PROGRAM I KOSZTORYS PRAC KONSERWATORSKICH I RESTAURATORSKICH MALOWIDŁA ZNAJDUJACEGO SIĘ NA PLAFONIE W SALI LUSTRZANEJ PAŁACU W DAMNICY UL. KORCZAKA 1 OPRACOWALI: mgr Igor Guttfeld mgr Małgorzata Marszałek Toruń, grudzień 2011 1
1.0. WPROWADZENIE Program prac i kosztorys zostały przygotowane na zlecenie Powiatu Słupskiego w ramach zadania inwestycyjnego pn. Wykonanie ekspertyzy technicznej stropu w sali lustrzanej w budynku Ośrodka Szkolno Wychowawczego w Damnicy. 2.0. MALOWIDŁO NA SUFICIE SALI LUSTRZANEJ 2.1. OPIS INWENTARYZACYJNY OBIEKTU 2.1.1. Rodzaj i tytuł obiektu Malowidło na stropie Sali Lustrzanej w pałacu w Damnicy wpisane do rejestru zabytków województwa pomorskiego dnia 12 03 1987 roku pod nr A 240. 2.1.2. Czas powstania, autor Malowidło znajduje się w pałacu pochodzącym z końca XIX wieku, wzniesionym na zlecenie Richarda von Blankensee, a zaprojektowanym przez architekta Gustawa Koehlbacha (Knoblauch?). Plafon powstał około 1900 roku, sygnowany jest przez Maxa Gȁrtnera. 1, 2 1 Informacje zaczerpnięta z Białej Karty obiektu 2 www.damnica.pl/zabytki.htm 2
2.1.3. Opis Plafon przedstawia alegorie czterech pór roku. Na środku sufitu zawieszony jest kryształowy żyrandol spod którego wychodzą namalowane promienie symbolizujące słońce. Wokół niego, tworząc jakby wieniec, namalowane są cztery pory roku symbolizowane przez postacie kobiece, pomiędzy nimi, umieszczone zostały putta symbolizujące poszczególne miesiące. Pory roku umieszczone zostały symetrycznie, każda na połowie długości jednego boku sali, a miesiące po trzy pomiędzy nimi. Postacie namalowane zostały głowami skierowanymi do środka sali. Sygnatura autora malowidła umieszczona jest na jednej z kart wypadających z torby putta symbolizującego styczeń. Całość kompozycji ujęta jest od dołu ramą wykonaną techniką sztukatorską. W narożnikach przedstawienia znajdują się sztukaterie w formie przeplatającej się szarfy z elementami kwiatowymi. Dekoracje sztukatorskie w formie ornamentów roślinnych znajdują się również na połowie długości każdego z boków sali. Wszystkie elementy sztukatorskie połączone są szarfą wykonaną tą samą techniką, biegnącą dookoła sufitu. 2.2. TECHNIKA WYKONANIA Malowidło wykonano w technice temperowej na mineralnym gipsowo piaskowo - wapiennym tynku, o zróżnicowanej grubości, narzuconym na słomiane maty, nabite na deski stropowe. Strop typu podwójnego, oparty jest na dwóch stalowych podciągach ułożonych w poprzek sali. Dolną część stropu, na której znajduje się malowidło stanowią belki drewniane przekroju 18x9,5cm o rozstawie 85-88cm oraz deska sufitowa grubości 2,5cm. 3
3.0. STAN ZACHOWANIA I PRZYCZYNY ZNISZCZEŃ Stan zachowania malowidła jest zły. Występują promieniowe spękanie tynku od narożników po środek stropu. Pęknięcia tynku widoczne są również w fasecie. Powierzchnia jest nierówna, falująca. Pomiędzy spękanymi fragmentami tynku występują przesunięcia w poziomie. Widoczne są ubytki w sztukaterii. Zniszczenia malowidła najprawdopodobniej spowodowane są głównie samą technologią nakładania tynku na warstwę deskowania nałożone są maty z trzciny przyczepione do deskowania za pomocą gwoździ i drucików. Na tak przygotowaną powierzchnię nakładano tynk. Biorąc pod uwagę naturalne procesy starzeniowe materiału jakim jest trzcina i możliwość korozji elementów metalowych (nieodporność na zmienne warunki wilgotnościowo temperaturowe) oraz złą adhezję tak przygotowanego tynku do podłoża drewnianego, jak również możliwość zastosowania tynku o nieodpowiednich właściwościach (powstawanie drobnych spękań bezpośrednio po nałożeniu tynku) można przypuszczać, że odspojenie następowało stopniowo od momentu nałożenia tynku. Na pewno na kondycję malowidła i odspojenie warstwy tynku od desek ma również wpływ nadmierne ugięcie konstrukcji stropu, które obecnie wynosi w części środkowej 57mm. Nie można wykluczyć, że dodatkowym czynnikiem niszczącym jest obciążenie dynamiczne jakiemu poddawany jest strop - powyżej