Motyle dzienne (Lepidoptera/Rhopalocera) wybranych siedlisk Częstochowy

Transkrypt

1 Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 59 72, Motyle dzienne (Lepidoptera/Rhopalocera) wybranych siedlisk Częstochowy KRZYSZTOF NOWAK Częstochowa, ul. Wygodna 30 Wstęp Obszar miasta Częstochowy ma bardzo słabo poznaną faunę motyli. Pierwsze badania dla regionu częstochowskiego przeprowadzone zostały przez Prüffera (1934), później były kontynuowane przez Markiewicza (1966), zaś ostatnie długoletnie badania lepidopterofauny okolic Częstochowy przeprowadzone zostały przez Skalskiego (1977, 1992). Wszystkie dotychczas przeprowadzone badania lepidopterofauny dotyczyły jedynie okolic Częstochowy, a nie obszaru miasta, tak więc można uznać moje badania za pierwsze opracowanie tego terenu. Teren i metody badań Badaniami terenowymi objęto głównie tereny parków, zieleni miejskiej, muraw łąkowych i zalesień na obrzeżach miasta, które cechuje bogaty skład gatunkowy roślin żywicielskich dla motyli. Powierzchnie badawcze wyznaczono w dwóch strefach: podmiejskiej (powierzchnie 1 16) i miejskiej (17 22; ryc. 1, tab. 1). Obserwacje i odłowy prowadzono na całych powierzchniach badawczych od początku lipca do połowy września 2006, trzykrotnie na każdej z 22 wyznaczonych powierzchni, w odstępach dwutygodniowych, ograniczając się tylko do postaci dorosłych motyli. Jedynie wyniki badań z okolic Cegielni Gnaszyn (pow. 15) oparte są o dwuletnie badania i obserwacje tego miejsca (lata 2005 i 2006). Na każdej z badanych powierzchni prowadzono dokumentację fotograficzną oraz sporządzono listę dominujących gatunków roślin, ze szczególnym uwzględnieniem 59

2 K. Nowak Ryc. 1. Położenie stanowisk badawczych na obszarze Częstochowy w układzie UTM (objaśnienia symboli w tabeli 1). Fig. 1. Location of sampling sites within the suburban (sites 1 16) and urban area (17 22) of Częstochowa in UTM grid (for explanations see Table 1). gatunków roślin żywicielskich. W oparciu o zebrane wyniki dokonano analizy ekologicznej, chorologicznej oraz pokarmowej występujących gatunków motyli dziennych. Nazwy gatunkowe (polskie i łacińskie) oraz układ systematyczny motyli przyjęto za Buszko (1998). Zebrany materiał został zdeponowany w zbiorach Zakładu Ekologii i Ochrony Środowiska Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie przy ulicy Armii Krajowej 13/15. Wyniki i dyskusja Na badanych powierzchniach stwierdzono występowanie 58 gatunków motyli dziennych należących do 6 rodzin, w tym 9 nowych dla Częstochowy, co stanowi 35,6% krajowej 60

3 Motyle dzienne wybranych siedlisk Częstochowy entomofauny Rhopalocera (20 gatunków Lycaenidae, 16 gat. Nymphalidae, po 8 gat. Pieridae i Satyridae, 5 gat. Hesperidae oraz 1 gat. Papilionidae) (tab. 2). Odnotowanie 9 nowych dla Częstochowy gatunków może wynikać z faktu, iż wcześniejsze badania lepidopterofauny dotyczyły głównie terenów przylegających do obszaru miasta, ponadto nie miały one charakteru kompleksowego. Wśród odłowionych gatunków rzadkich i bardzo rzadkich są gatunki z Polskiej Czerwonej Listy (Buszko, Nowacki 2002): Papilio machaon, Apatura ilia, A. iris, Lycaena dispar zaliczane do kategorii gatunków najmniejszej troski (LC), Polyommatus bellargus gatunek narażony (VU) oraz Euphydryas maturna gatunek bliski zagrożenia (NT), a ponadto z Czerwonej Listy motyli dziennych Górnego Śląska (Buszko 1998): Cupido argiades gatunek krytycznie zagrożony (CR). Z gatunków rzadkich na obszarze byłego województwa częstochowskiego odnotowano występowanie Lycaena virgaureae, L. alciphron, L. hippothoe, Polyommatus dorylas, P. daphnis, Quercusia quercus, Euphydryas maturna, Hyponephele lycaon, Carcharodus alceae oraz gatunki stosunkowo rzadkie w Polsce, które nie są umieszczone w Czerwonej Księdze ani na Czerwonej Liście: Pontia daplidice, Leptidea sinapsis, Cupido minimus i Nymphalis antiopa (Buszko 1998). Największe bogactwo gatunkowe lepidopterofauny wykazują tereny wokół Cegielni Gnaszyn (pow. 15), na których odłowiono łącznie 31 gatunków motyli. Bogaty skład gatunkowy lepidopterofauny tej powierzchni może wynikać z faktu, iż tereny te podlegają w mniejszym stopniu antropopresji. Ponadto wyjątkowość tego miejsca związana jest z dużym bogactwem występujących tam gatunków roślin żywicielskich, zarówno pod względem liczby gatunków, jak i obfitości ich występowania oraz dość dużej powierzchni tych terenów (24 ha). Najbardziej ubogą powierzchnią okazał się teren Alei Najświętszej Maryi Panny (pow. 17), na którym zaobserwowano jedynie 2 gatunki, co prawdopodobnie związane jest z silną antropopresją, a zwłaszcza zanieczyszczeniem powietrza spalinami, oraz ubóstwem roślin żywicielskich. Na terenie miasta dominują gatunki murawowe (28 gatunków), co związane jest ze znacznym udziałem w zieleni miejskiej 61

