez Biuro w odpowiednim kwartale. 6
W ostatnich kilku latach aż do I półrocza 2004 r. liczba osób niepełnosprawnych zatrudnionych w zakładach pracy chronionej była względnie stabilna, przynajmniej w porównaniu z liczbą pracowników na otwartym rynku pracy 10. W II półroczu nastąpił jednak zauważalny spadek zatrudnienia w tych zakładach. Niepełnosprawni pracownicy najemni ogółem i zatrudnieni w zakładach pracy chronionej w okresie od I półrocza 2000r. do II półrocza 2004 r., w tys. 11 330 300 270 305 293 276 240 203 208 206 204 210 180 150 116 120 90 60 319 30 I półrocze 2000 96 II półrocze 2000 87 I półrocze 2001 71 II półrocze 2001 308 283 273 257 198 200 204 208 110 I półrocze 2002 83 II półrocze 2002 69 I półrocze 2003 248 201 240 193 49 46 47 II półrocze 2003 I półrocze 2004 II półrocze 2004 w zakładach pracy chronionej ogółem otwarty rynek pracy Poza różnymi innymi uprawnieniami wynikającymi z ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z dnia 27 sierpnia 1997 r, od stycznia 2004 r. na podstawie z art. 26 a-c. 12 pracodawcy zatrudniający poniżej 25 pracowników oraz pracodawcy zatrudniający co najmniej 25 pracowników 13 i osiągający wskaźnik zatrudnienia co najmniej 6% mogą korzystać z comiesięcznego dofinansowania do wynagrodzeń pracowników niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym. Efektem wprowadzenia tego uprawnienia jest widoczny w badanym okresie (od stycznia 2004 do marca 2005) wzrost zainteresowania zgłaszających się po to dofinansowanie pracodawców z otwartego rynku pracy znajdujący odzwierciedlenie we wzroście liczby zgłoszonych pracowników niepełnosprawnych z 15,3 tys. w styczniu 2004 r. do 28,8 tys. w marcu 2005 r. Pracodawcy uprawnieni do dofinansowania wynagrodzeń pracowników niepełnosprawnych Miesiąc Ogółem Prowadzący zakłady pracy chronionej Pozostali uprawnieni pracodawcy (otwarty rynek pracy), zatrudniający pracowników niepełnosprawnych w liczbie Razem < 25 25 Pracodawcy Zgłoszeni pracownicy w tys. Pracodawcy Zgłoszeni pracownicy w tys Pracodawcy Zgłoszeni pracownicy w tys Pracodawcy Zgłoszeni pracownicy w tys. Pracodawcy Zgłoszeni pracownicy w tys. 01/04 4491 192,6 2512 177,3 1979 15,3 822 2,9 1157 12,4 06/04 6812 213,4 2610 187,0 4202 26,3 1998 5,3 2204 21,0 12/04 6595 203,7 2536 177,3 4059 26,3 2002 6,2 2057 20,1 03/05 6516 200,9 2436 172,1 4080 28,8 1964 6,6 2116 22,2 10 Otwarty rynek w rozumieniu pracodawcy nie prowadzący zakładów pracy chronionej. 11 Średnie liczebności dla kolejnych półroczy, źródło danych j.w. 12 Z późn. zmianami. 13 Zatrudnienie w przeliczeniu na etaty. 14 Otwarty rynek w rozumieniu pracodawcy nie prowadzący zakładów pracy chronionej. 7
Od kilku lat ma miejsce stały i systematyczny wzrost liczby bezrobotnych osób niepełnosprawnych zarejestrowanych w powiatowych urzędach pracy osiągając 69,8 tys. osób w grudniu 2003 i rosnąc dalej do 75,7 tys. osób w grudniu 2004 r. i dalej aż do 79,3 tys. w lutym 2005 r. (w kwietniu 2005 r. 78,2 tys.. Liczebność tych osób w porównaniu z liczebnością bezrobotnych osób sprawnych jest znacznie mniej podatna na zmiany sezonowe. Liczba osób bezrobotnych zarejestrowanych w powiatowych urzędach pracy, według stanu na koniec miesiąca, w okresie od marca 2003 do kwietnia 2005, w l.b. 15 Osoby sprawne 3 300 000 3 210 000 3 120 000 3 030 000 2 940 000 80 000 74 000 68 000 62 000 56 000 Osoby niepełnosprawne 2 850 000 mar-03 kwi-03 maj-03 cze-03 lip-03 sie-03 wrz-03 osoby "sprawne" paź-03 lis-03 gru-03 sty-04 lut-04 mar-04 kwi-04 maj-04 cze-04 lip-04 sie-04 wrz-04 paź-04 lis-04 gru-04 sty-05 osoby niepełnosprawne lut-05 mar-05 kwi-05 50 000 Przed 2001 r. udział