Sprawozdanie z inwentaryzacji entomologicznej wykonanej dla zadania pt. Budowa drogi ekspresowej S7 na odcinku Koszwały - Kazimierzowo" Autorzy: mgr Piotr Zięcik mgr Magdalena Hadwiczak mgr inż. Piotr Nagórski Gdańsk, 8 listopada 2013 r. 1
SPIS TREŚCI 1.Wstęp..3 2. Ogólna charakterystyka terenu badań...3 3. Metodyka prac terenowych...4 4. Wyniki...8 5. Podsumowanie i wnioski...11 6. Literatura.....12
Wstęp Niniejsze opracowanie powstało na potrzeby raportu oddziaływania na środowisko inwestycji w postaci budowy drogi ekspresowej S7 na odcinku Koszwały Kazimierzowo. Zebrane dane stanowią materiał naukowy, niezbędny do: 1. Określenia wpływu planowanej inwestycji na populacje entomofauny tego obszaru, 2. Określenia wniosków i zaleceń dotyczących działań minimalizujących potencjalny negatywny wpływ na entomofaunę, uwzględniając specyfikę przedsięwzięcia. Ogólna charakterystyka terenu badań Planowana do budowy droga ekspresowa będzie przebiegać przez teren dwóch województw: pomorskiego i warmińsko-mazurskiego. Obszar ten należy do mezoregionu Żuławy Wiślane makroregionu Pobrzeża Gdańskiego prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego (Kondracki 2002). Krajobraz Żuław Wiślanych, od wieków poddawany jest silnej antropopresji (Herbich, Markowski 2005). Żuławy Wiślane charakteryzuje silnie rozbudowana sieć hydrologiczna, szczególnie dotyczy to sieci rowów odwadniających. Dominującym elementem krajobrazu są tu pola uprawne, występujące w mozaice z użytkami zielonymi oraz wilgotnymi pastwiskami. Nieduże zakrzewienia i zadrzewienia związane są najczęściej z osadami ludzkimi lub z przydrożami, brzegami rowów i zbiorników wodnych. Zgodnie z podziałem przyrodniczo leśnym obszar ten wchodzi w skład I. Krainy Bałtyckiej, Dzielnicy Żuław Wiślanych. Klimat tej krainy kształtowany jest głównie pod wpływem morza. Charakteryzują go najłagodniejsze w kraju zimy, chłodne okresy letnie oraz stosunkowo wysoka suma opadów atmosferycznych. Średnia roczna temperatura powietrza w krainie wynosi 8.5 o C 9.2 o C. W okresie zimowym i letnim średnie temperatury powietrza kształtują się między 1.3 o C 1.7 o C (styczeń) i 18.2 o C 19.8 o C (lipiec). Roczna suma opadów wynosi 555-734 mm (http://www.bdl.info.pl).
Metodyka prac terenowych entomologicznych Inwentaryzacji poddano wybrane grupy entomofauny, tj. motyle dzienne Rhopalocera, ważki Odonata, trzmiele Bombus, biegaczowate Carabidae, w tym pachnicę dębową Osmoderma spp. Prace terenowe przeprowadzono w okresie od maja do sierpnia 2013 r. w trakcie siedmiu wizyt terenowych. Badania prowadzono z podobną intensywnością wzdłuż całego przebiegu drogi. Zanim przystąpiono do właściwych badań terenowych, spenetrowano równomiernie cały obszar objęty inwentaryzacją w celu wytypowania i naniesienia na mapę wszystkich miejsc potencjalnie interesujących ze względu na motyle dzienne, ważki i chrząszcze (np. najlepiej zachowane zbiorowiska łąkowe i pastwiskowe, zbiorniki wodne, skupiska starych dziuplastych drzew). W trakcie następnych wizyt miejscom tym poświęcono szczególną uwagę. W przypadku motyli dziennych poszukiwano postaci dorosłych i stadiów preimaginalnych motyli. Motyle, ważki i trzmiele wyszukiwano aktywnie, oznaczając w terenie napotkane osobniki. Postaci dorosłych i wylinek ważek poszukiwano nad brzegami cieków i rowów. Gatunki trudniejsze motyli i ważek chwytano w czerpak entomologiczny, a następnie wypuszczano, bądź fotografowano i na tej podstawie oznaczano przynależność gatunkową. Badania dotyczące chrząszczy miały inny charakter, niż w przypadku dwóch pozostałych grup skoncentrowano się w nich na poszukiwaniu konkretnych gatunków - wymienionych w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 2011 nr 237 poz. 1419), jak również wymienionych w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej 92/43/EWG (Tabela 3), zwłaszcza pod kątem pachnicy dębowej Osmoderma spp.