4 K. Nowak Tabela 1. Charakterystyka badanych powierzchni (położenie podane na ryc. 1). Table 1. Characteristic studied localities (locations showed in Fig. 1). Powierzchnia Locality UTM Badany areał Studied area (ha) Położenie Location Badane siedliska Studied habitats CB63 90 Las Aniołowski Las zbliżony do grądu i łęgu; łąka trzcinnikowa Tilio-Carpinetum-like forest; meadow with Calamagrostis 2 CB63 21 Góry Kawie Las mieszany, łąka trzcinnikowa Mixed forest; meadow with Calamagrostis 3 CB63 40 Park Lisiniec Las zbliżony do grądu i łęgu; wilgotna łąka; szuwar trzcinowy ; szuwar pałki. wąskolistnej; szuwar pałki szerokolistnej Tilio-Carpinetum- and floodplain forestlike woodland; wet meadow, reedbeds; Typhetum angustifoliae; Typhetum latifoliae 4 CB63 24 Złota Góra Murawa kserotermiczna; młodnik liściasty; zbiorowisko roślinności ruderalnej Xerothermic grassland; regenerating deciduous forest; ruderal vegetation 62

5 Motyle dzienne wybranych siedlisk Częstochowy 5 CB63 4 Wapiennik Adam Łąka trzcinnikowa; młodnik liściasty Meadow with Calamagrostis; regenerating deciduous forest 6 CB63 20 Nieczynne kamieniołomy przy ul. Złotej Zdziczały sad; łąka; zarośla głogu i tarniny; młodnik liściasty Old orchard; meadow; hawthorn and blackthorn brush; regenerating deciduous forest 7 CB73 71 Mirowski Przełom Warty Łąka trzcinnikowa; szuwar trzcinowy; szuwar pałki. wąskolistnej; szuwar pałki szerokolistnej; zarośla wierzbowe; grąd Meadow with Calamagrostis; reedbeds; Typhetum angustifoliae; Typhetum latifoliae; willow thicket; Tilio-Carpinetum 8 CB72 15 Góra Ossona Młodnik.; łąka trzcinnikowa; murawa szczotlichowa Regenerating woodland; meadow with Calamagrostis: Spergulo vernalis- Corynephoretum 9 CB72 96 Zbiorniki retencyjne wokół Huty Częstochowa Szuwar pałki wąskolistnej; szuwar pałki szerokolistnej; zarośla wierzbowe; łąka trzcinnikowa Typhetum angustifoliae; Typhetum latifoliae; willow thicket; meadow with Calamagrostis 63

6 K. Nowak Tab. 1. c.d CB62/ CB72 20 Projektowany rezerwat Łąki Błesznieńskie Torfowisko; zdziczały sad Bog, old orchard 11 CB62 50 Łąki Błesznieńskie Łąka trzcinnikowa; zespół wrotyczu i bylicy Meadow with Calamagrostis; Tanaceto- Artemisietum vulgaris 12 CB62 5,4 Kolonia Warszawska przy ul. Kopalnianej Łąka trzcinnikowa Meadow with Calamagrostis 13 CB62 96 Projektowany rezerwat Trzęślicowa Łąka Łąka trzęślicowa; wilgotna łąka; szuwar trzcinowy; szuwar pałki wąskolistnej; szuwar pałki szerokolistnej Molinietum medioeuropaeum; wet meadow; reedbeds; Typhetum angustifoliae; Typhetum latifoliae 14 CB63 18 Żabiniec, okolice rzeki Kocinki Szuwar trzcinowy, łąka świeża Reedbeds; Arrhenatheretum elatioris 15 CB62/ CB63 24 Tereny wokół cegielni Gnaszyn Łąka świeża, szuwar trzcinowy Arrhenatheretum elatioris; Reedbeds; 64

