Monika Bogdał Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu. Rządowe public relations w obliczu japońskiego kryzysu nuklearnego

Monika Bogdał Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Rządowe public relations w obliczu japońskiego kryzysu nuklearnego Wprowadzenie Komunikowanie rządowe, określane z języka angielskiego terminem government public relations, nie jest zjawiskiem nowym, choć dopiero niedawno doczekało się pogłębionej analizy. Dotychczasowe badania w tej dziedzinie skupiały się głównie na relacjach rządu z otoczeniem z punktu widzenia interesu zaangażowanych w ten proces korporacji. Definicje komunikowania, mimo, że w wielu z nich jako nadawcę komunikatu wskazuje się instytucję lub organizację, w domyśle wyjaśniały pojęcie public relations w odniesieniu do przedsiębiorstw 1. Stąd w nauce przedmiotu pojawiło się wiele prac próbujących dostosować standardy corporate public relations do potrzeb instytucji publicznych 2. Trudności jakie napotyka próba adoptowania teorii korporacyjnych do działań rządu, są ściśle związane z różnicami w funkcjach, które spełniają podmioty publiczne i prywatne. Dla rządu podstawową wartością jest interes społeczny, podczas gdy korporacje kierują się w swych działaniach przede wszystkim chęcią maksymalizacji zysku. Dodatkowo w odniesieniu do podmiotów publicznych, które zostały powołane z woli obywateli, nawet jeżeli nie są wykorzystywane w praktyce, istnieją me- 1 K. Hallahan, B. Derina Holtzhausen, C. Betteke van Ruler, D. Verccaroniccaron, S. Krishnamurthy: Deefining Strategic Communication. International Journal of Strategic Communication, Volume 1, Issue 1. Marzec 2007, s. 3 35. 2 K. Sander, F. Diaz Lozino, M. José Canel: Government Reputation as an Intangible Value for Public Institutions and the Communication of Spanish Local Government. Proposing a Research Framework. W: Government Communication Proceedings of the 17th International Public Relations Research Symposium BledCom. Red. D. Verčič, K. Sriramesh. Lubljana 2010, s. 90. 379

chanizmy demokratycznej kontroli 3. Przekłada się to nie tylko na strukturę interesariuszy, ale również efektywność i skuteczność narzędzi komunikowania. Powoduje też różnice w strukturze organizacyjnej i zakresie aktywności departamentów odpowiedzialnych za public relations. Wydarzenia, które w 2011 roku rozegrały się w Japonii w związku z awarią elektrowni atomowej Fukushima Daiichi, są najnowszym studium przypadku w odniesieniu do rządowego komunikowania. Analiza narzędzi public relations wykorzystywanych przez Japończyków pozwala wyciągnąć wnioski zarówno na temat specyfiki działań w kontekście kryzysu nuklearnego jak i government public relations w ogólności. W pracy przeanalizowano funkcje rządowego public relations oraz wyodrębniono wyzwania związane z kryzysem nuklearnym, które determinują skuteczność strategii komunikowania. Spośród aktywności z zakresu public relations, autorka do pogłębionej analizy wybrała działania media relations i w ramach social media. Był to zabieg celowy, który pozwolił na zweryfikowanie hipotezy o dominacji tradycyjnych narzędzi public relations w ramach government public relations. Rządowe public relations ramy teoretyczne Government public relations, czyli komunikowanie rządowe, polega na informowaniu i perswadowaniu zróżnicowanej i wewnętrznie podzielonej społeczności na temat aktywności rządu. Często jest to określenie stosowane dla opisania dwustronnego przepływu informacji, który obejmuje również reakcję zwrotną na działania zainicjowane przez rząd 4. Należy wyraźnie odróżnić komunikowanie rządowe od propagandy, która 3 M. Pieczka: Public Policy and communication: the case of nuclear industry in UK 2003-2010, Edinburgh 2011. 4 Encyclopedia of Public Relations. Red. R. L. Heath. California 2005, s.877. 380