znajdują się sale lekcyjne oraz pokoje internatowe. W 1975 roku przeprowadzono konserwację malowidła. Oczyszczono jego powierzchnię. Temperową warstwę malarską konsolidowano dyspersją wodną polioctanu winylu, którą również wzmacniano osłabione tynki oraz krawędzie pęknięć. Odspojone fragmenty sztukaterii podklejano klejem wikol. W miejscach odspojeń tynku od desek stropowych, wzdłuż pęknięć, zakładano stalowe wkręty z podkładkami średnicy 10mm (wkręcano je w deski stropu). Uzupełnienia wykonano zaprawą wapienno-gipsowo-piaskową. Po punktowaniu malowidło zabezpieczono werniksem damarowym z dodatkiem wosku. 3 Szerokie zastosowanie dyspersji wodnej polioctanu winylu do konsolidacji i wzmacniania oryginalnych warstw technologicznych skutkuje uszczelnieniem powierzchni malowidła. Procesy starzeniowe błony POW prowadzą do powstania 4
charakterystycznych zniszczeń obiektu odspajanie się warstwy malarskiej, która występuję w postaci charakterystycznych, odspojonych miseczek oraz zmiany kolorystyki warstwy malarskiej. Użyte do stabilizacji odspojonego tynku wkręty początkowo spełniały swoją rolę, jednakże w wyniku długotrwałego oddziaływania dynamicznych obciążeń wynikających z charakteru eksploatacji budynku spowodowały wykruszenie tynku w punktach oparcia podkładek (luźne zagłębienie śrub wraz z podkładkami w tynk). 3 Informacje zaczerpnięto z dokumentacji konserwatorskiej opracowanej przez mgr Elżbietę Mirowską 5
4.0. WNIOSKI I ZAŁOŻENIA KONSERWATORSKIE Wykonane prace miały na celu: ocenę stanu zachowania malowidła i wykazanie głównych przyczyn zniszczeń na podstawie dokonanej oceny stanu zachowania obiektu opracowanie programu prac konserwatorskich i restauratorskich przygotowanie kosztorysu na prace konserwatorskie Na podstawie przeprowadzonych oględzin malowidła in situ stwierdzono, że wymaga ono natychmiastowej interwencji konserwatorskiej, która pozwoli na zachowanie zabytku. W obrębie stropu przewiduje się przeprowadzenie prac budowlanych mających na celu zwiększenie jego nośności oraz zmniejszenie ugięcia. Przewidziane zabiegi dają nadzieję na zmniejszenie obciążeń dynamicznych jakim podlega jego dolna część. W trakcie prowadzonych prac dokonano konsultacji z Rzeczoznawcami Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego: 1. mgr inż. Antonim Kapuścińskim z Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej, 2. mgr Marią Rudy z Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa UMK w Toruniu, 6
5.0. PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH Biorąc pod uwagę fakt, że prace konserwatorskie będą prowadzone wraz z pracami budowlanymi (od strony stropu naprzemiennie) trzeba przyjąć, że mogą trwać około pół roku. Wstępne prace konserwatorskie 1. Wykonanie dokumentacji fotograficznej oraz rejestrującej stan zachowania obiektu ze szczególnym uwzględnieniem występujących zniszczeń m.in. ubytków i przemalowań oraz ewentualnych śladów wcześniejszych prac renowacyjnych lub konserwatorskich. Z uwagi na złożoność przewidywanych prac, oraz zły stan zachowania malowidła (szczególnie słaba przyczepność tynku do desek stropowych) proponuje się wykonanie dokumentacji fotograficznej umożliwiającej zobrazowanie malowidła w skali 1:1 - w połączeniu z dokładnym wymiarowaniem malowidła, aby w razie jego uszkodzenia istniała podstawa do rekonstrukcji opracowania malarskiego, 2. Wykonanie zobrazowania (na bazie wykonanej dokumentacji fotograficznejtechnika dowolna wybrana przez wykonawcę) zakresu odspojeń warstwy tynku od drewnianego podłoża, głównych pęknięć oraz położenia mocujących wkrętów, 3. Oszacowanie objętości pustek pod odspojonym tynkiem i ocena jego elastyczności w obrębie odspojeń, 4. Ustalenie zakresu przemalowań i uzupełnień warstwy malarskiej pochodzących z poprzedniej konserwacji, 5. Ustalenie stratygrafii warstw malarskich występujących w obrębie malowidła, a jeżeli wystąpi taka konieczność wykonanie naszlifów z pobranych próbek polichromii i ich dokumentację fotograficzną i opisową, 6. Analiza technologii wykonania oraz oryginalnej techniki malarskiej (badania występujących w pierwotnych warstwach pigmentów i spoiw), 7. Badania mikrobiologiczne drewna i spoiw warstw technologicznych obiektu, 8. Wykonanie prób oczyszczania warstwy malarskiej z werniksu damarowego z dodatkiem wosku pochodzącego z poprzedniej konserwacji, 7
