ANDRZEJ J. SZWARC Problemy kształcenia prawniczego (wprowadzenie do dyskusji*) Komitet Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk postanowił rozważyć i sformułować ewentualne postulaty dotyczące modelu kształcenia prawniczego. Na przemyślenie zasługują zwłaszcza te problemy, zjawiska i wątpliwości związane z kształceniem prawniczym, które wskazane są w dalszej części niniejszego opracowania. I. Problemy kształcenia w trybie studiów wyższych na kierunku prawo 1. Charakter kształcenia. Czy studia winny mieć charakter kształcenia typu uniwersyteckiego czy zawodowego? Pojęciem studia typu uniwersyteckiego określa się studia kształtujące szerszą wiedzę oraz bardziej uniwersalne umiejętności prawnicze, pozwalające posługiwać się swobodnie regulacjami prawnymi bez względu na ich treść - a więc nie tylko obowiązującymi w czasie odbywania studiów, ale także innymi. Prawo ulega przecież zmianom. Po ukończeniu studiów ich absolwent może więc znaleźć się w sytuacji konieczności stosowania innego prawa. Studia o takim charakterze - choćby z uwagi na znaczący udział w ich programie przedmiotów ogólnokształcących i odpowiednio mniejszy nacisk na kształtowanie szczegółowej wiedzy o obowiązujących regulacjach prawnych - nie przygotowują, naturalnie, do wykonywania natychmiast po studiach zawodów prawniczych. W tym celu konieczne jest odbycie dalszego przygotowania zawodowego, jak to, które jest obecnie praktykowane w formie różnych rodzajów aplikacji. Funkcję bezpośredniego przygotowania do wykonywania zawodów prawniczych spełniają studia typu zawodowego, zwłaszcza gdy już podczas ich odbywania studenci wybierają ścieżkę przygotowującą do wyko- * Tezy wystąpienia na posiedzeniu Komitetu Nauk Prawnych PAN w dniu 22 X 2009, zob. sprawozdanie na s. 116. PAŃSTWO i PRAWO 1/2010 3
nywania określonego zawodu prawniczego. Taki charakter studiów prawniczych wydaje się wszakże niepożądany, m.in. z tego powodu, że w czasie aktywności zawodowej po studiach rozwiązanie takie ogranicza możliwości zmiany wykonywanego zawodu prawniczego. Wybór jednego ze wskazanych modeli studiów oraz kształtowanie w taki lub inny sposób przygotowania do wykonywania zawodów prawniczych są więc ze sobą nierozerwalnie sprzężone. Kształtowanie modelu przygotowania do wykonywania zawodów prawniczych nie powinno być oderwane od modelu studiów. 2. Jednolite studia magisterskie czy studia dwustopniowe. Pojawia się pytanie, czy studia prawnicze winny być bezwzględnie nadal - jak dotychczas - jednolitymi studiami magisterskimi, czy też mogłyby być prowadzone w formie studiów dwustopniowych. W przypadku studiów na kierunku prawo tzw. model boloński (dwustopniowy) nie obowiązuje w Polsce. Sformułowanie stanowiska w tej kwestii jest jednak pożądane, gdyż taki model studiów prawniczych funkcjonuje w niektórych państwach, a nawet się upowszechnia. Również ta kwestia jest nierozerwalnie związana zarówno z uniwersyteckim lub zawodowym charakterem studiów, jak i modelem przygotowania do wykonywania zawodów prawniczych. Wątpliwa jest w każdym razie możliwość pogodzenia tej idei ze studiami typu uniwersyteckiego. W kontekście idei studiów dwustopniowych pojawiają się zresztą także inne pytania. Jak miałyby zostać ukształtowane programy studiów I i II stopnia, aby ukończenie tylko studiów I stopnia przygotowywało i uprawniało do wykonywania określonych (jakich?) rodzajów prawniczej lub quasi- -prawniczej aktywności zawodowej, co jest przecież istotą modelu bolońskiego? Czy możliwe powinno być odbywanie studiów prawniczych II stopnia po ukończeniu innego kierunku studiów I stopnia (jakich?) niż kierunek prawo, co jest przecież także jedną z zasad modelu bolońskiego? 