oznacza systematyczne propagowanie określonej doktryny, sprawy lub informacji oddziałującej na punkt widzenia i zainteresowania odbiorcy komunikatu, ma więc zdecydowanie charakter jednostronnego przepływu informacji 5. W kontekście działań podejmowanych przez rząd pojawia się też często pojęcie dyplomacji publicznej. Należy mieć jednak świadomość, że podczas gdy Public Relations oznacza wysiłki zmierzające do zdobycia wsparcia ze strony społeczeństwa (publiczności) i pozytywne nastawianie go do osoby, firmy lub instytucji 6, dyplomacja publiczna określana jest jako planowanie i realizowanie programów informacyjnych, kulturalnych i edukacyjnych przez jeden kraj w celu kreowania korzystnych warunków do oddziaływania na opinię publiczną w innym kraju 7. Mimo częściowego zazębiania się tych pojęć i faktu, że działania te w obu przypadkach dotyczą komunikowania w przestrzeni publicznej, należy traktować pojęcie rządowego Public Relations jako nadrzędne w stosunku do dyplomacji publicznej. Co ważne, w przypadku dyplomacji mamy zawsze do czynienia z działaniami o charakterze ponadnarodowym. Stąd w odróżnienia od government public relations dyplomacja publiczna generalnie nie obejmuje komunikowania z otoczeniem we własnym Państwie 8. Government public relations jest narzędziem wspierającym realizację działań rządu. Jak każda aktywność z zakresu komunikowania musi być zgodna z celami i funkcjami organizacji nadawcy komunikatu, w tym 5 http://www.publicdiplomacy.org, dostęp: 10 września 2011 6 F.O. Demir, B.K. Erdem: The Reflection of The East-West Dichotomy on Turkish Public Diplomacy: The Case of Davos Summit. W: Government communication. Proceedings of the 17th International Public Relations Research Symposium BledCom. Red. D. Verčič, K. Sriramesh. Lubljana 2010. 7 http://www.publicdiplomacy.org, dostęp: 10 września 2011 8 U.S. Department of State: Dictionary of International Relations Terms, 1987, s. 85 381

przypadku instytucji rządowych. Wśród głównych zadań administracji publicznej najczęściej wymienia się: implementowanie polityki rządu, kontakt z mediami, raportowanie obywatelom działań poszczególnych agend rządowych, poprawę wewnętrznej przejrzystości działań rządu i wrażliwości na opinię publiczną, mobilizowanie i wzajemne wspieranie się przez różne agendy rządowe 9. Na podstawie powyższego spisu, zgodnie z postulatami The George Washington University, można określić trzy podstawowe funkcje government public relations: informowanie, wspieranie polityki rządu i reform przez przekonywanie otoczenia, angażowanie społeczeństwa 10. Wynikają one wprost z zadań przypisanych administracji publicznej, stąd nie powinno dziwić ich podobieństwo do paradygmatu McClellana, nazywanego też piramidą komunikowania w dyplomacji publicznej (rys. 1). 9 R. L. Heath: Op. cit., s.877. 10 The Contribution of Government Communication Capacity to Achieving Good Governance Outcomes, Rapporteurs Report. The George Washington University s Elliott School for International Affairs Lindner Commons Room. Washington 2009. 382

Rys. 1. Porównanie funkcji rządowego public relations i public diplomacy. Źródło: opracowanie własne. Narzędzia Public Relations wykorzystywane w ramach komunikowania rządowego mają na celu osiągnięcie ostatniego stadium, czyli pełnego aktywizmu. Ich skuteczność zależy od specyfiki danej aktywności rządowej i sytuacji wyjściowej. Z uwagi na ciągle półprofesjonalny charakter government public relations, który wynika z niedostatecznego przygotowania pracowników administracji rządowej odpowiedzialnych za komunikowanie do wykonywania swoich zadań, interakcje z otoczeniem często mają charakter skokowy. Powoduje to, że zaufanie, które jest podstawą dialogu, zostaje mocno nadszarpnięte, a działania government public relations wymagają większych nakładów finansowych i zintensyfikowanej aktywności. W przypadku dużych kampanii rządowych, za komunikowanie odpowiedzialny jest podmiot zewnętrzny wyłoniony w drodze przetargu. W takiej sytuacji komunikowanie rządowe jest realizowane przez profesjonalistów. 383

Uwarunkowania kulturowe działań japońskiego rządu w czasie kryzysu nuklearnego Japończycy reprezentują model kultury narodowej typu rodzina, oparty na wartościach kolektywnych. Oznacza to hierarchiczne podporządkowanie i bezwzględne posłuszeństwo wobec przełożonych. Różnice w statusie poszczególnych osób są naturalne i wynikają z zaadoptowanej w tym kraju filozofii konfucjańskiej 11. Stanowisko wiąże się nie tylko z tytułem, ale również z domniemaniem wiedzy oraz doświadczenia, które determinują pozycję społeczną. Skoro pozycja jest zdeterminowana przez kwalifikacje, opinia przełożonego jest najwłaściwsza i w związku z tym nie podlega dyskusji. Niezwykle poważnie podchodzi się do kwestii odpowiedzialności w przypadku pomyłki, wina ciąży nie tylko na osobie, która ją popełniła, ale na całym zespole. Co ważne, istotniejsza jest skuteczność, czyli robienie właściwych rzeczy, niż sprawność, którą rozumie się jako poprawne wykonywanie zadań 12. Stąd rozbudowane procesy kontroli i drobiazgowa analiza popełnionych błędów. Ten sam problem nie ma prawa pojawić się po raz drugi, dlatego wnioski z przeprowadzonych analiz przybierają postać instrukcji i wytycznych. Wydłuża to znacznie procesy decyzyjne, ale jest gwarancją długoterminowego bezpieczeństwa. Oczywiście pod warunkiem, że takie działania nie powodują negatywnych skutków, z którymi mamy do czynienia w czasie kryzysu. Zwłaszcza, że najgorszą sytuacją dla Japończyka jest utrata twarzy. Kompromitacja osób zajmujących najwyższą pozycję spo- 11 K. Klimek: Życie to kaisha. Specyficzne rozumienie japońskiej przedsiębiorczości. W: Rola przedsiębiorczości w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego. Red. Z. Zioło, T. Rachwał. Kraków 2009, s. 165-171. 12 F. Trompenaars, C. Hampden Turner: Siedem wymiarów kultury: znaczenie różnic kulturowych w działalności gospodarczej. Kraków 2002, s. 198. 384