9. Wykonanie prób usuwania wprowadzonego podczas poprzedniej konserwacji polioctanu winylu oraz pochodnych stosowanych do podklejania pęknięć tynku, 10. Zabezpieczenie najbardziej narażonych na uszkodzenie fragmentów licowaniem z włókniny syntetycznej oraz łatwo odwracalnego spoiwa, 11. Wykonanie na czas prowadzonych prac rozbiórkowych i wzmacniających podstemplowania stropu na jego całej powierzchni. Podstemplowanie powinno posiadać od strony stropu warstwę podatną mechanicznie wykonaną z pianki poliuretanowej i styropianu niskiej gęstości aby mogły się w niej zagłębiać wkręty obecnie wzmacniające warstwę tynku. Stemple powinny być regulowane, aby podpierały strop także po przewidywanym zmniejszeniu jego strzałki ugięcia. Prace konserwatorskie 1. Konsolidacja i wzmocnienie tynku poprzez wykonane od strony desek stropowych nawierty, 2. Podklejenie odspojeń tynku w rejonach wcześniej zidentyfikowanych przez wypełnianie pustek preparatami wprowadzanymi od strony desek stropowych przez uprzednio wykonane otwory, 3. Demontaż stemplowania stropu, 4. Założenie nowych wzmocnień w postaci kotew wykonanych z pręta nierdzewnego o średnicy 1-3mm. Grubość pręta należy dobrać do grubości tynku. Kotwy w kształcie litery U o szerokości dopasowanej do szerokości spękań, przechodzące poprzez deski, w poprzek wiązek słomy stanowiącej podkład dla tynku. Kotwy należy umieścić w podcięciu w tynku malowidła, które należy następnie uzupełnić odpowiednio dobraną zaprawą, 5. Usunięcie wkrętów umieszczonych w stropie podczas poprzedniej konserwacji (wkręty należy, jeżeli nastąpi taka konieczność, usuwać w trakcie kotwienia. Jeśli będzie taka możliwość należy wykorzystać do kotwienia otwory po usuniętych wkrętach, 6. Usunięcie zabezpieczeń z włókniny, 7. Uzupełnienie ubytków tynku w okolicach pęknięć promieniowych stropu - spoina z dodatkiem włóknistym, siatki wzmacniające, 8
8. Oczyszczenie warstwy malarskiej z wtórnych werniksów chemicznie, odpowiednio dobranymi kompozycjami rozpuszczalników, 9. Usunięcie zmienionych punktowań i retuszy, oraz o ile występują przemalowań, 10. Usunięcie spoiw akrylowych z tynku w okolicach podklejanych podczas poprzedniej konserwacji i pęknięć, 11. Konsolidacja pudrującej się warstwy malarskiej 12. Podklejenie odspajającej się warstwy malarskiej spoiwa akrylowe w roztworach lub dyspersje, 13. Uzupełnienie warstw zaprawy na podstawie przeprowadzonych badań zastosowanie wypełniaczy i spoiw mineralnych jak najbardziej zbliżonych do zaprawy pierwotnej, 14. Uzupełnienie warstwy pobiały, 15. Uzupełnienie warstwy malarskiej (punktowania) zastosowanie światłotrwałych i odpornych na czynniki atmosferyczne pigmentów i spoiw, 16. Zabezpieczenie powierzchni malowidła werniksem syntetycznym, 17. Sporządzenie dokumentacji konserwatorskiej. Elementy sztukatorskie 1. Usunięcie gipsowych uzupełnień z poprzedniej konserwacji, 2. Oczyszczenie powierzchni detali sztukatorskich, 3. Usunięcie korodujących wkrętów, 4. Wzmocnienie podłoża w okolicy ubytków sztukaterii, 5. Umocowanie luźnych fragmentów do tynku klejenie, 6. Wykonanie uzupełnień ubytków sztukaterii - z narzutu oraz w postaci odlewów gipsowych, 7. Izolacja powierzchni uzupełnień, 8. Wykonanie dekoracji pozłotniczej (szlagmetal, złoto mineralne w spoiwie akrylowym), 9. Uzupełnienie opracowań malarskich sztukaterii, 10. Zabezpieczenie powierzchni sztukaterii werniksem syntetycznym, 11. Sporządzenie dokumentacji konserwatorskiej. 9
OPRACOWALI: mgr Igor Guttfeld mgr Małgorzata Marszałek 10