7 Motyle dzienne wybranych siedlisk Częstochowy 16 CB62 0,05 Gnaszyn, nasyp od stacji PKP Częstochowa- Gnaszyn do ul. Spółdzielczości Zbiorowisko roślinności ruderalnej porastającej przy torze Ruderal vegetation at railway 17 CB63 7,5 Aleje Najświętszej Maryi Panny Pasy zieleni Street lawns 18 CB63 2,2 Aleja Jana Pawła II Pasy zieleni (w osi i wzdłuż poboczy), zieleń osiedlowa Lawns, trees, bushes 19 CB63 6 Park Narutowicza Kompleks parkowy Public park 20 CB63 3 Jasna Góra, Błonia Jasnogórskie Łąka Meadow 21 CB63 5,4 Park im. Stanisława Staszica Kompleks parkowy Public park 22 CB63 6,4 Park 3-go Maja Kompleks parkowy Public park 65

8 K. Nowak Tabela 2. Lista gatunków motyli dziennych występujących na terenie miasta Częstochowy (PCL Polska Czerwona Lista, Buszko, Nowacki 2002; CLGŚ Czerwona Lista Motyli Dziennych Górnego Śląska, Buszko 1998; LC - gatunek najmniejszej troski, VU - narażony, NT bliski zagrożenia, CR krytycznie zagrożony, r gatunek rzadkie; P gatunek palearktyczny, H holarktyczny, EA euroazjatycki, E europejski; M gatunek murawowy, L leśny, W nadwodny; m monofag, o oligofag, p polifag). Table 2. Checklist of butterflies (Rhopalocera) recorded within the area of Częstochowa (PCL Polish Red List, Buszko, Nowacki 2002; CLGŚ Red List of Upper Silesian Rhopalocera, Buszko 1998; LC - least concern, VU - vulnerable, NT near threatened, CR critically endangered, r rare; P Palearctic, H Holarctic, EA Eurasian, E European; M grassland species, L forest species, W limicoline species; m monophagous, o oligophagous, p poliphagous). Status zagrożenia Threat category Gatunki nowe dla Częstochowy Species new for Częstochowa Analiza chorologiczna Chorologic analysis Analiza siedliskowa Habitat analysis Analiza pokarmowa Dietary analysis Gatunek Powierzchnia Locality Species PCL CLGŚ Pieridae Pieris brassicae (L.) P M p 1, 4, 6, 15 P. napi (L.) P M o

9 Motyle dzienne wybranych siedlisk Częstochowy P. rapae (L.) P M p 1 16, Pontia daplidice (L.) P M p 4 6, 15 Anthocharis cardamines (L.) EA M o 15 Gonepteryx rhamni (L.) P M o 1 9, 14 16, 18, 19 Leptidea sinapsis (L.) EA M o 5 8, 15, 16 Colias hyale (L.) EA M o 4, 10, 15 Papilionidae Papilio machaon (L.) LC H M o 4 8, Lycaenidae Lycaena phlaeas (L.) P M o 1 8, 14, 15 L. dispar (Haw.) LC r EA W o 14, 15 L. virgaureae (L.) r EA L o 1, 3, 7 9, 14, 15 L. tityrus (Poda) EA L o 1, 3, 14, 15 L. alciphron (Rott.) r EA W o 5, 8 L. hippothoe (L.) r EA W o 5 Cupido argiades (Pall.) CR EA L o 4 C. minimus (Fuessly) EA M p 8 Celastrina argiolus (L.) P L p 4, 7 Cyaniris semiargus (Rott.) P L o 5 Plebejus argus (L.) EA L o P. argyrognomon (Bgstr.) EA M p 4, 5, 7 Polyommatus icarus (Rott.) P M p 2 4, 9 16, P. coridon (Poda.) E M p 4 6 P. daphnis (Den. & Schiff.) r EA M p 4 67

