Sekcja Analiz Demograficznych Komitet Nauk Demograficznych PAN 18/2008 Al. Niepodległości 164 02-554 Warszawa tel/fax: 646-61-38 e-mail: ewaf@sgh.waw.pl ISSN 1642-0101 REFERATY CZĘŚĆ I. Zeszyt nr 18. Sekcji Analiz Demograficznych.
Recenzenci Prof. USz. Mirosława Gazińska, Prof. UŁ Tadeusz J. Kowaleski 1
SPIS TREŚCI Słowo wstępne... 4 Inga Jaguś Postawy lubelskich studentów wobec małżeństwa i alternatywnych form życia małżeńsko rodzinnego... 7 1. Wprowadzenie... 7 2. Krótka charakterystyka badanej zbiorowości... 8 3. Postawy badanych studentów wobec małżeństwa... 11 3.2. Opinie badanych na temat optymalnego wieku zawarcia związku małżeńskiego przez kobiety i mężczyzn... 13 3.3. Opinie badanych na temat rozwodu... 15 4. Małżeństwo w planach życiowych badanych studentów... 17 4.1. Plany badanych w zakresie życia osobistego... 17 4.2. Hierarchia wartości badanych... 19 4.3. Deklarowany wiek zawarcia małżeństwa... 20 4.4. Stosunek badanych do rozwodu... 21 4.5. Czynniki mogące skłonić badanych do podjęcia decyzji o rozwodzie... 23 5. Postawy badanych wobec alternatywnych form życia małżeńsko rodzinnego... 24 5.1. Opinie badanych na temat alternatywnych form życia wobec małżeństwa i na nim opartej rodziny... 25 5.2. Alternatywne wobec małżeństwa i na nim opartej rodziny formy życia w planach życiowych badanych studentów... 27 Wnioski... 30 Literatura... 31 Dorota Kopczyńska Zastosowanie wielowymiarowej analizy porównawczej w badaniu postaw społeczeństwa polskiego wobec rozwodów... 33 Wstęp... 33 1. Metodyka badania... 34 2. Wstępna analiza zbioru danych... 35 3. Analiza regresji postawy respondentów wobec rozwodu... 37 3.1. Dobór zmiennych objaśniających... 37 3.2. Wielowymiarowa analiza korespondencji (MCA)... 42 Zakończenie... 50 Literatura... 53 Monika Papież Możliwość wykorzystania modelu Lee-Cartera do szacowania wartości w dynamicznych tablicach trwania życia... 55 1. Uwagi wprowadzające... 55 2. Dynamiczne tablice trwania życia... 57 3. Model Lee-Cartera... 59 4. Wyniki badań... 62 4.1. Estymacja parametrów modelu Lee-Cartera dla wybranych krajów Europy... 63 2
4.2. Prognozowanie wartości parametru k t... 65 5. Wnioski... 69 Literatura... 70 Jan Brzozowski Zjawisko marnotrawstwa mózgów i jego skutki gospodarcze... 73 Wstęp... 73 1. Badania nad migracjami międzynarodowymi... 74 3. Zjawisko drenażu mózgów w teorii ekonomii... 75 3. Problem marnotrawstwa mózgów... 79 4. Możliwe skutki ekonomiczne marnotrawstwa mózgów... 84 Wnioski końcowe... 87 Literatura:... 88 Katarzyna Maruszewska Selektywność zjawiska emigracji w Polsce w świetle oficjalnych statystyk... 91 Wstęp... 91 1. Cel pracy i metoda badań... 92 2. Zmiany skłonności do emigracji w latach 2000-2006... 95 3. Regionalne zmiany skłonności do emigracji w latach 2000-2006... 98 4. Selektywność wybranych kategorii ludności emigrującej według województw... 99 Podsumowanie... 102 Literatura:... 106 3
Przedmowa Sekcja Analiz Demograficznych KND PAN została powołana na posiedzeniu Prezydium Komitetu Nauk Demograficznych Polskiej Akademii Nauk w dniu 23 września 1999 roku. Jest czwartą obok Sekcji Demografii Medycznej, Sekcji Demografii Historycznej oraz Sekcji Demografii Regionalnej sekcją naukową działającą w ramach Komitetu Nauk Demograficznych Wydziału I. Nauk Społecznych - Polskiej Akademii Nauk. Sekcję Analiz Demograficznych SAD prowadzą: dr hab. Ewa Frątczak, Prof. SGH (przewodnicząca sekcji) i dr hab. Jolanta Kurkiewicz, Prof. AE w Krakowie (z-ca przewodniczącej sekcji). Głównym zadaniem Sekcji Analiz Demograficznych jest organizowanie spotkań merytorycznych poświęconych szeroko rozumianym metodom analiz demograficznych, włączając najnowsze metody i techniki zarówno organizacji badań jak i metod analiz opisujących zjawiska i procesy demograficzne ich uwarunkowania i konsekwencje. Podstawą każdej prezentowanej metody w ramach spotkań SAD jest dokładny i gruntowny opis teoretyczny metody (metod) oparty na możliwie wszechstronnej i najnowszej literaturze wraz z prezentacją zastosowania teorii na danych empirycznych. Prezentacja nowych metod wymagać będzie od referentów zapoznania się ze stosowną literaturą i niemałego nakładu pracy. Dość często upowszechnienie nowej metody i jej zastosowanie wymagać będzie nakładu pracy związanego z zapoznaniem się ze stosownym programem lub pakietem komputerowym umożliwiającym dość sprawną aplikację modelu lub metody. Zatem działania mające na celu informację o programach komputerowych i organizowanie w przyszłości warsztatów szkoleniowych to jedno z kolejnych zadań SAD. Organizatorom Sekcji i osobom prowadzącym SAD zależy na integracji środowiska demograficznego, w tym głownie młodych adeptów nauki wokół zagadnień szeroko rozumianych analiz demograficznych. Zebrania Sekcji Analiz Demograficznych mogą być również poświęcone prezentacji nowych twórczych metod analiz lub zastosowań metod (modeli) będących wynikami prac doktorskich lub habilitacyjnych ukończonych lub znajdujących się w fazie przygotowywania, na odpowiednim etapie. Podjęto na pierwszym inauguracyjnym zebraniu Sekcji Analiz Demograficznych, które odbyło się 18 stycznia 2000 roku dwie inicjatywy: - pierwsza, polegająca na tym, że materiały prezentowane na kolejnych posiedzeniach SAD będą miały formę "Zeszytów Naukowych SAD KND PAN". Każdy zeszyt poświęcony będzie wspólnej tematyce. Zostały podjęte starania o uzyskanie formalnej zgody na wydawanie zeszytów, które będą miały formę tzw. "working paper"; - druga, polegająca na organizowaniu raz na rok lub co dwa lata "Warsztatów z Analizy Demograficznej" jako przedsięwzięcia wspólnego Sekcji Analiz Demograficznych KND PAN i Instytutu Statystyki i Demografii SGH. Stosowna dokumentacja dotycząca "Warsztatów z Analizy Demograficznej", w tym dokumentacja kosztorysowa została zaakceptowana przez Panią Prof. dr hab. J.Jóźwiak Dyrektora ISiD i Przewodniczącą Komitetu Nauk Demograficznych PAN. Warsztaty z analizy demograficznej pomyślane są jako seminaria szkoleniowe dla młodych pracowników nauki będących na stażu lub pracujących na wyższych uczelniach i uniwersytetach w kraju zainteresowanych metodami analiz demograficznych oraz noszących się z zamiarem przygotowania rozprawy doktorskiej lub habilitacyjnej w obszarze demografii, szerzej nauk społecznych. Z nadzieją na upowszechnianie informacji o działalności Sekcji Analiz Demograficznych KND PAN oraz o formie dokumentacji spotkań w postaci serii Zeszytów Naukowych Sekcji. Przewodnicząca SAD / dr hab. Ewa Frątczak, Prof. SGH / Z-ca Przewodniczącej SAD / dr hab. Jolanta Kurkiewicz, Prof. AE w Krakowie/ 4