łeczną odbija się na funkcjonowaniu całego społeczeństwa i stanowi poważne zagrożenie dla jego spójności 13. Krytykę rzadko głosi się na forum publicznym, a sprzężenie zwrotne ujemne występuje w wyjątkowych sytuacjach. Informacje, które trafiają do publicznej widomości są na ogół wynikiem długotrwałej analizy i pojawiają się dopiero po gruntownym zbadaniu problemu, którego dotyczą. Omówiony profil kulturowy charakteryzuje przede wszystkim starszych mieszkańców Japonii. Jednak poczucie zbiorowej odpowiedzialności za kraj i podporządkowanie losu jednostki wymogom interesu społecznego, nie dla wszystkich Japończyków są nadal wartościami nadrzędnymi. Przedstawiciele młodego pokolenia chcą się samorealizować, szukają własnego przepisu na życie. Sposób ich postępowania jest bliższy modelowi europejskiemu czy amerykańskiemu niż kulturowej tradycji Japonii 14. W sytuacji kryzysowej takiej jak katastrofa naturalna dominuje jednak raczej tradycyjny model zachowania o charakterze kolektywnym, oparty na procedurach wypracowanych podczas wcześniejszych kryzysów 15. Zadania i sposób organizacji antykryzysowych struktur rządowych w Japonii W obliczu katastrofy nuklearnej, rząd musi podjąć kompleksowe działania, które mają jeden podstawowy cel - bezpieczeństwo obywateli. Całość działań w tym zakresie można podzielić na cztery główne grupy, według kolejności ich podejmowania: zapewnienia bezpieczeństwa obywateli, w tym 13 Ibidem, s. 190-191. 14 http://kultura-japonii.info.pl oraz http://tokyo.trade.gov.pl, dostęp: 9 października 2011 15 http://wiadomosci.gazeta.pl/, dostęp: 15 marca 2011r. 385

o ochrona życia i zdrowia, o bieżące utrzymanie, o zabezpieczenie majątku, przeciwdziałania problemom gospodarczym, zapobieżenia degradacji środowiska, przywrócenia długotrwałego zaufania do technologii. Aby było to możliwe, konieczne jest zapewnienie ciągłości władzy administracyjnej i ustanowienie ciągłej komunikacji z regionami dotkniętymi skutkami katastrofy. Informacje na temat zagrożeń i rozwoju sytuacji, w tym dotyczące radiacji i skażenia żywności stanowią niezbędne minimum. Z punktu widzenia gospodarki, sparaliżowanej przez kryzys, konieczne jest angażowanie społeczeństwa w walkę z problemami, np. przez zakup rodzimych produktów. Wpływ katastrofy na stan środowiska naturalnego jest ściśle związany z zaufaniem do technologii. Naturalnym jest, że skutki materialne i zdrowotne w przypadku awarii elektrowni atomowej prowadzą do spadku poparcia dla danego sposobu wytwarzania energii. Stąd prowadzi do weryfikacji obowiązujących procedur, przedefiniowania priorytetów polityki energetycznej państwa i w rezultacie do reform. Zanim jednak dojdzie do kryzysu, ważna jest prewencja. Japończycy mają jeden z najdroższych i najlepiej rozwiniętych na świecie systemów wczesnego ostrzegania przed tsunami. Specjalny system przez całą dobę monitoruje sytuację na lądzie i morzu. Komunikaty o zagrożeniu natychmiast pojawiają się w telewizji i trafiają do władz lokalnych, które przekazują ostrzeżenie w swoich okręgach używając dodatkowo syren i megafonów. Decyzja o ewentualnej ewakuacji zapada w kilka minut po 386