Tabela 1. Wykaz gatunków chronionych objętych inwentaryzacją. Zał. II Dyrektywy Lp Nazwa polska Nazwa łacińska Siedliskowej motyle dzienne Rhopalocera Rozporządzenie Ministra Środowiska 1 szlaczkom torfowiec Colias palaeno + 2 szlaczkom szafraniec Colias myrmidone + 3 czerwończyk fioletek Lycaena helle + 4 czerwończyk nieparek Lycaena dispar + + 5 modraszek alkon Maculinea alcon + 6 modraszek arion Maculinea arion + 7 modraszek bagniaczek Plebeius optilete + 8 modraszek eroides Polyommatus eroides + 9 modraszek gniady Polyommatus ripartii + 10 modraszek nausitous Maculinea nausithous + + 11 modraszek orion Scolitantides orion + 12 modraszek Rebela Maculinea rebeli + 13 modraszek telejus Maculinea teleius + + 14 krasnopani hera Callimorpha quadripunctaria + + 15 dostojna akwilonaris Boloria aquilonaris + 16 dostojna eunomia Boloria eunomia + 17 górówka sudecka Erebia sudetica + 18 mszarnik jutta Oeneis jutta + 19 osadnik wielkooki Lopinga achine + 20 pasyn lucylla Neptis rivularis + 21 przeplata aurinia Euphydryas aurinia + + 22 przeplata maturna Euphydryas maturna + + 23 przestrojnik titonus Pyronia tithonus + 24 skalnik alcyona Hipparchia alcyone + 25 skalnik bryzeida Chazara briseis + 26 skalnik driada Minois dryas + 27 strzępotek edypus Coenonympha oedippus + + 28 strzępotek hero Coenonympha hero + 29 strzępotek soplaczek Coenonympha tullia + 30 niepylak Apollo Parnassius apollo + 31 niepylak mnemozyna Parnassius mnemosyne + 32 paź żeglarz Iphiclides podalirius + ważki Odonata 33 zalotka większa Leucorrhina pectoralis + + 34 trzepla zielona Ophiogomphus cecilia + + 35 straszka północna Sympecma paedisca + 36 łątka zielona Coenagrion armatum + 37 łątka ozdobna Coenagrion ornatum + + 38 iglica mała Nehalennia speciosa + 39 żagnica zielona Aeshna viridis + 40 żagnica torfowcowa Aeshna subarctica + 41 żagnica północna Aeshna caerulea + 42 zalotka spłaszczona Leucorrhinia caudalis + 43 zalotka białoczelna Leucorrhinia albifrons + 44 szklarnik leśny Cordulegaster boltoni + 45 miedziopierś północna Somatochlora arctica + 46 miedziopierś górska Somatochlora alpestris + 47 gadziogłówka żółtonoga Gomphus flavipes + chrząszcze Coleoptera 48 pachnica dębowa Osmoderma spp. + + trzmiele Bombus 49 trzmiel ciemnopasy Bombus ruderatus + 50 trzmiel czarnopaskowy Bombus schrencki +
51 trzmiel drzewny Bombus hypnorum + 52 trzmiel gajowy Bombus lucorum 53 trzmiel grzbietoplam Bombus maculidorsis + 54 trzmiel kamiennik Bombus lapidarius 55 trzmiel kołnierzykowy Bombus magnus + 56 trzmiel leśny Bombus pratorum + 57 trzmiel ogrodowy Bombus hortorum + 58 trzmiel ozdobny Bombus distinguendus + 59 trzmiel paskowany Bombus subterraneus + 60 trzmiel Bombus pomorum + rdzawoodwłokowy 61 trzmiel różnobarwny Bombus soroeensis + 62 trzmiel rudonogi Bombus ruderarius + 63 trzmiel rudoszary Bombus sylvarum + 64 trzmiel rudy Bombus pascuorum + 65 trzmiel stepowy Bombus laesus + 66 trzmiel szary Bombus veteranus + 67 trzmiel sześciozębny Bombus wurfleini + 68 trzmiel wąskopaskowy Bombus cryptarum + 69 trzmiel wielkooki Bombus confusus + 70 trzmiel wrzosowiskowy Bombus jonellus + 71 trzmiel wschodni Bombus semenoviellus + 72 trzmiel wysokogórski Bombus pyrenaeus + 73 trzmiel wyżynny Bombus mesomelas + 74 trzmiel zachodni Bombus cullumanus + 75 trzmiel ziemny Bombus terrestris + 76 trzmiel zmienny Bombus humilis + 77 trzmiel żółty Bombus muscorum + Ocenę poziomu zasiedlenia zadrzewień przez pachnicę dębową