Słowo wstępne Konferencje naukowe organizowane przez Sekcję Analiz Demograficznych Komitetu Nauk Demograficznych PAN są dorocznymi spotkaniami młodych pracowników naukowych przygotowujących rozprawy doktorskie i habilitacyjne, których tematyka obejmuje procesy zachodzące w populacjach ludzkich. Konferencja zatytułowana Wpływ procesów demograficznych na kształtowanie stanu i struktury zasobów ludzkich - stan aktualny i perspektywy która odbyła się w dniach 26-28 września 2007 roku była już piątą z kolei. Została zorganizowana przez Zakład Demografii Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie przez zespół w składzie: Prof. UEK dr hab. Jolanta Kurkiewicz, dr Ewa Soja, mgr Marcin Stonawski. Konferencję rozpoczęto obradami w murach Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Otworzył je Rektor Uniwersytetu Prof. dr hab. Ryszard Borowiecki. Inauguracyjną Sesję I zatytułowaną Demograficzne problemy Europy poprowadził Prof. UŁ dr hab. Tadeusz J. Kowaleski a referaty przedstawili PT Profesorowie stanowiący czołówkę polskich demografów. Zapoznali Oni uczestników Konferencji z następującą problematyką: Prof. dr hab. Janina Jóźwiak Demografia w Komisji Europejskiej, Prof. dr hab. Irena E. Kotowska Wpływ zmian demograficznych w Europie na gospodarkę - problematyka badawcza, źródła danych, metody analizy, Prof. SGH dr hab. Ewa Frątczak Przemiany demograficzne wybrane procesy demograficzne Europy, Prof. AE dr hab. Jan Paradysz Polska statystyka ludności na tle rozwiązań czeskich i francuskich, Prof. AE dr hab. Elżbieta Gołata Europejskie standardy spisów ludności przygotowania do NSP 2011. Po zakończeniu obrad uczestnicy Konferencji udali się do Niedzicy, gdzie odbywały się kolejne sesje. W czasie Sesji II zatytułowanej Zachowania małżeńskie i prokreacyjne, której przewodniczyła Prof. AE dr hab. Elżbieta Gołata wygłoszono referaty, w których przedstawiono uwarunkowania zawierania i rozpadu związków małżeńskich oraz postawy i zachowania matrymonialne studentów wobec współczesnych przemian. Zaprezentowano ujęcia demograficzne i socjologiczne. 5
Sesja III poświęcona trwaniu życia, starzeniu się oraz systemom emerytalnym była prowadzona przez Prof. UEK dr hab. Ireneusza Kuropkę. Przedmiot obrad stanowiły zarówno problemy metodyczne jak i merytoryczne. Przedstawiono metody: konstruowania tablic trwania życia dla ustalania wysokości składki emerytalnej, ustalania zapotrzebowania Funduszu Rezerwy Demograficznej, zaprezentowano możliwości modelowania mikrosymulacyjnego, dyskutowano zagadnienia starzenie się zasobów pracy w Polsce w kontekście zmian aktywności zawodowej. W ramach Sesji IV zajmowano się migracjami, ich uwarunkowaniami oraz konsekwencjami. Dyskutowano nad marnotrawstwem mózgów i jego skutkami gospodarczymi, zaprezentowano możliwości wykorzystania Internetu do zbierania danych na temat migracji. Obrady te prowadziła Prof. AE dr hab. Maria Chromińska. Sesja V pod kierunkiem Prof. USz dr hab. Mirosławy Gazińskiej koncentrowała się nad badaniem warunków życia ludności. Zajmowano się metodyką badań oraz zaprezentowano uzyskane rezultaty w zakresie wielowymiarowej analiza przestrzennego zróżnicowania warunków bytu i poziomu życia w Polsce, zmian potencjału starszych konsumentów w starzejącym się społeczeństwie i pośredniej estymacji ubóstwa w ujęciu regionalnym oraz wartości życiowe osób niepełnosprawnych w świetle badań ankietowych. Przedstawiono transfery finansowe i opieki w nieformalnych sieciach wsparcia. Podczas obrad Sesji VI, której przewodniczyła Profesor AE dr hab. Walentyna Ignatczyk zajmowano się analizą danych w badaniach demograficznych. Zgromadzono tu referaty na temat zastosowania imputacji i kalibracji danych w NSP 2011 oraz zmian stanu i struktury według wieku ekonomicznego w woj. zachodniopomorskim. Ponadto zaprezentowano unowocześnioną wersję strony internetowej Sekcji Analiz Demograficznych www.demografia.org.pl. Niniejszy 18 Zeszyt Naukowy Sekcji Analiz Demograficznych KND PAN zawiera część pierwszą artykułów, opracowanych na kanwie wygłoszonych referatów. Kraków, 22. 07. 2008r. Jolanta Kurkiewicz 6
Inga Jaguś Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie Postawy lubelskich studentów wobec małżeństwa i alternatywnych form życia małżeńsko rodzinnego 1. Wprowadzenie Na temat kondycji współczesnej rodziny funkcjonują rozbieżne poglądy. Z jednej strony pojawiają się opinie o kryzysie, o czym świadczą np. niskie współczynniki dzietności nie gwarantujące zastępowalności pokoleń, opóźnianie zawierania małżeństw i prokreacji, niska trwałość rodzin (rozwody), a także upowszechnianie się alternatywnych form życia małżeńsko-rodzinnego 1. Z drugiej strony istnieją opinie, że rodzina ma się dobrze, że była, jest i będzie podstawową grupą i instytucją społeczną, że jej znaczenie jest duże i będzie takie w przyszłości 2. Rodzina w swoim kształcie staje się coraz bardziej różnorodna, ponieważ przemianie ulega między innymi charakter związków międzyludzkich. Jej podstawową formą nadal jest jednak rodzina monogamiczna, heteroseksualna, względnie trwała, zajmująca się wychowaniem potomstwa i realizująca wiele ważnych funkcji społecznych. W perspektywie dokonujących się przemian społeczno-kulturowych istotnym wydaje się być uzyskanie odpowiedzi na następujące pytania: Jaki jest stosunek młodego pokolenia Polaków do małżeństwa i rodziny? Jakie są plany życiowe młodych ludzi związane z sferą życia osobistego i co je warunkuje? W niniejszej pracy zaprezentowano wybrane wyniki badań, które przeprowadziłam wśród młodzieży akademickiej środowiska lubelskiego w kwietniu i maju 2005 roku. Badania dotyczyły postaw studentów wobec małżeństwa i na nim opartej rodziny oraz alternatywnych wobec niego form. Analizę postaw ankietowanych przeprowadzono stosując dwa podejścia. 1 Do alternatywnych form życia zalicza się m.in. życie w samotności, monoparentalność, związki niezalegalizowane heteroseksualne, związki homoseksualne, więcej patrz K. Slany, Alternatywne formy życia małżeńsko rodzinnego w ponowoczesnym świecie, Kraków 2002.; A. Kwak, Rodzina w dobie przemian. Małżeństwo i kohabitacja, Warszawa 2005, s. 70-96 2 Patrz A. Giddens., Nowoczesność i tożsamość. "Ja" i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, Warszawa 2001; A. Giddens, Przemiany intymności. Seksualność, miłość i erotyzm we współczesnych społeczeństwach, Warszawa 2005; Z. Tyszka, Rodzina we współczesnym świecie, Poznań 2002. 7