pierwszej informacji o zagrożeniu 16. Informacje o zagrożeniu trafiają od razu do szpitali, szkół i elektrowni jądrowych, gdzie reakcja na tsunami czy trzęsienie zmieni z oczywistych przyczyn jest wydłużona. Obywatele wiedzą jak się zachować, ponieważ od najmłodszych lat biorą udział w treningach oraz symulacjach 17. Zgodnie z informacjami na stronach Japońskiej Agencji Energii Atomowej (rys. 2), w razie wystąpienia kryzysu nuklearnego struktura jednostek odpowiedzialnych za przeciwdziałanie skutkom katastrofy opiera się na centralnym sztabie, utworzonym przez rząd centralny i Terenowe Centra Kryzysowe (TCK) tworzone przy elektrowniach jądrowych, w skład których wchodzą sztaby lokalne (na poziomie miasta lub prefektury, zgodnie z podziałem administracyjnym Japonii) utworzone przez władze samorządowe oraz sztaby lokalne wyodrębnione w ramach struktur rządu centralnego. Główna aktywność w razie kryzysu przypada właśnie TCK, które wydają instrukcje kierowane bezpośrednio do społeczności lokalnej oraz kierują pracami służb ratowniczych i porządkowych oraz nadzorują ich działalność. Na władzach lokalnych spoczywa obowiązek fizycznego stworzenia TCK, wyposażenia ich w niezbędny sprzęt i przeprowadzania okresowych inspekcji. Działanie opiera się na systematycznie aktualizowanym przez samorządy lokalnym planie przeciwdziałania katastrofom. Rząd do każdego TCK deleguje starszego specjalistę ds. kryzysu nuklearnego oraz we współpracy z władzami lokalnymi i podmiotami odpowiedzialnymi za obiekty nuklearne organizuje ćwiczenia kryzysowe 18. 16 http://wiadomosci.gazeta.pl/, dostęp: 15 marca 2011r. 17 http://m.wiadomosci.gazeta.pl, dostęp: 2 października 2011r. 18 Risk communication: Nuclear Facilities and Radiation. Japan Atomic Energy Agency. 387

centralny sztab Terenowe Centrum Kryzysowe (ustanowione w pobliżu obiektów nuklearnych) lokalny sztab prefekturalny sztab lokalny Połączona Rada instrukcje dotyczące schronów i ewakuacji miejski sztab lokalny instrukcje / kontrola / nadzór SPOŁECZNOŚĆ LOKALNA organizacje zapobiegające katastrofom (JAEA, NIRS, organizacje użyteczności publicznej itp.) wojsko Policja Straż Pożarna i Służby Ratownicze ratowanie ofiar pomiar promieniowania i podawanie informacji na ten temat do publicznej wiadomości odkażanie napromieniowanych Rys. 2. Japoński system reagowania w przypadku katastrof nuklearnych. Źródło: Japońska Agencja Energii Atomowej W przypadku Fukushimy praktyka była zgodna z teorią. Premier Naoto Kan już 11.03.2011r. o godz. 19:03 czasu japońskiego ogłosił stan wyjątkowy i powołał Sztab Zarządzania Kryzysem Nuklearnym na poziomie centralnym i lokalnym. W związku z trudnościami w komunikowaniu z Terenowym Centrum Kryzysowym w pobliżu elektrowni Fukushima (w związku z rozmiarami kryzysu), cztery dni później, tj. 15.03.2011r., lokalny sztab fizycznie przeniesiono do Urzędu Prefektury Fukushima. W tym samym dniu powołano wspólny zespół rządu i Tokyo Elektric Power Company (TEPCO), pod nazwą Sztab ds. Przeciwdziałania Skutkom Awarii Elektrowni Nuklearnej Fukushima, przekształcony 9.05.2011r. w Zintegrowane Biuro Reagowania podlegające bezpośrednio Premierowi i funkcjonujące przy współpracy z TEPCO 19. 19 White Paper on Disaster Management 2011 Executive Summary (Provisional Translation). Cabinet Office Government of Japan, 2011, s.13. 388