oparto na: 1) kontroli zawartości dziupli i ich otoczenia przy temperaturze powietrza powyżej 10 C, 2) obserwacjach postaci dorosłych prowadzonych w lipcu i sierpniu. Kontrole dziupli (zgodnie z wytycznymi GDOŚ) polegały na pobraniu z dziupli dużej ilości murszu i przesiewaniu go w celu odnalezienia żywych owadów, ich larw oraz śladów (odchody larw, fragmenty osłonek poczwarkowych) i szczątków (zwłaszcza odnóża, pokrywy skrzydłowe i przedplecza postaci dorosłych). Do przesiewania wykorzystano sito entomologiczne o rozmiarze oczek ok. 4 mm. Mursz do przesiewek pobierano do pojemnika (wiaderko) i przesiewano na
rozłożony jasny materiał lub do innego pojemnika. Badania prowadzono przy temperaturze powietrza powyżej 10 C, aby nie spowodować śmiertelności owadów. Podstawowym ograniczeniem podczas kontrolowania dziupli w żywych i stojących drzewach była ich duża głębokość (często na całą wysokość pnia) oraz występowanie osobników w dużej odległości od otworu. Można przyjąć, że obecność odchodów dowodzi jeśli nie aktualnego, to przynajmniej niedawnego zasiedlenia dziupli, gdyż ich trwałość jest ograniczona. W typowych warunkach wilgotnościowych w ciągu najwyżej kilku lat następuje ich rozdrobnienie przez organizmy zamieszkujące dziuplę. Pawłowski (1961) określa czas do zatracenia kształtu przez odchody na 3 do 5 lat. Co najwyżej w wybitnie suchych dziuplach mogą przetrwać dłużej. W związku z powyższym przeprowadzono obserwacje postaci dorosłych. Badania prowadzono w okresie ich aktywności, tj. w lipcu i sierpniu. Obserwacje postaci dorosłych prowadzono przy najwyższej aktywność postaci dorosłych, w czasie słonecznej i ciepłej pogody. Nie chwytano owadów podczas badań. W trakcie prac terenowych gromadzono dane dotyczące wszystkich drzew, uwzględniając: gatunek drzewa, obecność dziupli lub martwic (0 lub 1), dostępność dziupli (możliwość zbadania 1, brak możliwości 0), objętość próchnowisk (mała, tj. poniżej 10 l, względnie duża 0 lub 1), zacienienie drzewa (1 otwarta przestrzeń, w promieniu 10 metrów co najwyżej 2 lub 3 inne drzewa, tak jak w alejach; 2 półotwarcie, np. skraj lasu, 3 zwarte korony drzew dookoła, np. wewnątrz lasu), średnica drzewa na wysokości 130 cm nad ziemią, brak/obecność pachnicy dębowej oraz kryterium, wg jakiego zostało to ustalone (odchody, szczątki, larwy, kokolity, imagines), współrzędne geograficzne drzewa (pozycja GPS). Drzewa, na których prowadzono badania, sklasyfikowane zostały do trzech kategorii prawdopodobieństwa występowania gatunku: kategoria 1 (brak) - drzewa o małej pierśnicy z gatunków potencjalnych (wierzba, lipa, jesion, kasztanowiec, dąb) bez dziupli i próchnowisk - wszystkie drzewa innych gatunków kategoria 2 (niskie prawdopodobieństwo) - drzewa starsze z gatunków potencjalnych (wierzba, lipa, jesion, kasztanowiec, dąb) - bez lub z małymi dziuplami ale bez próchnowisk,
- ze znacznymi ubytkami (np. 1/2 pnia) ale bez próchnowisk lub próchnowiska stale zalewane wodą i wilgotne, kategoria 3 (możliwe występowanie) - drzewa stare z gatunków potencjalnych (wierzba, lipa, jesion, kasztanowiec, dąb) z rozległymi dziuplami i suchymi próchnowiskami o znacznej objętości Wyniki inwentaryzacji entomologicznej W wyniku przeprowadzonych badań terenowych w obrębie bufora wzdłuż planowanej drogi S7 stwierdzono występowanie 26 gatunków motyli dziennych, co stanowi około 16% fauny motyli dziennych Polski. Odnotowane gatunki należały do 5 rodzin. Wśród