3. Masowość studiów. Zjawisko masowości studiów prawniczych przejawia się zarówno w postaci prowadzenia takich studiów w bardzo dużej i coraz większej liczbie uczelni, jak i w formie masowych studiów niestacjonarnych. Ze zjawiskiem tym nierozerwalnie wiążą się problemy: poziomu tych studiów, wieloetatowości nauczycieli akademickich, uniwersyteckiego lub zawodowego charakteru studiów oraz jednolitego albo dwustopniowego ich modelu. W tym względzie pojawia się m.in. refleksja, że masowość studiów nie sprzyja w żadnym razie urzeczywistnianiu idei bezpośredniego kontaktu studentów z nauczycielami akademickimi, co powinno być istotą studiów typu uniwersyteckiego. Nie sprzyja też bardziej intensywnym kontaktom nauczycieli akademickich ze studentami szczególnie uzdolnionymi. Masowość studiów oraz związana z tym wieloetatowość odbija- 4 PAŃSTWO i PRAWO 1/2010
ją się negatywnie na aktywności naukowo-badawczej nauczycieli akademickich, wydłużając kariery naukowe, tj. odsuwając w czasie uzyskiwanie stopni i tytułu naukowego profesora. 4. Standardy kształcenia. Pożądane jest rozważenie odpowiedzi na następujące pytania: czy, w jakich warunkach oraz w jakim stopniu winno nadal funkcjonować skrępowanie tzw. standardami kształcenia? Czy pożądana jest autonomia wyższej uczelni (jej wydziału) w kształtowaniu planu i programu studiów na kierunku prawo? Czy i w jakim stopniu pożądane jest więc zróżnicowanie w planach i w programach studiów na różnych wydziałach prawa? Z jednej strony, obowiązywanie standardów oraz funkcjonowanie instrumentów zapewniających ich przestrzeganie mogą być uznane za konieczne z uwagi na wspomniane zjawisko masowości studiów i prowadzenia ich przez wiele różnych uczelni. Z drugiej strony, standardy ograniczają autonomię wydziałów, zwłaszcza tych o wysokiej randze. Ponadto standardy ograniczają albo nawet wykluczają pożądane skądinąd prowadzenie studiów wspólnie z uczelnią zagraniczną, ponieważ: a) trudno w takim wypadku podporządkować się standardom z uwagi na konieczność uwzględnienia w programie takich studiów systemów prawnych dwóch różnych państw; b) trudno spełnić wymogi przewidziane w standardach, gdy różne standardy obowiązują w obu współdziałających państwach. Wprawdzie w przypadku polsko-niemieckich studiów prawniczych - prowadzonych przez Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Wydział Prawa niemieckiego Uniwersytetu Europejskiego Viadrina we Frankfurcie nad Odrą - stosowne rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego zwalnia od obowiązku przestrzegania standardów przewidzianych w Polsce dla studiów na kierunku prawo, jednakże zwolnienie to odnosi się tylko do tego jednego przedsięwzięcia. Nie dotyczy innych tego rodzaju studiów, których uruchomienie byłoby celowe. 5. Kształtowanie postaw etycznych. Konieczne jest rozważenie potrzeby, celowości i sposobów urzeczywistniania kształtowania w ramach studiów właściwych postaw etycznych, zwłaszcza tych pożądanych w wykonywaniu zawodów prawniczych. Należy spostrzec, że przed podjęciem aktywności zawodowej sposobność kształtowania takich postaw pojawia się tylko w okresie odbywania studiów lub podczas uczestniczenia w formach kształcenia przygotowujących do wykonywania zawodów prawniczych. W przypadku osób, które po odbyciu studiów prawniczych nie wykonują tradycyjnych zawodów prawniczych, jedyna sposobność kształtowania takich postaw etycznych pojawia się w okresie odbywania studiów. PAŃSTWO i PRAWO 1/2010 5
6. Umiejętności pisemnego i ustnego formułowania rozważań prawniczych. W rozważaniach nad modelem studiów prawniczych nie można pominąć dotkliwej ułomności w zakresie kształcenia umiejętności formułowania rozważań prawniczych w formie pisemnej i ustnej. Egzaminy pisemne (zwłaszcza testowe) bywają przeprowadzane w formie niekształtującej bynajmniej umiejętności pisemnego formułowania myśli. Zbyt rzadkie jest praktykowanie form egzaminu lub innych metod weryfikowania wiedzy i umiejętności studentów, które lepiej kształtują takie umiejętności, potrzebne przecież do wykonywania zawodów prawniczych. W tym względzie pojawia się wątpliwość, czy potrzebę kształtowania umiejętności pisemnego formułowania rozważań prawniczych spełnia w wystarczający sposób praca magisterska, zwłaszcza gdy w całym okresie studiów bywa to nieraz jedyna forma kształtowania omawianej umiejętności, a także wówczas, gdy praca magisterska ma charakter wyłącznie relacji o tym, co w danej kwestii formułuje się w piśmiennictwie i orzecznictwie sądowym. Stosunkowo mały jest udział egzaminów ustnych (m.in. ze względu na masowość studiów), potrzebnych ze względu na charakter studiów prawniczych i konieczność kształtowania umiejętności ustnego wypowiadania się, również niezbędnej w wykonywaniu zawodów prawniczych. 7. Elektroniczne sposoby komunikowania się i korzystanie z elektronicznych źródeł informacji. Trzeba rozważyć, czy w planach i programach studiów prawniczych oraz w sposobach ich prowadzenia w wystarczający sposób kształtowane są umiejętności warunkujące skuteczne korzystanie z elektronicznych sposobów komunikowania się oraz korzystania z elektronicznych źródeł informacji. 8. Odbywanie studiów w części za granicą oraz studiowanie przez cudzoziemców w Polsce. Pojawia się pytanie, czy i w jaki sposób należy w modelu studiów prawniczych uwzględnić coraz częściej wykorzystywaną możliwość odbywania przez polskich studentów części studiów w innych państwach (zwłaszcza w ramach programu Erasmus), a także jeszcze stosunkowo rzadkie, ale wymagające upowszechnienia zjawisko odbywania w Polsce części studiów przez studentów zagranicznych. Z uwagi na zbyt rzadką znajomość przez studentów zagranicznych języka polskiego, pożądane czy wręcz konieczne jest prowadzenie zajęć (zwłaszcza wykładów) w większym niż dotąd stopniu także w językach obcych. Z możliwości uczestniczenia w zajęciach prowadzonych w językach obcych powinni w takim wypadku korzystać także ci polscy studenci, którzy zamierzają odbyć część studiów w innym państwie. Uczestnictwo w takich zajęciach mogłoby do tego przygotować, ułatwiając studentom zwłaszcza przyswojenie sobie w ten sposób obcojęzycznej terminologii prawniczej. 6 PAŃSTWO i PRAWO 1/2010
9. Perspektywa wykonywania zawodów prawniczych za granicą. Z myślą o coraz większych możliwościach wykonywania przez absolwentów polskich studiów prawniczych zawodów prawniczych w innych państwach oraz w różnych instytucjach zagranicznych lub międzynarodowych, należy postawić pytanie o ewentualną potrzebę i możliwości odpowiedniego przygotowywania do tego uczestników studiów. 10. Ciągłe kształcenie prawnicze. W warunkach szybko i stale zmieniającego się prawa, m.in. także pod wpływem tworzonego albo zmieniającego się prawa unijnego, prawo obowiązujące po ukończeniu studiów odbiega - w większym albo mniejszym stopniu - od tego poznawanego podczas studiów. Czy wydziały prawa nie powinny stwarzać absolwentom studiów prawniczych, w znacznie większym niż dotychczas stopniu, permanentnych możliwości uzupełniania i aktualizowania po studiach wiedzy prawniczej? Chodzi zwłaszcza o kształcenie w formie tzw. studiów podyplomowych lub innych kursów. Z uwagi na ograniczoną możliwość organizowania takiego kształcenia przez wszystkie wydziały prawa (oraz przez każdy wydział z zakresu wszystkich dziedzin prawa), rozważyć można ideę podziału tej misji w ten sposób, aby określone wydziały organizowały tego rodzaju kształcenie w zakresie tylko niektórych dziedzin prawa - z uwzględnieniem szczególnych kompetencji danego wydziału w zakresie jakiejś dziedziny prawa. 