Koordynowany przez Premiera Sztab antykryzysowy Szef: Premier Urząd Rady Ministrów Nadzwyczajny Zespół Antykryzysowy przy Kancelarii Premiera Sztab Zarządzania Kryzysem Nuklearnym Szef: Premier Urząd Rady Ministrów Sztab lokalny Lokalne Rządowe Antykryzysowe Biuro Łącznikowe (w Urzędach Prefektur Fukushima i Iwate) Lokalny Sztab Zarządzania Kryzysem Nuklearnym (w Urzędzie Prefektury Fukushima) Zintegrowane Biuro Reagowania Rząd TEPCO (w tym eksperci zagraniczni) Koordynowany przez Ministra współpraca Zespół wspierający ofiary katastrofy Urząd Rady Ministrów współpraca Spotkania łącznikowe z ministerstwami i agencjami Spotkania przeglądowe z Ministerstwami i Agencjami dotyczące różnych problemów (w razie potrzeby) Zespół wspierający ofiary katastrofy z okolic elektrowni Fukushima Urząd Rady Ministrów Spotkania łącznikowe z istotnymi Ministerstwami i Agencjami Zespół odpowiedzialny za przeciwdziałanie ekonomicznym skutkom katastrofy (w razie konieczności, spotkania na poziomie ministerialnym) Sekretariat Rady Ministrów Biuro Wolontaryjnej Współpracy przy walce ze skutkami katastrofy Zespół złożony z przedstawicieli wszystkich Ministerstw i Agencji Rys. 3. Struktura rządowego sztabu kryzysowego i sztabu ds. kryzysu nuklearnego na dzień 9 maja 2011r. Źródło: Outline of Government Headquarters in Response to the Great East Japanese Eartchquake. Government of Japan, 2011. Od dnia 9.05.2011r. struktura agend rządowych została ogłoszona w postaci schematu organizacyjnego (rys. 3). 18.05.2011r. powołano lokalne Biuro koordynowania współpracy z Siłami Obrony Narodowej i innymi organizacjami odpowiedzialnymi za zapewnienie bezpieczeństwa 389

obywateli oraz likwidację skutków katastrofy. 29.05.2011r. powstał Zespół Wspierania Ofiar Katastrofy Nuklearnej, organizacyjnie podporządkowany Sztabowi Zarządzania Kryzysem Nuklearnym z Ministrem Ekonomii, Handlu i Przemysłu na czele 20. Media Relations Głównym obszarem aktywności rządu z zakresu komunikowania w związku z katastrofą było media relations. W dużym stopniu wynika to z historycznie ukształtowanej, ścisłej współpracy między stacjami telewizyjnymi i radiowymi oraz redakcjami gazet a rządem w sytuacji zagrożenia. Najlepszym tego dowodem jest fakt przekazywania informacji o trzęsieniu ziemi czy tsunami w formie paska informacyjnego na tle normalnych programów TV czy przerywanie audycji radiowych w celu nadania ostrzeżeń. W czasie kryzysu w Japonii konferencje prasowe odbywały się systematycznie i były głównym źródłem informacji o sytuacji w kraju, szczególnie dla zagranicznych dziennikarzy. Twarzą kryzysu był Yukio Edano, szef Sekretariatu Rady Ministrów i rzecznik prasowy rządu. Nagranie puszczano w rządowej telewizji, a linki do niego umieszczano na profilach na Facebooku i Twitterze. Formuła konferencji była stała najpierw Edano przekazywał nowe komunikaty rządu, potem odpowiadał na pytania z sali. W sytuacji, gdy nie miał nowych informacji, spotkanie sprowadzało się tylko do drugiej części, tzn. do odpowiadania na pytania. Osią przekazu było dokładanie starań do opanowania sytuacji i szeroko rozumiana odbudowa. 18.03.2011r. podczas konferencji prasowej 20 Ibidem. 390

padły słowa o zdolności kontroli sytuacji w niedalekiej przyszłości 21, a 26.03.2011r. pojawiła się pierwsza, nieco przedwczesna informacja o opanowaniu sytuacji w elektrowni Fukushima. Sposób przekazu miał na celu uspokojenie rządów innych państw i przekonanie własnych obywateli, że w Japonii sytuacja jest pod kontrolą. Rząd centralny ustami Edano deklarował zaangażowanie w pomoc dla władz lokalnych w walce z kryzysem, pobudzanie ducha współpracy i wzajemnej pomocy obywateli, a w długim terminie także działania zmierzające do stworzenia społeczeństwa żyjącego w zgodzie z naturą. Z przekazywanych komunikatów wynikało jasno, że styl życia Japończyków będzie musiał ulec zmianie. Na konferencjach prasowych poruszono w dość znacznym zakresie kwestie awarii w Fukushimie i jej następstwa. Najczęściej pojawiały się informacje o ewakuacji i radiacji oraz możliwych przerwach w dostawach energii. Rząd obiecywał, że pomoże przy transporcie i zapewnieniu schronienia oraz zaaklimatyzowaniu się w nowym miejscu. Wraz z upływem czasu coraz śmielej mówiono o tym, że ewakuowani długo nie wrócą do swoich domów, jednak jako powód podawano nie wzrost promieniowania, a trudności logistyczne. Premier Kan na konferencjach prasowych pojawił się zaledwie kilkakrotnie, po raz pierwszy 25.03.2011r. Skupił się na wyrażeniu współczucia dla osób, które w wyniku katastrofy straciły życie i na informacjach dotyczących likwidowania skutków marcowych wydarzeń. Podczas jego wypowiedzi pojawił się też temat napromieniowanej wody i żywności oraz formalnej organizacji pomocy dla Japończyków. Premier zaakcentował, że w głównej mierze zadania związane z odbudową zostaną 21 http://enenews.com, dostęp: 2 maja 2011 391

przekazane na szczebel lokalny, a za zniszczenie terenów dotkniętych skutkami marcowych wydarzeń osoby poszkodowane otrzymają rekompensaty. Na razie mogli zgłaszać się po pomoc doraźną do centrów pomocy w wymienionych prefekturach 22. W kwietniu Kan pojawiał się na spotkaniu z dziennikarzami trzykrotnie, po raz pierwszy po spotkaniu rządu, podczas którego omawiano kwestie personalne i plan poprawy sytuacji w kraju (kolejne konferencje z jego udziałem datuje się na 12 i 22.04.2011r.) 23. Podczas tego wystąpienia Premier przedstawił głównie kwestie budżetowe. Poza tym, skoncentrował się po raz kolejny na złożeniu kondolencji dla rodzin ofiar Wielkiego Wschodniego Japońskiego Trzęsienia Ziemi. Ukrywanie lidera w sytuacji kryzysu, jest dla Japończyków czymś zupełnie normalnym. Fakt, że Premier nie pojawiał się zbyt często podczas konferencji prasowych nie oznacza, że nie było z jego strony żadnej aktywności. Na stronie internetowej rządu systematycznie pojawiały się komunikaty sygnowane jego nazwiskiem. Pierwsza z nich już 13.03.2011r. Przekazywane informacje dotyczyły przede wszystkim przebiegu akcji ratunkowych i możliwych problemów z dostawą prądu. 15.03.2011r. po raz pierwszy pojawił się komunikat w całości poświęcony problemom w elektrowni Fukushima Daichii. W kolejnych komunikatach Premier pisał głównie o zniszczeniach wywołanych trzęsieniem ziemi i awarią w elektrowni Fukushima. Mimo, że jego zdaniem było za wcześnie na optymizm, przekaz miał zdecydowanie pozytywny wydźwięk. Często odwoływał się do siły narodu jako jedności, co jest zgodne z kolektywnym postrzeganiem społeczeństwa. Przekazywane przez niego informacje dotyczyły głównie skali wysiłków 22 http://nettv.gov-online.go.jp/eng, dostęp: 26 marca 2011r. 23 Ibidem. 392

(np. rząd i TEPCO podejmują wszelkie działania w oparciu o dostępne środki, żeby zapewnić bezpieczeństwo w długiej perspektywie i możliwość powrotu do domu 24 ), w mniejszym stopniu skupiały się na merytorycznie istotnych faktach. Premier w komunikatach często dziękował za kondolencje i wysiłki służb ratowniczo-porządkowych. Wspomniał również o działaniach rządu w zakresie dostarczania koców, jedzenia i innych środków niezbędnych do przeżycia, także w dłuższej perspektywie. Przepraszał farmerów i biznesmenów za szkody wywołane przez promieniowanie w uszkodzonej elektrowni atomowej. Praktycznie w każdym ze swoich komunikatów zapewniał, że rząd będzie informował i na bieżąco monitorował sytuację. 22.03.2011r. wystosował list z podziękowaniem za pomoc i kondolencje do 130 krajów i 30 organizacji międzynarodowych. 28.03.2011r. pojawiła się informacja, że premier Kan przygotowuje sie do odwiedzenia Fukushimy, ponieważ wcześniej był źle informowany o sytuacji w elektrowni i chce zebrać informacje osobiście. Do wizyty doszło 2.04.2011r. 25. Media transmitowały nie tylko spotkania Premiera z obywatelami. 16.03.2011r. wszystkie kanały japońskiej telewizji przerwały program, żeby nadać przemówienie cesarza Akihito, później także jego kontakty z ofiarami katastrofy. Świadczyło to o powadze sytuacji, ponieważ cesarz bardzo rzadko występuję publicznie. Dodatkowo w działania skierowane do mediów byli zaangażowani przedstawiciele władz lokalnych. Najbardziej rozpowszechnionym w mediach wydarzeniem było publiczne picie wody z kranu przez Gubernatora 24 http://www.facebook.com/notes/prime-ministers-office-of-japan, dostęp: 10 lipca 2011r. 25 http://wiadomosci.radiozet.pl, dostęp: 2. kwietnia 2011r. 393

Tokio Shintaro Ishiharę, podczas którego uspokajano, że poziom promieniowania nie jest szkodliwy nawet dla dzieci 26. Portale społecznościowe Facebook i Twitter 22.03.2011r. na profilu o nazwie Prime Minister's Office of Japan pojawił się pierwszy wpis, można więc przyjąć tą datę za oficjalny start aktywności japońskiego rządu na Facebooku. W pierwszych dniach po katastrofie dominowały wpisy przekazujące wyrazy współczucia i wyrażające solidarność z mieszkańcami Japonii. Wielu fanów dziękowało za założenie profilu i szansę na uzyskanie informacji o sytuacji w tym kraju. Przez niepełne dwa ostatnie tygodnie marca pod każdym wpisem pojawiło się średnio 36 lubię to i 16 komentarzy, przy czym większość aktywności sprowadzała się do składania kondolencji ofiarom katastrofy. Największą reakcję w tym czasie wywołał list Premiera do społeczności międzynarodowej z podziękowaniem za wsparcie (158 lubię to i 58 komentarzy). Na początku kwietnia aktywność ta spadła o połowę. Więcej było jednak wpisów merytorycznych, związanych z sytuacją w Japonii, warunkami życia i zagrożeniami dla zdrowia. Niestety rząd nie wykorzystał w pełni możliwości social media. Przez cały czas na swoim profilu komunikował się jednostronnie. Nie było ani jednej odpowiedzi na posty pojawiające się pod rządowymi wpisami ani w postaci lubię to ani w formie odpowiedzi na stawiane przez internautów pytania. Oprócz obwieszczeń skierowanych do obywateli, dominującą formą aktywności rządu było linkowanie zdjęć ze strony Ministerstwa Obrony, na których można zobaczyć przebieg akcji ratunkowych i stan zniszczonych terenów oraz, w późniejszym okresie, ode- 26 http://www.cnngo.com, dostęp: 26. marca 2011r. 394

słania do filmów z konferencji prasowych i rządowej telewizji. Z publicznych wystąpień pojawiały się nie tylko nagrania, ale również notatki streszczające najważniejsze informacje. Z punktu widzenia sprawności komunikowania, potencjał rządowego profilu zdecydowanie zaprzepaszczono. W komentarzach pojawiały się konkretne pytania o zagrożenie radiacją czy bezpieczeństwo żywności oraz kierunki działań władz. Fani linkowali sobie blogi i artykuły z mediów, również zagranicznych. Podawane w nich informacje były sprzeczne z tymi podawanymi przez władze Japonii. Rozbieżności dotyczą przede wszystkim poziomu promieniowania i wpływu sytuacji na ludzkie zdrowie. Dyskusja prowadziła często do rozbieżnych wniosków, których nikt z rządu w ramach działalności profilu nie sprostował. Częściowo pojawiające się wątpliwości rozwiewano podczas konferencji prasowych. Nie miały one jednak charakteru interakcji ze społecznością internetową. Wśród komentarzy pojawiały się głosy krytykujące działania rządu zarówno bardziej zdecydowane jak i sugerujące potrzebę zmian. Bardziej bezpośredni byli obcokrajowcy. Przede wszystkim wytykano zbyt wolną reakcję na kryzys i brak zdecydowania w stosunku do TEPCO. Wiele wpisów wskazywało na podobieństwa i różnice między Czarnobylem a Fukushimą. Głosy co do skali tych katastrof były jednak mocno podzielone. Mimo tego, że wiele osób wyrażało poparcie dla Premiera, pojawiały się głosy z prośbą o mówienie prawdy i nie zatajanie informacji. W odniesieniu do skażenia żywności i bezpieczeństwa Japończyków, sytuacja była szczególnie napięta. Internauci komentując linki do konferencji prasowych z 3 i 4.04.2011r. sugerowali, że zachowanie rządu przed kamerami nie było szczere, a co za tym idzie, sytuacja jest o wiele poważ- 395

niejsza niż wynika z zapewnień. Oznacza to, szczególnie w przypadku Japonii, gdzie krytyki nie głosi się na forum publicznym, że komunikowanie rządu w czasie walki ze skutkami katastrofy nie było transparentne, a obywatele nie czuli się bezpieczni. Portale społecznościowe udostępniające opcję mikroblogów umożliwiają wysyłanie i odbieranie wiadomości z zasubskrybowanych profili. W wielu krajach interakcja jest możliwa z poziomu telefonu komórkowego. Z jednej strony korzystna jest szybkość dostarczenia pilnych informacji do ściśle zdefiniowanej grupy odbiorców. Z drugiej strony, jedna wiadomość nie może przekraczać 140 znaków, stąd pojawia się konieczność rozbijania bardziej skomplikowanych komunikatów na kilka części co wymusza bardziej odpersonalną, urzędową formę przekazu. Rząd Japonii w odpowiedzi na marcowy kryzys utworzył dwa konta na portalu Twitter Kantei Saigai w języku japońskim (założony 13.03.2011r.) 27 i JPN_PMO (założony 16.03.2011r.) 28 po angielsku. Na tym ostatnim w pierwszym tygodniu działania pojawiło się niemal 100 wpisów. Na początku zawierały one wypowiedzi premiera i jego rzecznika, w których deklarowali zaangażowanie w ustabilizowanie sytuacji w Japonii i informowali np. o skażeniach żywności. Pojawiały się też bardziej emocjonalne wypowiedzi odwołujące się do potrzeby wzajemnego wspierania się. Od momentu kiedy wystartował profil na Facebooku, tj. 25.03. praktycznie wszystkie informacje miały charakter linku odsyłającego do materiałów z konferencji prasowych i były takie same jak wpisy na Facebooku. Informacje na temat sytuacji w Fukushimie były zamieszczane, jednak ogólne przesłanie było uspokajające. 27 http://twitter.com/#!/kantei_saigai, dostęp: 23 sierpnia 2011 28 http://twitter.com/#!/jpn_pmo, dostęp: 23 sierpnia 2011 396