- Pierwsze stanowią rozważania na temat stosunku badanych do małżeństwa i do alternatywnych form życia, bez odniesienia do ścieżki życiowej badanych. - Drugie dotyczy zagadnienia miejsca małżeństwa i alternatywnych wobec niego form życia w planach życiowych studentów. Przyjęto następujące hipotezy: 1. Studenci wysoko cenią małżeństwo jako instytucję funkcjonującą w życiu społecznym i chcą się w nim spełniać 2. Studenci wykazują pozytywny stosunek względem alternatywnych wobec małżeństwa i na nim opartej rodziny form życia jednak nie wykazują większego zainteresowania nimi jako tymi w których chcieliby żyć. 2. Krótka charakterystyka badanej zbiorowości Badaniom poddano studentów IV i V roku różnych kierunków studiów stacjonarnych pięciu lubelskich uczelni wyższych. Skupiono tutaj uwagę na młodych ludziach, gdyż ze względu na wiek matrymonialny są najbardziej zainteresowani wchodzeniem w związki. Kreując określony model rodziny, będą współtworzyć obraz demograficzny kraju poczatku XXI wieku. Jest to zbiorowość, która, jak się wydaje będzie najbardziej skłonna przejmować wzory zachowań obce kulturowo, od rówieśników z Zachodu. Jest otwarta na zmiany, zdolna dostosowywać się do nowych warunków, kreatywna, otwarta na nowe idee. Osoby młode i wykształcone na poziomie wyższym wydają się być zbiorowością wzorcotwórczą i normotwórczą dla innych grup społecznych 3. Wybór studentów końcowych lat studiów motywuję założeniem, że osoby te, znajdują się w momencie swoistego przejścia od fazy niesamodzielności do samodzielności, zarówno w sferze zawodowej jak i osobistej. Jest to okres, kiedy krystalizuje się system wartości rodzinnych. Ludzie zastanawiają się nad uporządkowaniem swojego życia, również osobistego. Ukończenie studiów na poziomie wyższym funkcjonuje w świadomości jako ten czynnik, który przyczyni się w znacznym stopniu do uzyskania atrakcyjnej pracy, która stanie się podstawą materialną dla utrzymania siebie i potencjalnej rodziny, a wreszcie źródłem tak ważnej w obecnych czasach satysfakcji. 3 Ostatni argument wysunęła K. Slany w swoich badaniach, patrz: K. Slany, Orientacje małżeńskie i rodzinne młodzieży akademickiej w Polsce (próba weryfikacji teorii drugiego przejścia demograficznego), Problemy Rodziny 2001, nr3, s. 25 26. 8
Jak napisano wcześniej badaniami objęto studentów pięciu lubelskich uczelni, a to: Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej (UMCS), Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (KUL), Akademii Medycznej (AM), Akademii Rolniczej (AR) i Politechniki Lubelskiej (PL) 4. Badana zbiorowość liczyła 1108 osób w tym 728 kobiet. Tabela 1 prezentuje rozkład liczebności studentów poszczególnych uczelni. Tabela1. Struktura respondentów według uczelni, w której studiują Nazwa uczelni Liczebność w liczbach bezwzględnych (N) w procentach (%) UMCS 416 37,5 KUL 306 27,6 PL 101 9,1 AM 92 8,3 AR 193 17,4 Ogółem 1108 100,0 Źródło: opracowanie własne Najliczniejszą grupę stanowili studenci UMCS, najmniej liczną studenci AM. Liczebności są proporcjonalne do liczby studentów w poszczególnych uczelniach. Tabela 2 prezentuje strukturę badanej zbiorowości według wieku. Tabela 2. Struktura według wieku Wiek badanych (w latach) Liczebność w liczbach bezwzględnych (N) w procentach (%) 21 27 2,4 22 148 13,4 23 626 56,5 24 203 18,3 25 70 6,3 26 11 1,0 Inne 23 2,1 Ogółem 1108 100 Źródło: opracowanie własne. Wiek 99% badanych zamyka się w przedziale 21 28 lat, większość (ok. 56%) stanowią osoby w wieku 23 lat. Drugą, co do liczebności kategorię stanowią studenci w wieku 24 lat (ok. 18%), następną osoby mające 22 lata (ok. 13%). Inne to kategoria łącząca poszczególne kategorie wieku nie przekraczające 1% udziału studentów. W tabeli 3 przedstawiono rozkład liczebności badanej zbiorowości według wielkości miejscowości zamieszkania przed podjęciem studiów. 4 W tekście zamiast pełnych nazw uczelni będą stosowane skróty. 9
Tabela3. Badani według miejsca zamieszkania przed podjęciem studiów. Miejsce zamieszkania Liczebność w liczbach bezwzględnych (N) w procentach (%) Wieś 365 32,9 miasta do 20 tys. 174 15,7 miasta powyżej 20 do 100 tys. 311 28,1 miasta powyżej 100 tys. 248 22,4 brak danych 10 0,9 Ogółem 1108 100 Źródło: opracowanie własne. Dla największej liczby badanych miejscem zamieszkania przed podjęciem studiów wyższych była miejscowość o charakterze wiejskim (ok. 33%) 5. Nieco mniej ankietowanych (28%) wywodziło się z miast średniej wielkości. Z dużych miast pochodziło 22% badanych studentów. W tabeli 4 przedstawiono strukturę rozważanej populacji ze względu na wyznanie religijne, a w tabeli 5 według stosunku do religii. Tabela 4. Wyznanie religijne badanych studentów Wyznanie religijne Liczebność w liczbach bezwzględnych (N) w procentach (%) Rzymskokatolickie 1021 92,1 Prawosławne 20 1,8 nie identyfikuje się z żadnym wyznaniem 52 4,7 Inne 4 0,4 brak danych 11 1 Ogółem 1108 100 Źródło: badania własne Zdecydowana większość (92,1%) badanych studentów zadeklarowała przynależność do wyznania rzymskokatolickiego. Niewielu (1,8%) ankietowanych zadeklarowało przynależność do prawosławia. Prawie 5% badanych nie identyfikuje się z żadnym wyznaniem. Ponad 50% badanych studentów uważa się za osoby raczej wierzące, dalsze ponad 32% za osoby zdecydowanie wierzące. 5 Uwzględniono następujące kategorie: wieś, małe miasto do 20 tys. mieszkańców, średnie miasto od 20 do 100 tys. mieszkańców oraz duże miasto 100 tys. i powyżej. Patrz M. Dams Lepiarz, Małe miasta w sieci osadniczej województwa lubelskiego w okresie transformacji ustrojowej w Polsce, Annales UMCS sectio B, vol. LVIII, 7, 2003, s. 157. 10