11. Odpłatność za studia. Z dylematami kształcenia prawniczego ściśle łączy się też zagadnienie ponoszenia przez słuchaczy opłat za studia. II. Problemy kształcenia w zakresie wykonywania tradycyjnych zawodów prawniczych i praktycznego przygotowywania do ich wykonywania 1. Dostęp do wykonywania zawodów prawniczych. Pożądane jest odniesienie się do poddawanych dyskusji i wdrażanych obecnie modyfikacji w kwestii dostępu do kształcenia praktycznego, przygotowującego do wykonywania zawodów prawniczych. Szczególnym problemem jest możliwość świadczenia pewnych usług prawniczych po ukończeniu studiów prawniczych, lecz bez potrzeby kształcenia praktycznego. 2. Model praktycznego przygotowania do wykonywania zawodów prawniczych. Rozważenia wymaga celowość praktycznego przygotowywania zainteresowanych do wykonywania jednego (określonego) zawodu spośród różnych zawodów prawniczych bądź też do wykonywania wszelkich zawodów prawniczych. 3. Odpłatność za praktyczne przygotowanie do wykonywania zawodów prawniczych. Podobnie jak w przypadku odpłatności za studia, PAŃSTWO i PRAWO 1/2010 7
pojawia się także problem odpłatności z tytułu praktycznego kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodów prawniczych. 4. Przygotowanie do wykonywania zawodów prawniczych za granicą. Nasuwa się także pytanie o celowość, potrzebę i możliwości praktycznego przygotowania do wykonywania zawodów prawniczych w innych państwach albo do funkcjonowania w instytucjach zagranicznych lub międzynarodowych. 5. Warunki wykonywania w Polsce zawodów prawniczych przez absolwentów studiów zagranicznych. Przedmiotem ewentualnego namysłu mogą być także warunki wykonywania w Polsce zawodów prawniczych przez absolwentów studiów prawniczych (lub kursów przygotowujących do wykonywania zawodów prawniczych) odbytych w innych państwach - zarówno w państwach członkowskich Unii Europejskiej, jak i w państwach niebędących członkami UE. III. Wykonywanie innych form aktywności zawodowej w instytucjach prawniczych i nieprawniczych Chodzi o rodzaje aktywności niebędącej wykonywaniem tradycyjnych zawodów prawniczych, jak np.: a) obsługa kancelaryjna w sądach, prokuraturach, kancelariach (adwokackich, radcowskich, notarialnych, komorniczych i innych); b) aktywność personelu zakładów karnych i zakładów dla nieletnich; c) różne rodzaje aktywności w administracji rządowej i samorządowej oraz gospodarczej. Uwzględnienia wymaga okoliczność, że wskazane rodzaje aktywności wymagają współcześnie kwalifikacji większych niż kiedyś lub szczególnych, a w każdym razie będą ich wymagały w przyszłości. Pojawia się w związku z tym pytanie, czy przygotowanie do takich rodzajów aktywności powinno być w ogóle zadaniem studiów prawniczych. Jeśli tak, to czy z myślą o wskazanych rodzajach aktywności wskazane byłoby funkcjonowanie - obok jednolitych magisterskich studiów prawniczych oraz dwustopniowych studiów na kierunku administracja - zawodowych studiów prawniczych I stopnia? IV. Problemy kształcenia kadr naukowych w dziedzinie nauki prawne, ze szczególnym uwzględnieniem dyscypliny naukowej prawo 1. Czy należy odnieść się w jakiś sposób do zjawiska dość znacznej masowości studiów doktoranckich - pożądanych, ale wywołujących nieraz pewne wątpliwości co do modelu i programu tych studiów, a także poziomu, zdeterminowanego ich masowym charakterem? 8 PAŃSTWO i PRAWO 1/2010
2. Czy należy w jakiś sposób odnieść się do istniejących, w świetle obowiązujących przepisów, możliwości ubiegania się w Polsce o uzyskanie stopnia naukowego doktora nauk prawnych: a) po ukończeniu studiów prawniczych za granicą; b) bez ukończenia studiów na kierunku prawo? 3. Czy należy odnieść się do obowiązujących zasad nostryfikowania w Polsce stopnia naukowego doktora nauk prawnych, który uzyskano za granicą? PAŃSTWO i PRAWO 1/2010 9