wykazanych motyli stwierdzono jeden gatunek - czerwończyk nieparek Lycaena dispar, który podlega ochronie ścisłej, jest umieszczony w II Załączniku Dyrektywy Siedliskowej i wymieniony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (kategoria zagrożenia LR gatunek niższego ryzyka). Ponadto, jeden gatunek - paź królowej Papilio machaon jest umieszczony na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce (kategoria zagrożenia LC gatunek najmniejszej troski). Pozostałe gatunki motyli to gatunki pospolite w Polsce, typowe i liczne w ekosystemach polnych i łąkowych. Wykaz stwierdzonych gatunków motyli dziennych przedstawiono w poniższej tabeli. Tab. 2. Lista gatunków motyli dziennych (Rhopalocera)* stwierdzonych wzdłuż planowanej drogi S7. Lp. Gatunek Status ochrony Hesperiidae - Powszelatkowate 1 Thymelicus lineola (Ochsenheimer, 1808) karłątek ryska 2 Thymelicus sylvestris (Poda, 1761) karłątek leśny 3 Ochlodes faunus (Turati, 1905) karłątek kniejnik Papilionidae Paziowate 4 Papilio machaon Linnaeus, 1758 - paź królowej CzL Pieridae Bielinkowate 5 Leptidea sinapis (Linnaeus, 1758) wietek gorczycznik 6 Pieris brassicae (Linnaeus, 1758) bielinek kapustnik 7 Pieris rapae (Linnaeus, 1758) bielinek rzepnik 8 Pieris napi (Linnaeus, 1758) bielinek bytomkowiec 9 Colias hyale (Linnaeus, 1758) szlaczkoń siarecznik 10 Gonepteryx rhamni (Linnaeus, 1758) latolistek cytrynek Lycaenidae Modraszkowate 11 Lycaena phlaeas (Linnaeus, 1761) czerwończyk żarek 12 Lycaena dispar (Haworth, 1802) czerwończyk nieparek OŚ, PCK, DSII, CzL 13 Lycaena tityrus (Poda, 1761) czerwończyk uroczek 14 Celastrina argiolus (Linnaeus, 1758) modraszek wieszczek 15 Polyommatus icarus (Rottemburg, 1775) modraszek ikar Nymphalidae Rusałkowate 16 Issoria lathonia (Linnaeus, 1758) dostojka latonia 17 Vanessa atalanta (Linnaeus, 1758) rusałka admirał 18 Vanessa cardui (Linnaeus, 1758) rusałka osetnik 19 Inachis io (Linnaeus, 1758) rusałka pawik 20 Aglais urticae (Linnaeus, 1758) rusałka pokrzywnik
21 Polygonia c-album (Linnaeus, 1758) rusałka ceik 22 Araschnia levana (Linnaeus, 1758) rusałka kratkowiec 23 Pararge aegeria (Linnaeus, 1758) osadnik egeria 24 Coenonympha pamphilus (Linnaeus, 1758) strzępotek ruczajnik 25 Aphantopus hyperantus (Linnaeus, 1758) przestrojnik trawnik 26 Maniola jurtina (Linnaeus, 1758) przestrojnik jurtina Oznaczenia: OŚ gatunek objęty ochroną ścisłą, PCK gatunek umieszczony w Polskiej czerwonej księdze zwierząt, CzL gatunek umieszczony na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce, DSII gatunek wymieniony w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej, * Nazewnictwo łacińskie oraz układ systematyczny oparto na opracowaniu The Lepidoptera of Poland. A distributional checklist (Buszko & Nowacki 2000). Gatunkiem zasługującym na określenie go jako gatunek specjalnej troski jest czerwończyk nieparek Lycaena dispar (Haworth, 1802). W Polsce jest to gatunek stosunkowo pospolity, występuje na całym obszarze oprócz wysokich gór. Związany jest z wilgotnymi łąkami i torfowiskami niskimi w dolinach rzek i w otoczeniu jezior. W ostatniej dekadzie widoczna była jego ekspansja i wzrost liczebności polskich populacji. Coraz częściej obserwowany bywa w środowiskach bardziej suchych, w tym także ruderalnych. Natomiast w zachodniej Europie gatunek jest poważnie zagrożony wymieraniem. Gąsienica żyje głównie na szczawiu lancetowatym Rumex hydrolapathum, ostatnio coraz częściej spotykana