Tabela 5. Badani studenci według stosunku do religii Stosunek do religii Liczebność w liczbach bezwzględnych (N) w procentach (%) głęboko wierzący 357 32,2 raczej wierzący 598 54 obojętny religijnie 113 10,2 raczej niewierzący 10 0,9 zdecydowanie niewierzący 23 2,1 brak danych 7 0,6 Ogółem 1108 100 Źródło: opracowanie własne Osób obojętnych religijnie było wśród badanych znacznie więcej (10,2%) niż osób zdecydowanie i raczej niewierzących łącznie (3%). 3. Postawy badanych studentów wobec małżeństwa Analizując postawy wobec małżeństwa jako instytucji funkcjonującej w życiu społecznym przyjrzę się na początku odpowiedziom na następujące pytania: Czy małżeństwo jest potrzebne a jeśli tak to dlaczego? Jaki jest optymalny wiek zawierania związku małżeńskiego przez kobiety i mężczyzn? Co opóźnia zawarcie małżeństwa przez młodych ludzi? Jaki jest ich stosunek do nierozerwalności małżeństwa (do rozwodu)? Opinie badanych na temat małżeństwa Badania wykazały, iż spośród ogółu 1108 badanych studentów blisko 92% 6 uważa, że małżeństwo, jako instytucja w życiu społecznym jest potrzebne (por. wykres 1), przy czym około 61% jest o tym głęboko przeświadczona. Najczęściej pojawiały się następujące uzasadnienia: małżeństwo daje: stabilizację poczucie bezpieczeństwa poczucie przynależności Osoby, których zdaniem małżeństwo jako instytucja nie jest potrzebne stanowiły niespełna 4% ankietowanych. 6 92,5% kobiet i 90,5% mężczyzn. 11
Wykres 1. Opinie studentów na temat tego, czy małżeństwo jest potrzebne w życiu społecznym? Źródło: badania własne Procenty osób uważających małżeństwo za instytucję potrzebną są następujące: 96,0% - Katolicki Uniwersytet Lubelski, 92,0% - Politechnika Lubelska, 90,6% - Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej, 90,2% - Akademia Medyczna, 88,0% - Akademia Rolnicza. Zgodnie z oczekiwaniem nie tylko typ uczelni ale i wielkość miejscowości z której wywodzili się ankietowani w wyraźny sposób wpłynęła na ich postawy wobec małżeństwa. Najwięcej badanych uważających małżeństwo za potrzebną instytucję znalazło się wśród studentów pochodzących z miejscowości o charakterze wiejskim (93,4%), najmniej natomiast wśród studentów pochodzących z dużego miasta (88,3%) 7. Spośród analizowanych zmiennych, stosunek badanych do religii w największym stopniu różnicuje ich wypowiedzi. Odpowiednie dane zawiera tabela 6. 7 Małżeństwo za instytucję potrzebną uważa 93,1% badanych pochodzących z małego miasta, 91,7% badanych pochodzących z miasta o średniej wielkości. 12
Tabela 6. Czy małżeństwo jest potrzebne/ stosunek do religii Czy małżeństwo jest potrzebne tak N % nie/trudno powiedzieć N % Ogółem (N) % Źródło: badania własne głęboko wierzący 352 98,6% 5 1,4% 357 100% Stosunek do religii raczej wierzący obojętny niewierzący Ogółem 560 93,6% 39 6,5% 598 100% 81 71,6% 32 28,4% 113 100% 17 51,5% 16 48,5% 33 100% 1016 91,7% 92 8,3% 1108 100% Im głębsza wiara tym większy udział osób wyrażających pozytywy stosunek do małżeństwa jako instytucji funkcjonującej w życiu społecznym. 3.2. Opinie badanych na temat optymalnego wieku zawarcia związku małżeńskiego przez kobiety i mężczyzn Obserwowany postępujący proces opóźniania wieku zawierania małżeństw w Europie i w Polsce 8 zainspirował pytanie o optymalny wiek do zawarcia małżeństwa przez kobiety i mężczyzn. Strukturę odpowiedzi ilustruje Wykres 2. Wykres 2. Optymalny wiek zawarcia związku małżeńskiego przez kobiety i mężczyzn Źródło: badania własne 8 Patrz np. I. Kowalska, Zmiany procesu tworzenia małżeństw, w: Przemiany demograficzne w Polsce w świetle drugiego przejścia demograficznego, pod red. I.E. Kotowskiej, Warszawa 1999, s. 99. 13
Zdaniem badanych najodpowiedniejszym do zawarcia małżeństwa przez kobiety jest wiek 25-29 lat, na drugim miejscu 20 24 lata. Najodpowiedniejszym do zawarcia związku małżeńskiego dla mężczyzn jest również przedział wiekowy 25 29 lat, na drugim miejscu 30 lat i więcej a następnie przedział 20 24 lata. Preferencje te nie są w pełni zgodne z obserwowanym obecnie wzorcem zawierania małżeństw w Polsce. Polskie kobiety najczęściej zawierają związki małżeńskie między 20 24 rokiem życia, nieco rzadziej w wieku 25 29 lat. Mężczyźni natomiast najczęściej w wieku 25 29 lat, rzadziej między 20 24 i między 30 34 rokiem życia 9. Na tę sytuację mogą mieć wpływ dwie przyczyny. Po pierwsze ankietowanymi byli studenci i ich punkt widzenia nie będzie więc w pełni reprezentatywny dla poglądów prezentowanych przez ogół społeczeństwa. Należy też wziąć pod uwagę fakt, opóźniania wieku zawierania małżeństw (zgodnie z koncepcją drugiego przejścia demograficznego 10 ). Zdaniem kobiet optymalny wiek zawarcia małżeństwa przez kobietę to przedział pomiędzy 25 29 rokiem życia (62%). Kolejny przedział 20 24 lata wskazała ponad połowa mniej zwolenniczek (28,3%). Mężczyźni natomiast wskazywali porównywalnie często obydwa wspomniane przedziały wiekowe (20 24 lata 44,3%; 25 29 lat 45,1%). Ankietowani z poszczególnych uczelni zgodnie wskazali na przedział wiekowy 25 29 lat jako optymalny do zawarcia związku małżeńskiego przez kobiety. Warto zauważyć, że w przypadku PL przedział od 20 24 lat uzyskał niewiele mniej wskazań 11. W uczelni tej dominują mężczyźni i to koresponduje z poglądami badanych mężczyzn odnośnie do optymalnego wieku zawarcia małżeństwa przez kobiety. Na przedział wiekowy 30 i więcej lat wskazywali najczęściej studenci Akademii Medycznej. Być może ze względu na długi okres kształcenia. Bez względu na to, do której kategorii zakwalifikowali się badani pod względem stosunku do religii, jako optymalny wiek do zawarcia małżeństwa przez kobiety wskazywali przedział wiekowy od 25 29 lat. Słabo zarysowała się zależność: im głębsza wiara tym niższy preferowany wiek do zawarcia związku małżeńskiego przez kobiety. Zarówno kobiety jak i mężczyźni za optymalny wiek do zawarcia małżeństwa przez mężczyzn 9 Patrz Nowożeńcy według wieku Rocznik Demograficzny Warszawa 2005, s. 231-. 10 D.J. van de Kaa, Europe s Second Demographic Transition Population Bulletin vol 2, nr 1, Population Reference Bureau, Washington DC, 1987.; R. Lesthaeghe, The Second Demographic Transition in Western Countries: An Interpretation, IPD Working Paper 1991-2, Brussels 1991. 11 Przedział 25 29 lat - 48,5%; 20 24 lata - 45,5% 14
uważają przedział wiekowy od 25 29 lat. Kobiety nieco częściej wskazywały późniejsze przedziały wiekowe niż sami mężczyźni 12. Studenci wszystkich badanych uczelni jako optymalny wiek do zawarcia małżeństwa przez mężczyzn wskazywali przedział między 25 29 rokiem życia. Co do drugiej z kolei kategorii nie było już takiej jednomyślności. Studenci KUL i PL wskazali przedział wiekowy 20 24 lata zaś studenci UMCS, AM i AR przedział 30 lat i więcej. Bez względu na wielkość miejscowości, z której pochodzą, badani wskazali przedział wiekowy od 25 29 lat jako optymalny do zawarcia małżeństwa przez mężczyzn. Warto zauważyć jednak to iż przedział 30 lat i więcej był wskazywany najczęściej przez studentów pochodzących z dużych miast, a najrzadziej natomiast przez studentów pochodzących ze wsi. Sytuacja była odwrotna w przypadku przedziału od 20 24 lat. Bez względu na to, do której kategorii zakwalifikowali się badani pod względem stosunku do religii, to jako optymalny wiek do zawarcia małżeństwa dla mężczyzn wybierali przedział wiekowy od 25 29 lat. Słabo zarysowała się tendencja: im głębsza wiara tym niższy preferowany wiek zawarcia związku małżeńskiego przez mężczyzn. Do najważniejszych czynników opóźniających decyzję o zawarciu związku małżeńskiego zdaniem ankietowanych należą: chęć zdobycia wykształcenia trudna sytuacja materialna. niedojrzałość emocjonalna do małżeństwa na obecnym etapie życia. 3.3. Opinie badanych na temat rozwodu Ostatnią kwestią poruszoną w tej części pracy będzie stosunek badanych do instytucji rozwodu. Strukturę odpowiedzi przedstawia Wykres 3. Badania wykazały, że rozwód dopuszcza blisko 80% badanych z czego prawie połowa rozwód akceptuje. Płeć różnicuje stosunek badanych do instytucji rozwodu. Rozwód akceptuje niemal 59% kobiet i 40% badanych mężczyzn. Biorąc pod uwagę typ uczelni stwierdzamy, że najwięcej badanych akceptujących rozwód to studenci UMCS (48% badanych studentów tej uczelni), a najmniej studenci KUL (22,5%) 13. 12 Przedział 20 24 lata wskazało 7,6% badanych kobiet i 13% badanych mężczyzn; przedział 30 lat i więcej natomiast 12,4% kobiet i 10,3% badanych mężczyzn. 13 Rozwód akceptuje: 48% badanych studentów UMCS; 22,5% studentów KUL; 34,6% studentów PL; 46,7% studentów AM; 40,9% studentów AR 15
Miejscowość, z której pochodzą badani wpływa na ich postawy wobec rozwodu. Największą akceptacją rozwód cieszy wśród studentów wywodzących się z dużych miast a najmniejszą wśród osób pochodzących z miejscowości o charakterze wiejskim. 14. Wykres 3. Stosunek ankietowanych do instytucji rozwodu Źródło: badania własne Poglądy wobec rozwodu w zależności od stosunku do religii ilustrują dane zawarte w tabeli 7. Tabela 7. Stosunek do rozwodu/ stosunek do religii Rozwód akceptuję N % toleruję N % nie toleruję N % Ogółem N % Źródło: badania własne. głęboko wierzący 65 18,3% 172 48,4% 118 33,2% 355 100% Stosunek do religii raczej wierzący 244 40,9% 253 42,4% 99 16,6% 596 100% obojętny religijnie /niewierzący 115 78,7% 22 15,1% 9 6,2% 146 100% Ogółem 424 38,6% 447 40,7% 226 20,6% 1097 100% 14 Rozwód akceptuje 29,9% studentów pochodzących ze wsi; 42,5% studentów pochodzących z małego miasta; 38,6% studentów pochodzących z miasta o średniej wielkości; 47,6% studentów pochodzących z dużego miasta 16
Intensywność wiary różnicuje stosunek studentów do instytucji rozwodu, bowiem im głębsza wiara tym chłodniejszy stosunek do rozwodu. Na uwagę zasługuje to, że nawet wśród osób głęboko wierzących znalazły się takie, które akceptują rozwód (18,2%). Wśród ankietowanych, którzy określili siebie jako osoby raczej wierzące, akceptujących rozwód było ponad dwa razy więcej (40,9%). Podkreślenia wymaga również fakt, iż nie toleruje rozwodu jedynie 33% ankietowanych, którzy określili siebie jako osoby głęboko wierzące oraz niecałe 17% osób raczej wierzących. 4. Małżeństwo w planach życiowych badanych studentów Ta część analizy postaw badanych wobec małżeństwa dotyczy miejsca małżeństwa w planach życiowych badanych studentów. Obejmuje odpowiedzi na następujące pytania: Jakie są zamierzenia badanych w zakresie życia osobistego? Jakie jest miejsce małżeństwa wśród najważniejszych wartości w życiu badanych? W jakim wieku badani chcą zawrzeć związek małżeński? Dlaczego warto zawrzeć związek małżeński? Czy ankietowani w uzasadnionym przypadku byliby skłonni zdecydować się na rozwód? Jakie są najważniejsze dla badanych czynniki, które mogłyby spowodować podjęcie decyzji o rozwodzie? 4.1. Plany badanych w zakresie życia osobistego Zapytani o swoje plany w zakresie życia osobistego, ankietowani opowiedzieli się jednoznacznie za zawarciem związku małżeńskiego, który stanie się podstawą założenia rodziny. Małżeństwo z dziećmi bowiem, jako najodpowiedniejszą dla siebie formę życia wybrało 87,5% badanych studentów. Zarówno małżeństwo bez dzieci jak i inne tzw. alternatywne formy życia małżeńsko rodzinnego nie znalazły większego zainteresowania wśród badanych studentów 15 (patrz wykres 4 i wykres 9). 15 Za życiem bez stałego partnera i bez dzieci opowiedziało się 2,3% badanych, za małżeństwem bez dzieci 2% badanych, za wolnym związkiem z dziećmi 3,2% badanych, za wolnym związkiem bez dzieci 2,4% badanych, za monoparentalnością 0,3% badanych, za związkiem homoseksualnym 0,1% badanych (por. wykres 9). 17
Wykres 4. Miejsce małżeństwa w planach życiowych badanych studentów Źródło: badania własne. Małżeństwo z dziećmi jako właściwą dla siebie formę życia wybrało 88,1% badanych kobiet i 86,4% badanych mężczyzn. Małżeństwo z dziećmi jako formę życia wybrało dla siebie najwięcej studentów PL (93%) a najmniej studentów UMCS (83,7%) 16. Miejscowość z której pochodzą badani różnicuje ich plany w zakresie życia osobistego. Związek małżeński z dziećmi wybrało bowiem najwięcej studentów pochodzących z miejscowości o charakterze wiejskim (89,6%), najmniej natomiast mieszkających w dużych miastach (85,5%) 17. Bez względu na to, do której kategorii zakwalifikowali się badani pod względem stosunku do religii w większości zgodnie twierdzili, że chcą żyć w małżeństwie i mieć dzieci. Jednak zaznaczyła się pewna zależność, im głębsza wiara tym bardziej pozytywny stosunek do małżeństwa z dziećmi 18. Warto zwrócić uwagę na to, że chęć zawarcia związku deklarowała nieco mniejsza liczba badanych niż uważających je za potrzebne w życiu społecznym. 16 Małżeństwo z dziećmi jako formę życia wybrało dla siebie: 83,7% studentów UMCS; 90,5% studentów KUL; 93,1% studentów PL; 91,3% studentów AM; 86,5% studentów AR. 17 Związek małżeński z dziećmi wybrało dla siebie 89,6% badanych pochodzących ze wsi; 86,2% badanych z miast liczących do 20 tys. mieszkańców; 88,7% badanych pochodzących z miast powyżej 20 do 100 tys. mieszkańców; 85,5% badanych pochodzących z miast liczących powyżej 1oo tys. mieszkańców. 18 W małżeństwie z dziećmi chce żyć: 92,7% respondentów głęboko wierzących, 91,6% raczej wierzących, 65,5% obojętnych religijnie, 50% raczej niewierzących i 34,8% zdecydowanie niewierzących. 18
Respondenci wypowiedzieli się również na temat tego, dlaczego warto zawrzeć związek małżeński? Zdaniem badanych, małżeństwo warto zawrzeć z następujących powodów: dla przypieczętowania uczucia miłości aby nie być samotnym aby mieć wsparcie drugiej osoby. Niewielka część badanych uważa, że nie warto zawierać małżeństwa. Jako argumenty przemawiające za tym stanowiskiem podaje to, że: małżeństwo ogranicza w małżeństwie ludzie już o siebie nie zabiegają małżeństwo to zbędna formalność. Być może osoby te dostrzegają dla siebie szansę w jednej z alternatywnych względem związku małżeńskiego form życia. 4.2. Hierarchia wartości badanych Poproszono ankietowanych o wskazanie trzech najważniejszych dla nich wartości. Uzyskane wyniki zaprezentowano w tabeli 8. Jak widać małżeństwo nie znalazło się jednak wśród trzech najważniejszych wartości w życiu badanych studentów. Tabela 8. Hierarchia wartości badanych studentów (%) 19 Wartość I Wartość II Wartość III Miłość 54,6 (I) 15,5 7,9 posiadanie dziecka 1,4 10 6,6 Małżeństwo 1,4 7,0 6,2 Szczęście rodzinne 12,5 24,2 (II) 20,1 Wykształcenie 2,9 8,5 11 Kariera zawodowa 1,3 4,2 8,2 Pieniądze 1,1 4,8 10 Zdrowie 16,9 18,1 20,5 (III) Religia 7,0 6,8 8,3 Inne 0,8 0,5 0,2 Źródło: badania własne Szczęście rodzinne (którego znaczącą składową jest satysfakcja z małżeństwa) znalazło się w tym zestawieniu na drugim miejscu, po wartości miłość. Niezwykle istotną wartością okazało się dla badanych zdrowie. 19 Procent wskazań na poszczególne wartości jako wartość I, II i III. Kolorem i podkreśleniem oznaczono wartości, które okazały się dla badanych najważniejsze. 19
Z dotychczasowych rozważań wynika zatem, że najważniejszymi wartościami wskazanymi przez badanych są wartości rodzinne i zdrowie, natomiast praca zawodowa i kariera oraz satysfakcja materialna (pieniądze) lokują się na dalszych miejscach. Warto zauważyć, iż pogląd religijny jako wartość plasuje się pośrodku skali. 4.3. Deklarowany wiek zawarcia małżeństwa Kolejnym punktem tej części analizy jest deklarowany wiek w jakim badani chcieliby zawrzeć związek małżeński? Na wykresie 5 przedstawiono strukturę uzyskanych odpowiedzi. Zarówno osoby, które wybrały opcję małżeństwo bez dzieci jak i małżeństwo z dziećmi chciałyby zawrzeć związek małżeński w wieku od 25 29 lat 20. Na drugim miejscu ankietowani wskazywali przedział od 20 24 lat. Wykres 5. Wiek, w którym badani chcieliby zawrzeć związek małżeński Źródło: badania własne. Mężczyźni częściej niż kobiety wskazywali wiek 30 lat lub więcej (8,3% mężczyzn; 2,3% kobiet) oraz przedział między 25 29 lat (75,8% mężczyzn; 69,6% kobiet). Najmłodszą klasę wieku (pomiędzy 20 24 lat) znacznie częściej wybierały natomiast kobiety niż 20 Spośród badanych, którzy wybrali dla siebie opcję małżeństwo z dziećmi 71,6% wskazało przedział wiekowy 25 29 jako ten w którym chcieliby zawrzeć związek małżeński, 59,1% natomiast spośród badanych którzy wybrali dla siebie opcję małżeństwo bez dzieci. 20
mężczyźni (22,9% kobiet; 10,1% mężczyzn). Studenci wszystkich uczelni na pierwszym miejscu wskazali przedział od 25 29 lat, a następnie przedział od 20 24 lat i 30 lat i więcej. Bez względu na wielkość miejscowości z której pochodzą, większość badanych wskazała przedział wiekowy od 25 29 lat, jako ten, w którym chcieliby zawrzeć związek małżeński. Młodszy przedział wiekowy od 20 24 lat wskazało najwięcej badanych pochodzących z małego miasta (22,7%). Na najstarszy (30 lat i więcej) natomiast najwięcej studentów pochodzących z dużego miasta (7,5%). Podobnie wygląda kwestia stosunku do religii. Bez względu na kategorię w której się znaleźli, jako wiek w którym chcieliby zawrzeć związek małżeński badani wybierali przedział wiekowy od 25 29 lat. 4.4. Stosunek badanych do rozwodu Ostatnim punktem analizy postaw badanych studentów wobec małżeństwa będzie w rozkład odpowiedzi na pytanie czy w uzasadnionym przypadku byliby oni skłonni zdecydować się na rozwód? (por. wykres 6). Wykres 6. Czy badani studenci byliby skłonni podjąć decyzję o rozwodzie? Źródło: badania własne. 21
Zdecydowanie tak i raczej tak na to pytanie odpowiedziało 61% badanych. Płeć ankietowanych nie wpływa na ich stosunek do rozwodu. Okazało się, w porównywalnym stopniu kobiety (61,6%) byłyby skłonne podjąć decyzję o rozwodzie jak mężczyźni(59,7%). Najwięcej badanych, którzy w uzasadnionym dla nich przypadku podjęliby decyzję o rozwodzie jest wśród studentów AR (33,2%), najmniej natomiast wśród studentów KUL (17,3). Zgodnie z oczekiwaniem, decyzję o rozwodzie byłoby skłonnych podjąć najwięcej badanych wywodzących się z dużego miasta (67,4%), najmniej natomiast wywodzących się z miejscowości o charakterze wiejskim (55,1%). Biorąc pod uwagę stosunek do religii, pojawiła się następująca zależność: Im głębsza wiara tym mniejsza skłonność badanych do podjęcia decyzji o rozwodzie (por. tabela 9). Tabela 9. Decyzja o rozwodzie / stosunek do religii Czy zdecydowałby się na rozwód? Tak N % trudno powiedzieć N % Nie N % Ogółem N % Źródło: badania własne. Stosunek do religii Obojętny religijnie/ Wierzący niewierzący 544 57,3% 268 28,3% 136 14,4% 948 100% 85 83,3% 16 15,6% 1 0,9% 102 100% Ogółem 629 60% 284 27% 137 13% 1050 100% Zgodnie z przewidywaniami, odsetek osób, które byłyby skłonne podjąć decyzję o rozwodzie wśród obojętnych religijnie i niewierzących był wyższy niż wśród osób wierzących. Zaskakującym wydaje się tutaj fakt, że nawet wśród osób, które określiły siebie mianem osób wierzących ponad połowa byłaby skłonna podjąć decyzję o rozwodzie. Podsumowując rozważania na temat rozwodu warto zaznaczyć, że poziom deklaratywny w zderzeniu z rzeczywistością może ulec zmianie 21. Rozwód to bezsprzecznie zdarzenie traumatyczne, zmieniające życie wielu osób. 22 Jednak sam fakt, iż 61 % badanych deklaruje gotowość zakończenia małżeństwa przez rozwód wskazuje na zmianę postaw młodzieży w kierunku nietradycyjnym. 21 por. W. Ignatczyk, Postawy młodzieży w wieku matrymonialnym wobec małżeństwa i rodziny, Problemy Rodziny 1984, nr3, s.3. 22