Propozycje materiałów do zastosowania w trakcie konserwacji obiektu W procesie konserwacji obiektu kluczowe znaczenie będzie miało wzmocnienie strukturalne tynku, który stanowi podłoże malowidła. Sugeruje się zastosowanie dyspersji o niewielkim rozmiarze cząsteczek, głęboko penetrujących, odpornych na starzenie, nieżółknących, łatwo usuwalnych z powierzchni malowidła, na wypadek ich przenikania przez uszkodzenia tynku na warstwę malarską: Primal WS 24, głęboko penetrujący akrylowy preparat do wzmacniania tynku. Następnym etapem prac winno być podklejenie odspojeń tynku - preparatem, którego nadmiar daje się łatwo usunąć z powierzchni tynku. Do zastosowania proponuje się: Ledan TB1 syntetyczne wapno hydrauliczne, Opcjonalnie dyspersję czystego polioctanu winylu z wypełniaczem kredowym, modyfikowaną dla zwiększenia dodatkiem nowego Primalu AC33, nowy Primal AC33 dyspersja akrylowa z dodatkiem wypełniacza z kredy, pianka poliuretanowa o niewielkim, dobranym na podstawie prób na obiekcie stopniu ekspansji i odpowiedniej lepkości. Stopień ekspansji pianki nie może być zbyt duży, aby nie spowodował odsadzenia tynku od deskowania. Należy od strony deskowania wykonać otwory które pozwolą na wypłynięcie nadmiary ekspandującej pianki Zaprawę PLM-AL, zaprawa na bazie wapna naturalnego, niezawierającego soli rozpuszczalnych, z wypełniaczem i modyfikatorami właściwości reologicznych, o niskim ciężarze. Do uzupełniania ubytków warstw tynku należy zastosować drobnoziarnistą zaprawę z trassem, z wypełniaczem z mikrowłókienek zbrojących strukturę, w większych ubytkach w połączeniu z siatką antyskurczową. Do zastosowania proponuje się: StoTrass Filzputz Do konsolidacji pudrującej się warstwy malarskiej zaleca się zastosowanie: Paraloid B82 akrylat rozpuszczalny w 90% alkoholu metylowym 11
Paraloid B67 kopolimer metakrylanu izobutylu rozpuszczalny w alkoholu metylowym Polialkohol winylowy z dodatkiem środka zabezpieczającego przed rozkładem mikrobiologicznym (np. z rodziny produktów Preventol) 12
7.0. SPECYFIKACJA TECHNICZNA WYKONANIA I ODBIORU ROBÓT 1. Prace powinny być prowadzone przez przez Konserwatorów posiadających uprawnienia do konserwacji malarstwa lub firmę posiadającą co najmniej jedną osobę posiadającą tytuł mgr w dziedzinie konserwacji malarstwa 2. Prace konserwatorskie muszą być prowadzone pod nadzorem WUOZ 3. Prace powinny być prowadzone zgodnie z zatwierdzonym programem prac konserwatorskich, po uzyskaniu zezwolenia na prowadzenie prac z WUOZ 4. Wszystkie zmiany programu konserwatorskiego muszą być zgłoszone i zaakceptowane przez WUOZ 5. Środki użyte do konserwacji muszą posiadać karty techniczne i spełniać wymogi konserwatorskie 6. Wszystkie prace, w których używane będą rozpuszczalniki w dużej ilości lub stężeniu lub inne środki groźne dla zdrowia muszą być prowadzone w pustym budynku w okresie wakacyjnym lub należy na czas prac ewakuować przylegające pomieszczenia (zapewnić wentylację) 7. W trakcie prowadzonych prac w Sali Lustrzanej należy zadbać o zabezpieczenie terenu przed osobami postronnymi (prace na wysokościach) 8. Wykonawcy prac muszą skoordynować prace konserwatorskie z pracami budowlanymi należy wyznaczyć Koordynatora prac 9. Odbiór prac odbędzie się komisyjnie w terminie dwóch tygodni od dnia zgłoszenia obiektu do odbioru. W skład komisji wchodzić będą przedstawiciele Inwestora, WUOZ w Słupsku uraz Użytkownika obiektu 10. Po wykonaniu prac wykonawca w okresie 3 miesięcy dostarczy 3 egzemplarze dokumentacji konserwatorskiej 11. W razie wątpliwości co do jakości prowadzonych prac lub używanych materiałów należy powołać komisję w skład której wejdzie Rzeczoznawca Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego 13
8.0. ZALECENIA Należy wziąć pod uwagę konieczność przeprowadzenia prac konserwatorskich elementów malarskich i wykonanych z narzutu oraz sztukaterii znajdujących się na ścianie stanowiącej obecnie wejście do biblioteki. Stanowią one integralną częścią wystroju Sali Lustrzanej i łączą się bezpośrednio, zazębiają się z plafonem. 14