też na innych gatunkach szczawiu. Gatunek ma jedno, a w sprzyjających sezonach dwa pokolenia w roku. Pojaw motyla przy jednym pokoleniu w roku trwa od końca czerwca do końca lipca. Przy dwóch pokoleniach pierwsze pojawia się od początku czerwca do początku lipca, a drugie od końca lipca do końca sierpnia. Na trasie drogi stwierdzono występowanie tego gatunku na 2 stanowiskach w km 26+000 i 48+865. W obu przypadkach obserwowano pojedyncze osobniki. Z rodzaju trzmieli Bombus w obrębie bufora wzdłuż planowanej drogi S7 stwierdzono występowanie 3 gatunków: trzmiel kamiennika, trzmiela ziemnego i trzmiel ogrodowego. Spośród wymienionych tylko ostatni objęty jest ochroną gatunkową. Wszystkie należą do gatunków szeroko w Polsce rozsiedlonych i pospolitych. Z rzędu ważek w obrębie bufora wzdłuż planowanej drogi S7 stwierdzono występowanie 13 gatunków (18% fauny ważek Polski) z 5 rodzin. Wszystkie należą do gatunków szeroko w Polsce rozsiedlonych i pospolitych, których larwy wykazują stosunkowo dużą walencję ekologiczną i zasiedlają różnego typu zbiorniki wodne i cieki. Wykaz stwierdzonych gatunków ważek przedstawiono w poniższej tabeli.
Tab. 3. Lista gatunków ważek (Odonata)* stwierdzonych wzdłuż planowanej drogi S7. Lp. Gatunek Status ochrony Lestidae - pałątkowate 1 Lestes sponsa (Hansemann, 1823) - pałątka pospolita 2 Lestes dryas Kirby, 1890 pałątka podobna Coenagrionidae - łątkowate 3 Ischnura elegans (Vander Linden, 1820) - tężnica wytworna 4 Coenagrion pulchellum (Vander Linden, 1825) - łątka wczesna 5 Coenagrion puella (Linnaeus, 1758) - łątka dzieweczka Platycnemididae - pióronogowate 6 Platycnemis pennipes (Pallas, 1771) - pióronóg zwykły Aeshnidae - żagnicowate 7 Aeshna mixta Latreille, 1805 - żagnica jesienna 8 Aeshna cyanea (Müller, 1764) - żagnica sina 9 Anax imperator Leach, 1815 - husarz władca Libellulidae - ważkowate 10 Libellula quadrimaculata Linnaeus, 1758 - ważka czteroplama 11 Libellula depressa Linnaeus, 1758 - ważka płaskobrzucha 12 Sympetrum sanguineum (Müller, 1764) - szablak krwisty 13 Sympetrum flaveolum (Linnaeus, 1758) - szablak żółty Objaśnienia: * Nazewnictwo łacińskie oraz układ systematyczny oparto na opracowaniu Field guide to the dragonflies of Britain and Europe (Dijkstra K.-D.B. (red.) 2006). Badania nad chrząszczami skoncentrowały się na gatunkach chronionych prawem polskim lub unijnym. Na omawiany terenie stwierdzono wystąpienie 3 gatunków z rodzaju biegacz Carabus objętych ochroną całkowitą: 1. Carabus coriaceus biegacz skórzasty, 2. Carabus cancellatus biegacz wręgaty, 3. Carabus granulatus biegacz granulowany 4. Osmoderma spp. - pachnica dębowa Pierwsze trzy, to gatunki występujące na obszarze całej Polski, spotykane w różnego typu środowiskach, łącznie z typowo antropogenicznymi jak pola, czy ogrody. Wymienione gatunki znalazły się na liście gatunków chronionych (jak niemal wszystkie z rodzaju Carabus) ze względu na swoją bardzo pozytywną rolę w przyrodzie i duże znaczenie gospodarcze (ich larwy i imagines prowadzą drapieżny tryb życia, przez co przyczyniają się do ograniczania liczebności organizmów szkodliwych, takich jak np. gąsienice motyli, mszyce, czy ślimaki). W ramach prac potwierdzono występowanie dogodnych wiekowych, dziuplastych wierzb stanowiących potencjalne siedlisko występowania pachnicy na 77 spośród 200 drzew. Drzewa o podwyższonym prawdopodobieństwie występowania gatunku przedstawiono w tabeli na końcu opracowania.