W Polsce bowiem w ostatnich latach w dziedzinie światopoglądowej i etycznej przybrały na sile takie zjawiska jak: a. upowszechnianie liberalnych poglądów etycznych w odniesieniu do życia małżeńsko rodzinnego, b. spadek autorytetu religii i duchownych w kształtowaniu poglądów na życie rodzinne. c. lansowany jest pogląd, że rodzina jest sprawą prywatną 23. d. upowszechnia się opinia, że obowiązujące dotychczas zasady są naruszalne i kształtują się nowe jako równorzędne do dawnych. Proces ten jest powolny ale postępuje. 4.5. Czynniki mogące skłonić badanych do podjęcia decyzji o rozwodzie Najczęściej wskazywanymi powodami, których zaistnienie mogłoby popchnąć badanych do podjęcia decyzji o rozwiązaniu małżeństwa przez rozwód były (por. wykres 7.): przemoc domowa nadużywanie alkoholu niedochowanie wierności małżeńskiej brak miłości Wykres 7. Przyczyny rozwodu Źródło: badania własne 22 patrz np. P. Rydzewski, Rozwód zjawisko wielowymiarowe Studia Demograficzne 3 (117), 1994 23 L. Dyczewski, Rodzina Społeczeństwo Państwo, Lublin 1994, s. 129. 23
Najmniej istotnym czynnikiem dla badanych okazała się sytuacja gdzie małżeństwo ogranicza możliwości robienia kariery zawodowej. 24 5. Postawy badanych wobec alternatywnych form życia małżeńsko rodzinnego Przez całe stulecia małżeństwo i rodzina były wpisane w zasady porządku społecznego. Życie poza małżeństwem było trudne 25, gdyż to właśnie ono określało w znacznym stopniu status społeczny człowieka, materialne podstawy egzystencji, jego przydatność w życiu społecznym. Współczesne społeczeństwa dały człowiekowi wybór: zawrzeć małżeństwo czy też podjąć decyzję o alternatywnej formie życia. Posiadać czy nie posiadać dzieci. Zmienił się społeczny odbiór zjawisk takich jak staropanieństwo i starokawalerstwo. Osoby żyjące samotnie, określa się coraz częściej mianem singli 26. Również bezdzietność nie jest już obecnie tak stygmatyzowana jak w przeszłości. Pojawiła się kategoria osób bezdzietnych z wyboru 27, którzy chcą być postrzegani jako wolni od dzieci. Przemiany w zakresie życia małżeńskiego i rodzinnego mające miejsce w krajach Zachodniej Europy opisuje i wyjaśnia koncepcja drugiego przejścia demograficznego. Dirk van de Kaa, jeden z twórców koncepcji napisał, że istotą wspomnianych przemian jest przejście: - od złotego wieku małżeństwa do świtu kohabitacji - od rodziny jednorodnej do różnorodnych form rodzin i gospodarstw domowych. 28 Model rodziny oparty na nierozerwalnym związku, w rozlicznych powiązaniach z krewnymi jest nadal formą dominującą w społeczeństwie polskim, ale obok niego upowszechniają się także inne formy życia tj. kohabitacja, życie w samotności (single life), monoparentalność, bezdzietność z wyboru czy związki homoseksualne. Wydaje się więc uzasadnionym badanie postaw młodych ludzi również wobec wymienionych form życia. W tej części pracy analizowane będą odpowiedzi na dwa pytania: 24 Respondenci mogli wskazać kilka przyczyn więc wartości nie sumują się. 25 K. Tymicki, Starokawalerstwo i staropanieństwo. Analiza zjawiska, Studia Socjologiczne nr 4, 2001, s.77-105 26 K. Slany, Alternatywne formy życia małżeńsko rodzinnego w ponowoczesnym świecie, Kraków 2002, s. 116. 27 K. Slany, I. Szczepaniak Wiecha, Bezdzietność czy nowa wartość we współczesnym świecie?, w: Systemy wartości a procesy demograficzne red. K. Slany, A. Małek, I. Szczepaniak Wiecha, Kraków 2003 28 D. van de Kaa, Europe s Second Demographic Transition, Population Bulletin Population Reference Bureau, 1987,42, (1), s. 11. 24
Jaki jest stosunek badanych do wybranych alternatywnych wobec małżeństwa i na nim opartej rodziny form życia? Jakie jest miejsce alternatywnych wobec małżeństwa form życia w planach życiowych badanych studentów? 5.1. Opinie badanych na temat alternatywnych form życia wobec małżeństwa i na nim opartej rodziny. Badania wykazały raczej pozytywny stosunek respondentów do tzw. form alternatywnych względem małżeństwa i rodziny jako zjawisk występujących w życiu społecznym. Najmniejszą akceptację stwierdzono wobec związków homoseksualnych, a największą wobec wspólnego życia bez legalizacji związku czyli wobec kohabitacji 29 (por. wykres 8). Wykres 8. Opinie badanych na temat wybranych alternatywnych wobec małżeństwa i na nim opartej rodziny form życia Źródło: badania własne. Związki niezalegalizowane cieszą się akceptacją 47,3% kobiet i 53,3% mężczyzn. Spośród studentów 5 badanych uczelni studenci UMCS w największym stopniu akceptują związki niezalegalizowane (63,7%) następnie single life (52,6%), podobnie studenci AR 29 patrz też E. Frątczak, J. Balicki, Postawy i zachowania rodzinne i prokreacyjne młodzieży i średniego pokolenia kobiet i mężczyzn w Polsce, w: Wybrane problemy współczesnej demografii, Łódź 2003, s. 60. 25
(kohabitacja 53,8%; single life 41,4%). Największą akceptacją wśród studentów KUL i AM cieszyła się bezdzietność z wyboru (KUL 30%; AM 51%) oraz kohabitacja (KUL 30%; AM 50%). Studenci PL akceptują w największym stopniu kohabitację a następnie bezdzietność z wyboru (kohabitacja 42,5%; bezdzietność z wyboru 31,6%). Miejsce zamieszkania badanych przed podjęciem decyzji o studiach w Lublinie może wpływać na stosunek do alternatywnych form życia. Przykładem może być tu stosunek do związków niezalegalizowanych (por. tabela 10.) Tabela 10. Stosunek badanych do związków niezalegalizowanych / miejsce pochodzenia Związki Miejsce skąd pochodzą badani niezalegalizowane Wieś małe miasto średnie miasto duże miasto Ogółem akceptuję N % toleruję N % nie toleruję N % Ogółem N % Źródło: badania własne. 149 40,8% 145 39,7% 66 18,1% 365 100% 77 44,3% 69 39,7% 27 15,5% 174 100% 162 52,1% 113 36,3% 35 11,3% 311 100% 151 60,9% 70 28,2% 27 10,9% 248 100% 549 49,5% 397 35,8% 155 14% 1108 100% Tabela 8 mówi o tym, że im większy ośrodek z którego wywodzą się badani tym większy poziom akceptacji dla związków niezalegalizowanych. Taka sama tendencja występuje w odniesieniu do pozostałych form alternatywnych. Najmniejszą akceptacją badanych, co zasygnalizowano powyżej cieszą się związki homoseksualne. Akceptuje je, jako zjawisko w życiu społecznym tylko 18,9% kobiet i 13,5% mężczyzn. Poziom tolerancji dla związków osób tej samej płci jest porównywalny z innymi formami alternatywnymi. Wysoki natomiast udział osób deklarujących brak tolerancji dla tego typu związków. Biorąc pod uwagę badane uczelnie, największy poziom akceptacji dla związków homoseksualnych wykazują studenci UMCS (25,7%), następnie AM (20,6%), PL (15,8%), AR (12,9%), najmniejszy natomiast studenci KUL (7,5%). 26
W przypadku związków homoseksualnych wystąpiła również następująca zależność: im większy ośrodek z którego wywodzili się badani tym większy poziom akceptacji dla związków osób tej samej płci 30. Tabela 11. Stosunek badanych do związków homoseksualnych / stosunek do religii Związki homoseksualne głęboko wierzący akceptuję 23 6,4% Toleruję 114 31,9% nie toleruję 216 60,5% 357 Ogółem 100% Źródło: badania własne. Stosunek do religii raczej wierzący obojętny niewierzący 96 16,1% 279 46,7% 221 37% 598 100% 47 41,6% 45 39,8% 20 17,7% 113 100% 23 69,6% 5 15,1% 5 15,1% 33 100% Ogółem 190 100% 445 40,2% 464 41,9% 1108 100% Biorąc pod uwagę stosunek do religii, zarysowała się zależność: Im głębsza wiara tym chłodniejszy stosunek do związków osób tej samej płci (por. tabela 9). 5.2. Alternatywne wobec małżeństwa i na nim opartej rodziny formy życia w planach życiowych badanych studentów Zarówno małżeństwo bez dzieci jak i inne tzw. alternatywne formy życia małżeńsko rodzinnego nie znalazły większego zainteresowania wśród badanych studentów (por. wykres 9). Spośród wszystkich analizowanych alternatywnych form życia największym zainteresowaniem badanych cieszył się wolny związek z dziećmi (3,2%), najmniejszym natomiast związek homoseksualny (0,1%). 30 Osoby pochodzące ze wsi: akceptacja na poziomie 11,2%, osoby pochodzące z miasta liczącego do 20 tys. mieszkańców: akceptacja na poziomie13,7%; z miasta liczącego powyżej 20 tys do 100 tys. mieszkańców 21,2% i pochodzące z miasta liczącego powyżej 100 mieszkańców: 22,9%. 27
Wykres 9. Alternatywne wobec małżeństwa i na nim opartej rodziny formy życia w planach życiowych badanych studentów. Źródło: badania własne Do respondentów, którzy zamierzają żyć w związkach niezalegalizowanych skierowano pytanie o to, dlaczego według nich warto żyć w takich związkach? Najczęściej pojawiały się następujące odpowiedzi: Związki niezalegalizowane: nie niosą za sobą ograniczeń formalnych dają możliwość poznania partnera łatwiej z nich wystąpić niż z małżeństwa dają poczucie niezależności w takich związkach ludzie bardziej o siebie dbają/zabiegają niż w małżeństwie Alternatywne wobec małżeństwa z dziećmi formy życia wybierali nieco częściej mężczyźni (11,9%) niż kobiety (9,3%). Kobiety nieco częściej wybierały dla siebie takie formy życia jak: single life, samotne macierzyństwo i związek homoseksualny. Mężczyźni natomiast małżeństwo bez dzieci, wolny związek bez dzieci oraz wolny związek z dziećmi. Różnice jednak nie są znaczące (por. tabela 12). 28
Tabela 12. Wybrane formy życia małżeńsko rodzinnego w planach życiowych badanych studentów 31 Forma życia m. r Single life N % Małżeństwo bez dzieci N % Wolny związek bez dzieci N % Wolny związek z dziećmi N % Samotne rodzicielstwo N % Związek homoseksualny N % Małżeństwo z dziećmi N % Ogółem N % Źródło: badania własne. Kobieta 18 2,5% 13 1,8% 16 2,2% 17 2,3% 3 0,4% 1 0,1% 642 88,2% 728 100% Płeć mężczyzna 8 2,1% 9 2,4% 11 2,9% 17 4,5% 0 0% 0 0% 326 86,5% 377 100% Ogółem 26 2,3 22 2% 27 2,4% 35 3,2% 3 0,3% 1 0,1% 970 87,5% 1108 100% Spośród studentów 5 lubelskich uczelni alternatywne wobec małżeństwa z dziećmi formy życia najczęściej wybierali dla siebie studenci UMCS (13,9%) najrzadziej studenci KUL i AM (6,6%) 32. single life wybierali najczęściej studenci AR najrzadziej UMCS małżeństwo bez dzieci najczęściej studenci KUL najrzadziej PL wolny związek bez dzieci najczęściej studenci UMCS najrzadziej studenci PL wolny związek z dziećmi najczęściej studenci UMCS najrzadziej KUL monoparentalność najczęściej studenci AR, studenci pozostałych uczelni (0%) związek homoseksualny najczęściej studenci UMCS, studenci pozostałych uczelni (0%). Zgodnie z oczekiwaniem wielkość miejscowości z której pochodzą badani studenci, wpływa na ich wybory w zakresie formy życia małżeńsko rodzinnego. Najczęściej w 31 W zestawieniu uwzględniono również formę single life, alternatywną wobec małżeństwa i rodziny. 32 UMCS 13,9%, AR 12%, PL 7%, AM, KUL 6,6%. 29
jednej z alternatywnych form chcieli się spełniać studenci pochodzący z dużego miasta (12,8%), najrzadziej studenci pochodzący z miejscowości o charakterze wiejskim (7,9%) 33. single life wybierali najczęściej studenci pochodzący z małego miasta najrzadziej pochodzący z dużego miasta małżeństwo bez dzieci najczęściej wybierali studenci pochodzący ze wsi najrzadziej pochodzący z małego miasta wolny związek bez dzieci najczęściej wybierali studenci pochodzący z dużego miasta, najrzadziej natomiast pochodzący ze wsi wolny związek z dziećmi najczęściej wybierali studenci pochodzący z dużego miasta, najrzadziej pochodzący ze wsi monoparentalność najczęściej wybierali studenci pochodzący z małego miasta najrzadziej studenci pochodzący ze średniego i dużego miasta związek homoseksualny wybierany był jedynie przez studentów pochodzących z dużego miasta. Wnioski Badania wykazały, że małżeństwo jest dla badanych studentów bardzo ważne. Świadczy o tym to, że: małżeństwo za potrzebną w życiu społecznym instytucję uważa 91,8% badanych małżeństwo jest formą życia w której chciałoby się spełniać 89,5% badanych (87,5% małżeństwo z dziećmi, 2% małżeństwo bez dzieci) Małżeństwo nie uzyskało wysokiego miejsca w hierarchii wartości respondentów, podobnie zresztą jak posiadanie dziecka, ale posiadanie własnej rodziny, szczęście rodzinne (którego elementem może być małżeństwo, biorąc pod uwagę choćby dwa powyższe stwierdzenia) znalazło się na drugim miejscu. Najważniejszą dla badanych studentów wartością okazała się natomiast miłość. Badania wykazały raczej pozytywny stosunek ankietowanych do alternatywnych form życia wobec małżeństwa i na nim opartej rodziny, jako zjawisk występujących w życiu społecznym. Najbardziej pozytywny stosunek badanych odnotowano wobec związków niezalegalizowanych (heteroseksualnych), najmniej pozytywny wobec związków homoseksualnych. 33 Studenci pochodzący ze wsi 7,9%, z małego miasta 10,2%, ze średniego miasta 9,6%, z dużego miasta 12,8%. 30