10 K. Nowak Tab. 2. c.d P. dorylas (Den. & Schiff.) EA M o 5, 6 P. bellargus (Rott.) VU CR EA M o P. thersites (Cant.) EA M m Quercusia quercus (L.) r P L o 7 Aricia agestis (Den. & Schiff.) P M p 15 Nymphalidae Apatura ilia (Den. & Schiff.) LC EA L o 14 A. iris (L.) LC P L o 7 Nymphalis antiopa (L.) EA L p 7 Inachis io (L.) P L p 1 22 Vanessa atalanta (L.) P L p 7, 9 V. cardui (L.) P M p 7, 9, 10, 13, 15, 19 Aglais urticae (L.) P L p 3 7, 9 12, 14 16, 20 Polygonia c-album (L.) P L p 4, 6, 9, 10 Araschnia levana (L.) EA L m 4, 6, 7, 14 Argynnis aglaja (L.) EA L p 8 A. paphia (L.) P L p 7 Issoria lathonia (L.) P M o 1, 4, 6 8, 14, 15, 19 Boloria dia (L.) P L p 1, 5 Melitaea athalia (Rott.) P L p 15 M. cinxia (L.) P M p 15 Euphydras maturna (L.) NT r P L p 15? 68

11 Motyle dzienne wybranych siedlisk Częstochowy Satyridae Melanargia galathea (L.) P M o 1, 3 8, 10, 12 13, 15 16, Maniola jurtina (L.) P M o 1 16, 18, 19 Hyponephele lycaon (Kühn) r P M o 7 Aphantopus hyperanthus (L.) EA M o 1 16, 18, 19 Coenonympha glycerion (Borkh.) P L o 5, 8 C. pamphilus (L.) P M o 6, 8, 9, 11, 12, 15, 16, 19 Pararge aegeria (L.) P L o 1, 3, 7 Lasiommata megera (L.) EA M o 15 Hesperidae Erynnis tages (L.) P L p 4, 6, 7, 15 Thymelicus lineola (Ochs.) P L o 1, 5 8, T. flavus (Brunnich) EA L o 7 Ochlodes venatus (Brem. & Grey.) P L o 15 Carcharodus alceae (Esp.) r P L o 1 69

12 K. Nowak roślinności niskiej, zwłaszcza na terenie Parku Lisinieckiego, terenów łąkowych Mirowskiego Przełomu Warty (pow. 7), muraw położonych przy Górze Ossona (pow. 8 ) oraz trawników osiedlowych. Nieco mniejszy udział w składzie gatunkowym mają gatunki leśne (27 gatunków), a ich występowanie ma związek ze stosunkowo rozległymi parkami miejskimi zwłaszcza parki jasnogórskie oraz Las Aniołowski, Lisiniec i Park Narutowicza. Najmniejszy udział mają gatunki nadwodne, z których wykazano jedynie 3 przedstawicieli rodzaju Lycaena. Wykazano obecność stosunkowo licznej grupy gatunków cechujących się dużą stałością występowania, obejmującej 42 gatunki Rhopalocera (72,4% lepidopterofauny miasta) występujące nieprzerwanie od pierwszej połowy XX wieku (Prüffer 1934) (tab. 2). Niestety, od tamtego czasu prawdopodobnie wymarło na terenie miasta oraz terenach przyległych 20 gatunków: Iphiclides podalirius (L.), Aporia crataegi (L.), Colias palaeno (L.), C. myrmidone (Esp.), Lycaena hylas, L. euphymus (Hbn.), Maculinea alcon (Den. et Schiff.), M. teleius (Bgstr.), M. nausithous (Bgstr.), M. arion (L.), Vacciniina optilete (Knoch), Polyommatus eroides (Friv.), Limenitis populi (L.), Melitaea dictynna (Schäf.), M. aurelia (Nick.), Erebia ligea (L.), E. medusa (Den. et Schiff.), Coenonympha hero (L.), Augiades sylvanus (Esp.) i Pyrgus carthami (Hbn.), co stanowi 34,5% całości lepidopterofauny miasta. W dostępnych publikacjach brak jest danych o dokładnej lokalizacji siedlisk gatunków, które uważa się za wymarłe z terenu miasta i okolic. Wyjątkiem jest Colias palaeno, o którym wiadomo, że jeszcze w 1972 r. występował na podmokłych łąkach w dzielnicy Kręciwilk (Krysiak i in. 1993). Przyczynami ekstynkcji tych gatunków może być duże zanieczyszczenie powietrza i zanikanie odpowiednich siedlisk wskutek melioracji, zalesiania lub naturalnego wkraczania lasu na obszary łąkowe. Różnice pomiędzy niniejszymi badaniami, a danymi wcześniejszymi mogą wynikać z tego, iż być może nie badano dokładnie tych samych siedlisk (lokalizacja stanowisk z wcześniejszych publikacji nie jest precyzyjnie określona). Jeżeli badane wcześniej stanowiska stanowiły wtedy odmienne pod względem ekologicznym siedliska, to różnica w składzie fauny motyli jest zrozumiała. 70