Podsumowanie i wnioski Zinwentaryzowane chronione gatunki owadów występują w obrębie łąk i w pobliżu zbiorników wodnych, za wyjątkiem pachnicy dębowej. Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. zakazuje się niszczenia siedlisk gatunków chronionych, dlatego niedopuszczalne jest prowadzenie prac mogących wpłynąć negatywnie na stosunki wodne zbiorników (np. pobór wód do celów budowy, odprowadzanie zanieczyszczonych wód) oraz usuwać drzew bez zabezpieczenia stanowisk pachnicy dębowej. Należy unikać lokalizowania baz materiałowo - sprzętowych, tymczasowych wytwórni betonów itp. w obrębie łąk, gdzie stwierdzono chronione gatunki. Przy określaniu wpływu inwestycji na populację pachnicy dębowej, należy mieć na uwadze, że inwentaryzacja wg przedstawionej powyżej metodyki pozwala na wskazanie jedynie ok. 40-70 % wszystkich zasiedlonych drzew przez pachnicę. Ze względu na wspomniane wcześniej trudności techniczne w wykrywaniu pachnicy konieczne jest zapewnienie nadzoru entomologicznego na etapie wycinki drzew, aby zminimalizować ewentualne straty w populacjach. Na zbiór okazów z dziupli, chwytanie i czasowe przetrzymywanie chrząszczy należy uzyskać zezwolenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska. Wycinkę drzew będących siedliskiem pachnicy należy przeprowadzić jesienią lub wiosną, przy temperaturze powyżej 10 C, pozwoli to zminimalizować ewentualne straty w populacji. Wycinka drzew będących siedliskiem występowania gatunku chronionego oraz przenoszenie okazów musi być poprzedzona uzyskaniem zgody Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska na derogację od zakazów ochrony gatunkowej. Jako miejsca zastępcze proponuje się szpalery wierzb zlokalizowane w obrębie Żuław. Szpalery takie powinny liczyć minimum 10 wierzb w różnym wieku, zarówno starych egzemplarzy z dziuplami, jak i młodych. Pozwoli to na zachowanie i rozwój populacji tych rzadkich chrząszczy.
6. Literatura 1. Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.) 2004. Gatunki Zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 6, s. 500. 2. Bernard R. 2010. Trzepla zielona Ophiogomphus cecilia. W: Makomaska-Juchiewicz M. (red.).monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny. Część I, s. 32 58. GIOŚ, Warszawa. 3. Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk I. i Skibińska E. (red.). 2007. Fauna Polski charakterystyka i wykaz gatunków. T. II. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN. 4. Bernard, R., Buczyński, P., Tończyk, G., Wendzonka, J. 2009. Atlas rozmieszczenia ważek (Odonata) w Polsce. Bogucki Wydawnictwo Naukowe Poznań. 5. Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz.U. z 2009 Nr 151 poz. 1220). 6. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt, Dz. U. Nr 237, Poz. 1419. 7. Głowaciński Z. (red.), 2002. Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. 8. Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.