osób niepełnosprawnych wśród ogółu bezrobotnych zarejestrowanych w powiatowych urzędach pracy wahając się sezonowo rzadko przekraczał 1,5%. Od 2001 r. wskaźnik ten wzrasta sukcesywnie osiągając 2,2% w grudniu 2003 r. i rosnąc dalej do 2,5 w grudniu 2004 r. a następnie do 2,6 w kwietniu 2005 r. Wzrost liczby osób niepełnosprawnych zarejestrowanych jako bezrobotne niekoniecznie musi mieć jedynie negatywne znaczenie; należy pamiętać, że różne uprawnienia kierowane dla osób niepełnosprawnych chcących się aktywizować zawodowo dostępne są poprzez powiatowe urzędy pracy. Osoby niepełnosprawne mające stałe niezarobkowe źródło utrzymania (np. rentę inwalidzką) nie mogą być zarejestrowane w urzędach pracy jako bezrobotne ale mogą jako poszukujące pracy niepozostające w zatrudnieniu. Od 2001 r. ma miejsce tendencja spadku liczby tych osób; z 39,9 tys. w końcu stycznia 2001 r., przez - 32,3 tys. w grudniu 2003 r, do 29,6 tys. w grudniu 2004 r. (w kwietniu 2005 r. - 30,1 tys.). Zmalał też ich udział w ogólnej liczbie osób zarejestrowanych w urzędach pracy jako poszukujące pracy z 48,2% 17 w 2003 r. do 46,0% w 2004 r. (w kwietniu 2005 r. - 45,2%). Spadek liczby poszukujących pracy niepozostających w zatrudnieniu może wynikać po części z utraty uprawnień rentowych przez osoby, które po upływie terminu ważności ich orzeczenia nie uzyskały jego przedłużenia na skutek wprowadzenia bardziej rygorystycznej weryfikacji orzeczeń przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Osoby te, jeśli nie znalazły pracy, mogły zasiliłć populację bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy 19. 15 Źródło danych dotyczących osób zarejestrowanych w urzędach pracy: sprawozdawczość statystyczna powiatowych urzędów pracy (sprawozdania MGiP-01 i MPS-07) 16 Osoby niepełnosprawne mające stałe niezarobkowe źródło utrzymania (np. rentę inwalidzką) nie mogą być zarejestrowane w urzędach pracy jako nie jako bezrobotne a jako poszukujące pracy niepozostające w zatrudnieniu. 17 Średnio. 18 Średnio. 19 Pod warunkiem uprzedniego uzyskania o orzeczenia o niepełnosprawności bez uprawnień rentowych. 8
Liczba osób niepełnosprawnych zarejestrowanych w urzędach pracy, według stanu na koniec miesiąca, w okresie od marca 2001 do marca 2005, w l.b. 75,0 65,0 55,0 45,0 35,0 25,0 mar-01 maj-01 lip-01 wrz-01 lis-01 sty-02 mar-02 maj-02 lip-02 wrz-02 lis-02 sty-03 mar-03 maj-03 lip-03 wrz-03 lis-03 sty-04 mar-04 maj-04 lip-04 wrz-04 lis-04 sty-05 mar-05 poszukujący pracy niepozostajacy w zatrudnieniu bezrobotni Wykształcenie osób niepełnosprawnych zarejestrowanych w powiatowych urzędach pracy jest niższe niż osób niepełnosprawnych pracujących jednak konsekwentnie niższe niż osób sprawnych zarejestrowanych w powiatowych urzędach pracy. Udział osób z wykształceniem co najmniej średnim wśród osób grudzień grudzień zarejestrowanych w urzędach pracy, w % Bezrobotni sprawni 32,3 34,1 Bezrobotni niepełnosprawni 23,0 24,1 Niepełnosprawni poszukujący pracy niepozostający w zatrudnieniu 40,3 40,2 Wśród osób niepełnosprawnych zarejestrowanych w urzędach pracy lepsze wykształcenie mają kobiety niż mężczyźni. Struktura bezrobotnych osób niepełnosprawnych grudzień 2003 grudzień 2004 zarejestrowanych w urzędach pracy według płci i wykształcenia, w % M K M K Bezrobotni 100,0 100,0 100,0 100,0 wyższe 1,8 2,0 1,9 2,2 średnie 16,0 26,6 16,9 27,5 poniżej średniego 82,2 71,4 81,2 70,3 Poszukujący pracy niepozostający w zatrudnieniu 100,0 100,0 100,0 100,0 wyższe 5,7 7,2 5,9 7,4 średnie 28,1 43,5 27,8 43,2 poniżej średniego 66,2 49,3 66,2 49,4 Osoby niepełnosprawne zarejestrowane w urzędach pracy są przeciętnie bardziej sprawne niż osoby niepełnosprawne w ogóle, o czym świadczy bardziej wyraźna przewaga osób z lekkim stopniem niepełnosprawności. Co znamienne, ta przewaga jest zdecydowanie bardziej widoczna wśród osób zarejestrowanych jako bezrobotne niż wśród osób zarejestrowanych jako poszukujące pracy niepozostające w zatrudnieniu. Struktura osób niepełnosprawnych zarejestrowanych w urzędach pracy, w % grudzień 2003 grudzień 2004 Bezrobotni 100,0 100,0 znaczny 0,8 0,8 umiarkowany 13,9 15,5 lekki 85,3 83,6 Poszukujący pracy niepozostający w zatrudnieniu 100,0 100,0 znaczny 9,1 10,6 umiarkowany 41,4 43,7 lekki 49,5 45,7 9
Wbrew domniemaniom struktura według czasu pozostawania w ewidencji urzędów pracy nie wskazuje, żeby sytuacja osób niepełnosprawnych jako ogółu była zdecydowanie gorsza od sytuacji ogółu osób sprawnych. Udział osób będących w ewidencji urzędu pracy dłużej niż 12 miesięcy, grudzień grudzień w % Bezrobotni sprawni 52,5 52,2 Bezrobotni niepełnosprawni 53,8 51,6 Niepełnosprawni poszukujący pracy niepozostający w zatrudnieniu 51,7 54,3 Wykształcenie jest zmienną najbardziej determinującą czas pozostawania bez pracy osób niepełnosprawnych: czas przebywania w ewidencji urzędu pracy wyraźnie spada wraz ze wzrostem poziomu wykształceniem, zwłaszcza w przypadku osób bezrobotnych. Udział osób niepełnosprawnych będących w ewidencji urzędu pracy grudzień grudzień dłużej niż 12 miesięcy, według wykształcenia, w % Bezrobotni 53,8 51,6 wyższe 32,7 32,9 średnie 46,1 43,1 poniżej średniego 56,5 54,7 Poszukujący pracy niepozostający w zatrudnieniu 51,7 54,3 wyższe 43,7 51,5 średnie 48,9 52,7 poniżej średniego 54,2 55,6 W ścisłym związku z wykształceniem pozostaje prosta zależność długotrwałości pozostawania bez pracy i wieku. Udział osób niepełnosprawnych będących w ewidencji urzędu pracy dłużej niż 12 miesięcy, według wieku, w % grudzień 2003 grudzień 2004 Bezrobotni 53,8 51,6 18-34 lata 43,8 40,9 35-44 52,9 50,4 45-54 59,4 56,8 55 i więcej lat 70,0 66,9 Poszukujący pracy niepozostający w zatrudnieniu 51,7 54,3 18-34 lata 43,6 47,4 35-44 50,2 53,7 45-54 54,0 55,5 55 i więcej lat 61,5 62,9 Mimo wyższego poziomu wykształcenia sytuacja niepełnosprawnych kobiet jest wyraźnie gorsza niż mężczyzn, ale jedynie w przypadku osób zarejestrowanych jako bezrobotne. Udział bezrobotnych osób niepełnosprawnych będących w ewidencji grudzień grudzień urzędu pracy dłużej niż 12 miesięcy, według płci, w % Bezrobotni 53,8 51,6 mężczyźni 51,0 48,7 kobiety 56,8 54,7 Poszukujący pracy niepozostający w zatrudnieniu 51,7 54,3 mężczyźni 51,6 54,5 kobiety 51,9 54,1 Zdecydowanie najtrudniej jest znaleźć pracę osobom z upośledzeniem umysłowym. To te osoby najdłużej znajdują się w ewidencjach urzędów pracy. 10
Udział osób niepełnosprawnych będących w ewidencji urzędu pracy dłużej niż 12 miesięcy, według głównego schorzenia będącego przyczyną niepełnosprawności, w % Bezrobotni Poszukujący pracy niepozostający w zatrudnieniu grudzień grudzień grudzień 2003 grudzień 2004 Ogółem 53,8 51,6 51,7 54,3 Upośledzenie umysłowe 61,3 58,9 58,5 57,3 Choroby psychiczne 55,6 53,7 51,1 49,5 Zaburzenia głosu, mowy i choroby słuchu 49,2 48,8 53,2 56,2 Choroby narządu wzroku 52,4 51,4 52,5 57,7 Upośledzenia narządu ruchu 53,6 50,9 54,9 54,9 Epilepsja 46,8 42,5 36,0 34,5 Choroby układu oddech. i układu krążenia 57,3 54,4 51,5 52,5 Choroby układu pokarmowego 56,6 52,3 49,1 47,0 Choroby układu moczowo płciowego 53,8 48,9 47,5 49,8 Choroby neurologiczne 53,2 51,2 50,9 55,0 Inne 54,1 51,0 48,5 54,5 Natomiast nie ma prostej zależności między wzrostem stopnia niepełnosprawności i wzrostem czasu przebywania w ewidencji urzędu pracy: długotrwałość ta dotyka co prawda najbardziej osoby ze znacznym stopniem niepełnosprawności, ale w następnej kolejności osoby ze stopniem lekkim. Udział osób niepełnosprawnych będących w ewidencji urzędu pracy grudzień grudzień dłużej niż 12 miesięcy, według stopnia niepełnosprawności, w % Bezrobotni 53,8 51,6 znaczny 61,9 61,1 umiarkowany 50,7 44,7 lekki 54,2 52,8 Poszukujący pracy niepozostający w zatrudnieniu 51,7 54,3 znaczny 56,0 57,5 umiarkowany 47,0 49,0 lekki 55,0 58,7 Wyższy poziom wykształcenia częściowo łagodzi wpływ cech niekorzystnych z punktu widzenia rynku pracy czyli np. bycie kobietą, bądź osobą psychicznie chorą, bądź osobą ze znacznym stopniem niepełnosprawności. Udział bezrobotnych osób niepełnosprawnych będących w ewidencji urzędu pracy dłużej niż 12 miesięcy, według wykształcenia, płci, głównego schorzenia i stopnia niepełnosprawności w grudniu 2004 r., w % Wyszczególnienie Wyższe Policealne i średnie zawodowe Zasadnicze zawodowe Średnie ogólnokształcące Gimnazjalne, podstawowe Ogółem 32,9 42,6 44,5 50,6 58,2 Płeć mężczyźni 35,5 38,7 37,4 46,6 55,4 kobiety 30,5 45,5 47,9 55,6 61,5 20 Włącznie z podstawowym nieukończonym. 11
c.d. Główne schorzenie będące przyczyną niepełnosprawności upośledzenie umysłowe 58,4 59,9 choroby psychiczne 43,8 47,4 47,5 54,3 55,8 zaburzenia głosu, mowy i słuchu 25,6 38,9 47,2 46,2 59,0 choroby narządu wzroku 33,1 45,8 39,6 51,1 56,9 upośledzenia narządu ruchu 32,9 42,3 48,5 49,1 57,8 Epilepsja 25,0 34,0 32,9 40,7 49,8 choroby układu oddechowego i układu krążenia 32,5 42,9 43,4 51,8 62,7 choroby układu pokarmowego 31,0 48,2 44,6 49,4 57,7 choroby ukł. moczowo - płciowego 30,4 42,7 42,6 46,2 57,0 choroby neurologiczne 31,7 40,6 45,1 49,7 59,4 Inne 33,8 42,2 42,5 49,5 59,0 Stopień niepełnosprawności znaczny 47,6 57,5 55,6 60,1 65,2 umiarkowany 31,0 37,9 38,3 44,8 51,2 lekki 33,3 43,6 46,1 51,5 59,2. - możliwy błąd losowy Szanse osób niepełnosprawnych rejestrujących się w urzędach pracy są teoretycznie większe niż osób sprawnych, ponieważ przypadku osób niepełnosprawnych na 1 ofertę pracy w urzędzie pracy przypada z reguły mniej osób niż w przypadku osób sprawnych (ale relacja ta jest mniej korzystna w okresie letnim niż zimowym i nie tak korzystna jak kilka lat temu. Biorąc pod uwagę coraz większe wymagania rynku pracy osoby niepełnosprawne są wciąż mało konkurencyjne, czego efektem jest ich znaczna bierność zawodowa. Oznacza to, że obok działań mających na celu zwiększenie szans na zatrudnienie tych osób niepełnosprawnych, które zarejestrowały się w urzędzie pracy należy stosować również narzędzia mające na celu uaktywnienie tych osób, które byłyby w stanie pracować a pozostają bierne. Zwiększenie tej aktywności stanowi nadal poważne wyzwanie. Wiąże się z tym przede wszystkim potrzeba stałego podnoszenia poziomu wykształcenia osób niepełnosprawnych i ich kwalifikacji zawodowych, ale też podjęcia działań wzmacniających dążenie osób niepełnosprawnych do poszukiwania i podejmowania pracy. Opracowanie: Anna Iwanek, główny specjalista w Biurze Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych, e-.mail: Anna.Iwanek@mps.gov.pl Konsultacja merytoryczna i akceptacja: Alina Wojtowicz-Pomierna, p.o. Zastępcy Dyrektora Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych, e-mail: Alina.Wojtowicz- Pomierna@mps.gov.pl Prawa autorskie zastrzeżone. Zgodnie z art. 34 ustawy z 4 lutego 1994 o prawie autorskim i prawach pokrewnych, o zgodę na rozpowszechnianie utworu należy zwrócić się do Jana Lacha, dyrektora Biura Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych. tel: (22) 826-96-73 12