Oprócz tego komunikowanie odbywało się również za pośrednictwem założonego 24.01.2011 r. profilu Noryuki Shikaty 29, odpowiedzialnego za public relations japońskiego premiera. Przez pierwsze trzy dni od katastrofy był to jedyny anglojęzyczny kanał związany z rządem na tym portalu, stąd szczególnie wzmożona aktywność - w pierwszych 7 dniach autor publikował średnio 30 wpisów dziennie, z czego średnio 10 dotyczyło kryzysu nuklearnego i jego następstw. Systematycznie pojawiały się tu również informacje na temat zagrożenia radiacją i rozwoju sytuacji w elektrowni Fukushima, obwieszczenia rządu oraz linki do konferencji prasowych organizowanych przez biuro premiera. Pozostałe wpisy dotyczyły propozycji pomocy i podziękowań za wsparcie napływające z całego świata, nie miały więc charakteru stricte informacyjnego. Od kwietnia 2011r. nastąpił systematyczny spadek postów, do około 2-4 na dobę, co odpowiada średniej aktywności sprzed katastrofy. Komunikowanie na Twitterze przebiegało sprawnie aktualizacje pojawiały się systematycznie i dość często, szczególnie w pierwszych tygodniach. Z drugiej strony w odniesieniu do sytuacji w Fukushimie język wypowiedzi był na początku zachowawczy i raczej ogólnikowy. Z czasem zaczęły pojawiać się dane liczbowe jak wielkość promieniowania czy temperatura reaktorów. Pozostaje jedynie wątpliwość, czy odbiorcy naprawdę rozumieli, co one oznaczały. Kiedy pojawiała się informacja o problemach, wpisy były tak skonstruowane, że stwarzały pozory bezpieczeństwa nie wykryto wycieków; był wybuch, ale poziom radioaktywności spada; podejmowane są działania zapewniające większe bezpieczeństwo itp. Pojawiały się też incydentalnie wypowiedzi podtrzymujące na duchu ofiary tsunami. W jednej z nich przytoczone zostały słowa Pre- 29 http://twitter.com/#!/norishikata, dostęp: 24 sierpnia 2011. 397

miera, który mówił, że odbudowa pomoże rozruszać japońską gospodarkę. Od momentu powstania rządowego profilu część informacji była przeklejana bezpośrednio stamtąd. Spora część informacji miała postać linku odsyłającego do strony zewnętrznej, co było uzasadnione małą pojemnością twittów. Blog Premiera Naoto Kana Start bloga przypadł na styczeń 2011r. Z uwagi na bardziej odautorski charakter tej formy komunikowania, jego prowadzenie w czasie kryzysu wymaga dużej ostrożności. Stąd na blogu 13.04.2011r. pojawiła się informacja, że w celu minimalizowania szumów informacyjnych Premier powstrzymał się od dokonywania wpisów na temat sytuacji w Fukushimie 30. Być może jednak, poza oficjalnym wytłumaczeniem braku aktywności, przyczyny należy szukać gdzie indziej. Naturalnym jest, że społeczeństwo w sytuacji zagrożenia życia i zdrowia oczekuje silnego przywództwa i konkretnych informacji. Podczas gdy oficjalnie rząd cały czas zapewniał, że kontroluje sytuację stosując metodę wyciszania obaw, pojawiały się głosy zarzucające mu brak pomysłu na rozwiązanie problemu Fukushimy i nierzetelność informacji na temat rozwoju sytuacji w Japonii. Frank E. Daulton z Ryukoku University w Kyoto, nie jest jedynym, który zarzuca rządowi zatajanie prawdy 31. Brak porozumienia co do limitów skażenia był jedną z przyczyn rezygnacji ze stanowiska doradcy rządu do spraw nuklearnych Toshiso Kosako profesora na Uniwersytecie w Tokyo 32. Wątpliwości mogą 30 http://kansblog.kantei.go.jp/2011/04/, dostęp: 3 września 2011 31 http://enenews.com, dostęp: 2 października 2011 32 http://www.bloomberg.com/news/, dostęp: 30 kwietnia 2011. 398