13 Motyle dzienne wybranych siedlisk Częstochowy W wyniku przeprowadzonej analizy chorologicznej, stwierdzono w zebranym materiale 33 gatunki palearktyczne, 23 gatunki euroazjatyckie oraz po jednym gatunku holarktycznym i europejskim (tab. 2). Pod względem spektrum pokarmowego dominowały gatunki oligofagiczne (33 gatunki), nieco mniejszy udział miały gatunki polifagiczne (23 gatunki), zaś najmniejszy monofagiczne reprezentowane przez Araschnia levana i Polyommatus thersites. Zebrane wyniki przypuszczalnie nie odzwierciedlają w pełni różnorodności gatunkowej Rhopalocera terenu miasta Częstochowy przeprowadzone badania stanowią raczej punkt wyjścia dla przyszłego szczegółowego opracowania. W przyszłości wskazane jest wykonanie kompleksowych badań zarówno jakościowych, jak i ilościowych, również na innych powierzchniach badawczych. Wskazane jest również, by badania i obserwacje prowadzić przez cały okres pojawu motyli na obszarze całego miasta, co umożliwi uzyskanie pełniejszego obrazu fauny motyli Częstochowy. Podziękowania: Poprawność oznaczeń zebranego materiału sprawdził dr Cezary Gębicki, zaś pomocy w zakresie oznaczeń roślin udzieliła mgr Ewa Witkowska, którym składam w tym miejscu wyrazy podziękowania. SUMMARY Nowak K. Butterflies (Lepidoptera/Rhopalocera) on chosen urbicenoses of Czestochowa (S Poland). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 59 72, The studies were focused on the 22 localities within the urban and suburban area of Częstochowa. Altogether 58 species of butterflies were found in July to September Nine species were new to Częstochowa: Lycaena dispar (Haw.), Cupido minimus (Fuessly), Polyommatus daphnis (Den. et Schiff.), Aricia agestis (Den. et Schiff.), Euphydras maturna (L.), Coenonympha glycerion (Borkh.), Ochlodes venatus (Brem. et Grey.), Thymelicus flavus (Brunnich) and Carcharodus alceae (Esp.). The most interesting butterflies were: 1. Species placed in the Polish Red List of threatened animals (Buszko, Nowacki 2002): Lycaena dispar, Papilio machaon (L.), Apatura 71

14 K. Nowak ilia (Den. et Schiff.), A. iris (L.), all of least concern category (LC); Polyommatus bellargus (Rott.) (category VU); Euphydryas maturna (category NT). 2. Species placed in the Red List of Rhopalocera of the Upper Silesia (Buszko 1998): Cupido argiades (Pall.) (category CR). 3. Species rare in Częstochowa region: Lycaena virgaureae (L.), L. alciphron (Rott.), L. hippothoe (L.), Polyommatus dorylas (Den. et Schiff.), P. daphnis, Quercusia quercus (L.), Euphydras maturna (L.), Hyponephele lycaon (Kühn) and Carcharodus alceae. 4. Species rare in Poland but not listed in the Red Data Book or Red List: Pontia daplidice (L.), Leptidea sinapsis (L.), Cupido minimus and Nymphalis antiopa (L.). PIŚMIENNICTWO Buszko J Czerwona Lista Motyli Dziennych (Rhopalocera) Górnego Śląska ( czerwona_lista_motyli_dziennych.pdf) Buszko J., Nowacki J Lepidoptera Motyle. W: Głowaciński Z. (red.). Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Krysiak J.B., Markiewicz J., Skrzypczyk S Przyroda województwa częstochowskiego. Zarząd Wojewódzki Ligi Ochrony Przyrody w Częstochowie, Częstochowa: Markiewicz J Przyczynek do znajomości motyli okolic Częstochowy. Rocznik Muzeum Częstochowskiego 2: Prüffer J Próba charakterystyki fauny okolic Częstochowy na podstawie analizy rozmieszczenia motyli w paśmie Jury Krakowsko- Wieluńskiej. Ziemia Częstochowska 1: Skalski A.W Materiały do znajomości motyli (Lepidoptera) okolic Częstochowy. IV Rocznik Muzeum Okręgowego w Częstochowie, Przyroda, 1. Skalski A.W Rozsiedlenie motyli dziennych (Lepidoptera: Papilionoidea + Hesperioidea) na Wyżynie Częstochowskiej. Ziemia Częstochowska, 18: