TRANSPORT WIELKOGABARYTOWY

MATERIAŁY DYDAKTYCZNE DLA NAUCZYCIELI Anna Waniek TRANSPORT WIELKOGABARYTOWY Niniejszy materiał dydaktyczny został opracowany w ramach pracy dyplomowej na Studiach podyplomowych Logistyka i spedycja dla nauczycieli w Wyższej Szkole Logistyki. Materiał dydaktyczny przeznaczony jest dla nauczycieli współpracujących z Wyższą Szkołą Logistyki i może być wykorzystywany wyłącznie w sposób niekomercyjny do celów dydaktycznych. POZNAŃ 2012 1

Spis treści WSTĘP... 3 ROZDZIAŁ I OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ŁADUNKÓW PONADGABARYTOWYCH... 4 1.1. Ogólna charakterystyka transportu... 5 1.2.Przepisy dotyczące przewozów ponadnormatywnych... 9 1.3. Podział ładunków ponadgabarytowych... 11 ROZDZIAŁ II TRANSPORT WIELKOGABARYTOWY LĄDOWY I POWIETRZNY... 15 2.1 Transport wielkogabarytowy drogowy... 15 2.2. Transport wielkogabarytowy kolejowy... 21 2.3. Transport wielkogabarytowy lotniczy... 29 ROZDZIAŁ III TRANSPORT WIELKOGABARYTOWY WODNY... 34 3.1. Transport wielkogabarytowy morski... 34 3.2. Transport wielkogabarytowy śródlądowy... 38 Podsumowanie i wnioski... 48 Bibliografia... 51 2

WSTĘP Celem niniejszej pracy jest przedstawienie różnych rodzajów transportu wielkogabarytowego, realizowanego przy użyciu transportu drogowego, kolejowego, lotniczego, morskiego i śródlądowego. Praca składa się z trzech rozdziałów. W pierwszym z nich dokonano klasyfikacji transportu w układzie pionowym i poziomym. Klasyfikacja pionowa dzieli transport na jego gałęzie, natomiast klasyfikacja pozioma obejmuje podział transportu na rodzaje w zależności od różnych kryteriów oraz przedstawiono zasady organizacji procesu transportowego. Następnie przedstawiono aktualne regulacje prawne dotyczące przewozów ponadgabarytowych. Podano pojęcie ładunku ponadgabarytowego oraz podział w zależności od kryteriów takich jak: wymiary, ciężar oraz kształt. Przedstawiono następnie problemy środowiskowe transportu w Polsce uwzględniając źródła zanieczyszczeń, wyznaczono wartości obecne i prognozowane emisji toksycznych związków gazowych oraz zużycia paliwa dla różnych środków transportu. W drugim rozdziale przedstawiono charakterystykę transportu wielkogabarytowego lądowego (drogowy i kolejowy) i powietrznego (lotniczy). Dla każdego z nich przedstawiono kryteria doboru środka transportu, zasady przewozu a także aktualne regulacje prawne. W trzecim rozdziale przedstawiono charakterystykę transportu wielkogabarytowego wodnego (morski i śródlądowy). Podano także kryteria doboru środka transportu, zasady przewozu a także aktualne regulacje prawne. Przedstawiono następnie politykę transportową w Unii Europejskiej, a także próbę dostosowania infrastruktury polskiego transportu do wymagań europejskich. 3

ROZDZIAŁ I OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ŁADUNKÓW PONADGABARYTOWYCH Ładunkiem ponadnormatywnym nazywamy ładunek, który ze względu na swoje właściwości: wymiary zewnętrzne, wagę, formę przesyłki, nie nadają się do przewozu standardowym środkiem transportu. Ładunki ponadgabarytowe zwane są także ponadnormatywnymi lub gabarytami. Przesyłka która w jednej gałęzi transportu jest ładunkiem ponadnormatywnym w innej może być ładunkiem standardowym 17. Wyróżnia się ładunki ponadgabarytowe: zwykłe, specjalne, ciężkie, ciężkie o masie skupionej, ciężkie przestrzenne oraz długie 3. Ładunki te wymagają użycia specjalnych środków transportu i urządzeń przeładunkowych. Przykładem takich ładunków są elementy budowli lądowych i morskich np. platformy morskie, elementy tunelów i mostów, rurociągów, turbiny itp. Wymagają one dużej precyzji wykonania poszczególnych elementów konstrukcyjnych i odpowiednich warunków do ich powstania. W rezultacie elementy budowli powstają w jednym miejscu i jako elementy wielkogabarytowe są przemieszczane do miejsc docelowych. Transport ładunków ponadnormatywnych ma m.in. wpływ na rozwój przemysłu, sektora energetycznego oraz infrastruktury. Transport tego typu ładunków wymaga od operatora dokładnych przygotowań, odpowiedniego sprzętu oraz doświadczenia w wykonywaniu tego typu przewozów. Aby przeprowadzić taką operację musi być odpowiednio dobrana trasa przewozu, środek transportu, opracowany projekt załadunku i mocowania poszczególnych elementów. Pojazdy przystosowane do przewozu tego typu ładunków mają zazwyczaj wymiary, nośność - konstrukcję i oznakowanie różne od standardowych środków transportu, a do przeładunku stosuje się urządzenia o wiele większym udźwigu niż w przypadku ładunków normatywnych. Dodatkowo, aby zorganizować przejazd takiego pojazdu potrzebne są odpowiednie zezwolenia a ładunek musi być ubezpieczony 7. 3 M.Christowa Dobrowolska, Logistyka i technika transportu ładunków nienormatywnych drogą wodną, Logistyka, 2011, nr. 5, s. 468. 7 A. Galor, W. Galor, Problematyka krajowego transportu ładunków ponadnormatywnych w aspekcie przewozów w regionie południowego Bałtyku, Logistyka, 2010, nr. 2, s. 113-114. 17 Z. Jóźwiak, Ładunki ponadnormatywne w transporcie lotniczym, Logistyka, 2010, nr. 4, s. 2. 4

1.1. Ogólna charakterystyka transportu Transport odgrywa kluczową rolę w życiu gospodarczym. Rozwój transportu zbliża do siebie rynki, umożliwia zwiększenie produkcji, aktywizuje obszary infrastruktury gospodarczej wzdłuż dróg i węzłów powstają nowe zakłady przemysłowe i gospodarcze. Zatem celem transportu jest zapewnienie dostawy ładunku w odpowiednim czasie, w dobrym stanie i przy akceptowalnym koszcie. Transport występuje we wszystkich ogniwach łańcucha dostaw, począwszy od pozyskiwania surowców do produkcji, skończywszy na dystrybucji gotowych produktów do klientów. Szczególnie istotne znaczenie odgrywają tu środki transportu, dzięki którym przemieszczanie ładunków jest możliwe 11. Transport może być klasyfikowany według różnych charakterystyk. Klasyfikacja transportu może przyjąć układ pionowy i poziomy. Klasyfikacja pionowa dzieli transport na jego gałęzie, a kryterium podziału jest środowisko, w którym odbywa się ruch środka transportu (rodzaj drogi transportowej) i technika poruszania po niej (tzn. środek transportu). Wyróżniamy tu transport lądowy, wodny i powietrzny. Uwzględniając specyfikę zarówno drogi transportowej, jak i środka transportu wyróżniamy gałęzie transportu: kolejowy, samochodowy, lotniczy, wodny śródlądowy, morski 24. Do najważniejszych kryteriów jakości usługi transportowej zalicza się: regularność, czas przewozu oraz łączny czas jego trwania co przedstawiono w tabeli 1 31. Tabela 1 Ocena gałęzi transportu według najważniejszych kryteriów. Kryterium Koszty transportu Gałąź transportu kolejowy drogowy wodny Powietrzny 3 4 2 5 Czas przewozu 3 2 4 1 Niezawodność przewozu Zdolność przewozowa Dostępność przestrzenna Zabezpieczenie towarów 2 1 4 3 1 2 4 3 2 1 4 3 3 2 4 1 11 B.Grad, E. Ferensztajn Galardos, Krajewska R., Uwarunkowania obsługi logistycznej przewozu ładunków transportem morskim w aspekcie teoretycznym i praktycznym, Logistyka, 2011, nr. 5, s. 593. 24 A. Koźlak, Ekonomika transportu, Wydawnictwa UG, Gdańsk 2007, s. 12 i dalej. 31 T. Rokicki, Rola i znaczenie portów morskich, Logistyka, 2010, nr. 3, s. 2-3. 5

Liczba jeden lub kilka bardzo duża Mała Mała przewoźników 1-najlepsze, najniższe 5-najgorsze, najwyższe Źródło: T. Rokicki, Rola i znaczenie portów morskich, Logistyka, 2010, nr. 3, s. 3. Najlepiej ocenianą gałęzią transportu jest transport drogowy charakteryzujący się niezawodnością przewozu i dostępnością przestrzenną oraz bardzo dużą liczbą firm. Biorąc pod uwagę zdolność przewozową wyróżniamy transport kolejowy. W transporcie powietrznym zwraca się dużą uwagę na bezpieczeństwo ładunku. Transport morski stosowany w odniesieniu do ładunków masowych oraz drobnicy w kontenerach posiada niskie koszty transportu. Każda z gałęzi transportu posiada też słabe strony 31. Klasyfikacja pozioma obejmuje podział transportu na rodzaje w zależności od przyjętego kryterium takiego jak: przedmiot przewozu, formę własności, zasięg geograficzny i odległość przewozu, z punktu widzenia organizacji przewozów a także na dostępność dla użytkownika 24. Operacjami towarzyszącymi transportowaniu są czynności spedycyjne polegające na odpłatnym organizowaniu procesu transportowego ładunku od dostawcy do odbiorcy na zlecenie osoby fizycznej lub prawnej 24. Rynek usług spedycyjnych jest rynkiem bardzo zróżnicowanym i zajmuje się wykonywaniem różnorodnych usług na rzecz ładunku, które można podzielić 24 : 1. czynności organizacyjno - prawne wykonywane przez spedytora: - doradztwo (opakowanie, zabezpieczenie ładunku, sposób przeładunku), - kalkulacja kosztów transportu, negocjowanie wysokości stawek z przewoźnikami, - wybór środka transportu i przewoźnika, - zawarcie umowy o przewóz i zamówienie środka transportu, - ubezpieczenie ładunku, - sporządzenie dokumentów przewozowych, - kontaktowanie się z uczestnikami procesu transportowego, - zgłoszenie towaru do odprawy celnej, - przekazanie przesyłki odbiorcy. 2. czynności organizowane i nadzorowane przez spedytora: - przygotowanie ładunków, kompletowanie, oznakowanie przesyłek, przygotowanie środka transportu, 24 Tamże, s. 136-137. 31 Tamże, s. 3. 6

- organizację prac ładunkowych i zlecenie wykonania robót, - czynności dowozowo odwozowe, - przewóz, - rozpakowanie i przygotowanie ładunku do odbioru, - fakturowanie, rozliczanie i pobieranie należności, - reklamacje, - cesję praw do przesyłki, - sprzedaż przesyłki. Kolejną czynnością jest przygotowanie listu przewozowego, odpowiedniego dla danej gałęzi transportu, który jest dowodem zawarcia umowy o przewóz. W poszczególnych gałęziach transportu występują następujące listy przewozowe 24 : transport drogowy CMR, transport kolejowy CIM, transport lotniczy AWB lub spedytorski lotniczy list przewozowych, żegluga śródlądowa konosament żeglugi śródlądowej, transport morski konosament, morski list przewozowy. Odpowiedzialność za wystawienie listu przewozowego spoczywa na nadawcy lub przewoźniku, a w praktyce list przewozowy wystawia spedytor. Istotnym zadaniem spedytora jest utrzymanie kontaktu ze wszystkimi uczestnikami procesu transportowego i handlowego. Spedytor pośredniczy w przekazaniu informacji na temat zdarzeń mających związek z przesyłką, dozoruje przewóz oraz monitoruje, gdzie w danym momencie znajduje się przesyłka i co się z nią dzieje. Faza końcowa polega na wyładunku, sprawdzeniu przesyłki i uregulowaniu należności oraz wydaniu przesyłki odbiorcy, likwidacji albo sprzedaży. W przypadku wystąpienia szkody podczas przewozu spedytor sporządza protokół szkodowy. Rozróżniamy następujące rodzaje obsługiwanych ładunków: masowe, drobnicowe, jednostek ładunkowych (kontenerów) 24. Ładunek w czasie procesu transportowego jest narażony na różne zmiany i uszkodzenia, które mogą wynikać z cech i właściwości przewożonego materiału, niewłaściwego zabezpieczenia ładunku i wielu innych przyczyn 11. Przewozy ładunków ponadgabarytowych z wykorzystaniem różnych gałęzi transportu przedstawiają odpowiednie rozporządzenia. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 16 grudnia 2004 r. przedstawia szczególne warunki i tryb wydawania zezwoleń na przejazdy pojazdów nienormatywnych 11 Tamże, s. 597. 24 Tamże, s. 137-138. 7

przy wykorzystaniu transportu drogowego. Rozporządzenie określa szczególne warunki i tryb wydawania zezwoleń na przejazd pojazdu lub zespołu pojazdów, których masa, naciski osi lub wymiary wraz z ładunkiem lub bez ładunku są większe od dopuszczalnych, przewidzianych dla danej drogi, wymagania i stan techniczny dróg, które umożliwiają wyznaczenie trasy przejazdu oraz warunki przejazdu pojazdów nienormatywnych. Przedstawia także, w jaki sposób uzyskać zezwolenie na przejazd pojazdu nienormatywnego na czas określony lub nieokreślony. Rozporządzenie ministra Transportu z dnia 7 czerwca 2006 r. przedstawia rodzaj i warunki przewozu rzeczy mogących powodować trudności transportowe przy przewozie koleją. Rozporządzenie określa: rodzaj rzeczy, które ze względu na kształt, rozmiar lub masę albo drogę przewozu mogą powodować trudności transportowe przy przewozie koleją oraz warunki przewozu rzeczy. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 28 kwietnia 2003 r. w sprawie przepisów żeglugowych na śródlądowych drogach wodnych określa przepisy żeglugowe normujące szczegółowy sposób oznaczania statków, ruch i postój statków na szlaku żeglownym i w portach, sygnalizację wzrokową i dźwiękową oraz łączność radiową na śródlądowych drogach wodnych, a także sposoby oznakowania nawigacyjnego szlaku żeglownego, budowli i urządzeń hydrotechnicznych, przeszkód nawigacyjnych oraz budowli i linii przesyłowych, wzory znaków i sygnałów żeglugowych, ich znaczenie i zakres obowiązywania. Kodeks morski reguluje stosunki prawne związane z żeglugą morską, zawiera przepisy z zakresu prawa cywilnego morskiego, normy kolizyjne oraz podstawowe przepisy administracji morskiej. Przepisy Prawa Lotniczego regulują stosunki prawne z zakresu lotnictwa cywilnego, zarówno polskiego, jak również obcego lotnictwa cywilnego. Lotnictwo cywilne obejmuje wszystkie rodzaje lotnictwa z wyjątkiem państwowego, to jest państwowych statków powietrznych oraz lotnisk państwowych wykorzystywanych wyłącznie do startów i lądowań państwowych statków powietrznych. Brak szczególnych instrukcji prawnych dla przewozu ładunków ponadnormatywnych w przypadku transportu śródlądowego, morskiego oraz lotniczego. 8

1.2.Przepisy dotyczące przewozów ponadnormatywnych Przepisy regulujące przewóz ładunków ponadnormatywnych można podzielić na dwie podstawowe grupy: przepisy dotyczące bezpieczeństwa konstrukcji środka transportu, które wynikają z dokumentacji pojazdów wykorzystywanych zarówno w transporcie wodnym, jak i lądowym, akty prawne i przepisy administracyjne władz lokalnych (ustawy, rozporządzenia, przepisy prawa miejscowego). Największa ilość aktów prawnych dotyczy transportu ładunków ponadnormatywnych w transporcie drogowym. Do grupy tej należą: 1. Ustawa z dnia 6 września 2001 r o transporcie drogowym, Dz.U. 2001 nr. 125, poz.1371 45, 2. Ustawa z dnia 21 marca 1985 r z późniejszymi zmianami o drogach publicznych, Dz.U. 1985 nr. 14, poz. 60 44, 3. Rozporządzenie z dnia 31 grudnia 2002 r w sprawie warunków technicznych pojazdów oraz zakresu ich niezbędnego wyposażenia, Dz.U. 2003 nr. 32, poz. 262 z późn. zm. 39, 4. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 16 grudnia 2004 r w sprawie szczegółowych warunków i trybu wydawania zezwoleń na przejazd pojazdów nienormatywnych, Dz.U. 2004 nr. 267, poz. 2660 35, 5. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 26 kwietnia 2004 r w sprawie pojazdów wykonujących pilotaż, Dz.U. 2004 nr.110, poz. 1165 33, 6. Rozporządzenie z dnia 28 czerwca 1986 r w sprawie zasad organów właściwych oraz trybu ustalania kosztów związanych z określeniem tras przejazdu i przystosowaniem odcinków dróg do przewozu ładunków o masie i gabarytach przekraczających dopuszczalne normy dla przejazdu pojazdów nienormatywnych, Dz.U. 1986 nr. 27, poz. 133 40, 44 Ustawa z dnia 21 marca 1985 r z późniejszymi zmianami o drogach publicznych, Dz.U. 1985 nr. 14, poz. 60. 45 Ustawa z dnia 6 września 2001 r o transporcie drogowym, Dz.U. 2001 nr. 125, poz.1371. 39 Rozporządzenie z dnia 31 grudnia 2002 r w sprawie warunków technicznych pojazdów oraz zakresu ich niezbędnego wyposażenia, Dz.U. 2003 nr. 32, poz. 262 z późn. zm. 35 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 16 grudnia 2004 r w sprawie szczegółowych warunków i trybu wydawania zezwoleń na przejazd pojazdów nienormatywnych, Dz.U. 2004 nr. 267, poz. 2660. 33 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 26 kwietnia 2004 r w sprawie pojazdów wykonujących pilotaż, Dz.U. 2004 nr.110, poz. 1165. 40 Rozporządzenie z dnia 28 czerwca 1986 r w sprawie zasad organów właściwych oraz trybu ustalania kosztów związanych z określeniem tras przejazdu i przystosowaniem odcinków dróg do przewozu ładunków o masie i 9

7. Rozporządzenie z dnia 15 stycznia 2002 r w sprawie opłat drogowych, Dz.U. 2002 nr. 8, poz. 60 38, 8. Rozporządzenie z dnia 30 grudnia 2002 w sprawie kontroli ruchu drogowego, Dz.U. 2002 nr 14, poz. 144 37. Warunki przewozu ładunków ponadnormatywnych koleją określa: 1. Rozporządzenie Ministra Transportu z dnia 7 czerwca 2006 r w sprawie rodzaju i warunków przewozu rzeczy mogących powodować trudności transportowe przy przewozie koleją, Dz.U. 2006 nr. 108, poz. 746 36, 2. Regulamin przewozu przesyłek towarowych (RPT) PKP CARGO obowiązuje od 1 stycznia 2011 32. W transporcie wodnym śródlądowym przewóz ładunków ponadnormatywnych regulują: 1. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 28 kwietnia 2003 r w sprawie przepisów żeglugowych na śródlądowych drogach wodnych, Dz.U. 2003 nr. 212, poz. 2072 34, 2. Przepisy prawa miejscowego wydawane przez właściwych terytorialnie dyrektorów urzędów żeglugi śródlądowej. W transporcie morskim dokumentem regulującym stosunki prawne związane z żeglugą morską jest Ustawa z dnia 18 września 2001 r Kodeks Morski, Dz.U. 2001 nr. 138, poz. 1545 41, Nie ma szczególnej instrukcji prawnej dotyczącej ładunków ponadnormatywnych, dlatego przyjmując do przewozu taki typ towaru należy stosować się do zwyczajowych wytycznych dotyczących bezpiecznego mocowania ładunku na statku. W transporcie lotniczym jest to Ustawa z dnia 3 lipca 2002 r Prawo Lotnicze, Dz.U. 2002 nr. 130, poz. 1112, regulująca stosunki prawne z zakresu lotnictwa cywilnego 43. gabarytach przekraczających dopuszczalne normy dla przejazdu pojazdów nienormatywnych, Dz.U. 1986 nr. 27, poz. 133. 38 Rozporządzenie z dnia 15 stycznia 2002 r w sprawie opłat drogowych, Dz.U. 2002 nr. 8, poz. 60. 37 Rozporządzenie z dnia 30 grudnia 2002 w sprawie kontroli ruchu drogowego, Dz.U. 2002 nr 14, poz. 144. 36 Rozporządzenie Ministra Transportu z dnia 7 czerwca 2006 r w sprawie rodzaju i warunków przewozu rzeczy mogących powodować trudności transportowe przy przewozie koleją, Dz.U. 2006 nr. 108, poz. 746. 32 Regulamin przewozu przesyłek towarowych (RPT) PKP CARGO obowiązuje od 1 stycznia 2011. 34 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 28 kwietnia 2003 r w sprawie przepisów żeglugowych na śródlądowych drogach wodnych, Dz.U. 2003 nr. 212, poz. 2072. 41 Ustawa z dnia 18 września 2001 r Kodeks Morski, Dz.U. 2001 nr. 138, poz. 1545. 43 Ustawa z dnia 3 lipca 2002 r Prawo Lotnicze, Dz.U. 2002 nr. 130, poz. 1112. 10

1.3. Podział ładunków ponadgabarytowych Ładunki ponadgabarytowe (inaczej nienormatywne, ponadnormatywne, ponadmetryczne) są to ładunki których wymiary, ciężar oraz kształt odbiegają od parametrów ładunków standardowych. Przemieszczanie tych ładunków wymaga użycia specjalnych środków transportu i urządzeń przeładunkowych o udźwigu odpowiadającym ciężarowi ładunku 3,. W zależności od wymiaru, ciężaru i kształtu ładunki ponadgabarytowe dzielimy na 16 : Ładunki ponadgabarytowe zwykłe to różnego rodzaju konstrukcje stalowe, niewielkich rozmiarów maszyny i urządzenia przemysłowe, maszyny robocze, niewielkie zbiorniki. Ładunki te mają ciężar nieprzekraczający 25 t. Tego typu ładunki można przewozić zwykłym zestawem pociągów wyposażonym w odpowiednie zabezpieczenia i oznakowanie, gdyż ich wymiary nieznacznie przekraczają skrajnię 3. Mogą być także przewożone zestawami drogowymi wyposażonymi w odpowiednie urządzenia do ich oznakowania i zabezpieczenia. Wymiary ich nieznacznie przekraczają dopuszczalne parametry dla transportu drogowego tzn. długość 15-16 m, szerokość 3,5-4 m oraz wysokość 3,0-3,5 m 3. Rysunek 1 Ładunek ponadgabarytowy zwykły. Źródło: M. Christowa Dobrowolska, Logistyka i technika transportu ładunków nienormatywnych drogą wodną, Logistyka, 2011, nr. 5, s. 468. Ładunki ponadgabarytowe specjalne zaliczamy tu elementy komór spalania dla przemysłu energetycznego, elementy urządzeń dla górnictwa, konstrukcje stalowe, zbiorniki które mają duże wymiary, lecz stosunkowo niewielką masę, dlatego ładunki te nie oddziałują negatywnie na infrastrukturę drogową. Jedynym ograniczeniem są 3 M. Christowa Dobrowolska, Logistyka i technika transportu ładunków nienormatywnych drogą wodną, Logistyka, 2011,nr. 5, s. 468. 16 Z. Jóźwiak, M. Kawa, Zastosowanie nowoczesnych rozwiązań logistycznych w transporcie ładunków ponadnormatywnych, Logistyka, 2009, nr. 4, s. 1. 3 Tamże, s. 468. 11

wymiary ładunku dochodzące do 5 m długości, 7 m szerokości i 6-7 m wysokości 3 Rysunek 2 Ładunek ponadgabarytowy specjalny. Źródło: M. Christowa Dobrowolska, Logistyka i technika transportu ładunków nienormatywnych drogą wodną, Logistyka, 2011, nr. 5, s. 468. Ładunek ponadgabarytowy ciężki są to maszyny i urządzenia dla budownictwa, kotły, różnego rodzaju zbiorniki, obudowy urządzeń dla elektrowni, statki w częściach, wagony kolejowe i tramwajowe oraz całe linie technologiczne dla przemysłu metalurgicznego, samochodowego, chemicznego oraz energetycznego. Masa tego ładunku waha się w granicach 70 100 t 3. Rysunek 3 Ładunek ponadgabarytowy ciężki. Źródło: M. Christowa Dobrowolska, Logistyka i technika transportu ładunków nienormatywnych drogą wodną, Logistyka, 2011, nr. 5, s. 469. Ładunek ponadgabarytowy ciężki o masie skupionej zaliczamy tu transformatory, generatory i turbiny oraz przemysłowe prasy, wały korbowych silników okrętowych. Charakteryzują się one dużym ciężarem w stosunku do objętości, a niektóre z nich mogą ważyć 200 300 t. Można je transportować drogą lądową, ale do ich przewozu muszą być użyte specjalne wieloosiowe naczepy lub wieloosiowe wagony kolejowe 3. 3 Tamże, s. 469. 12

Rysunek 4 Ładunek ponadgabarytowy ciężki o masie skupionej. Źródło: M. Christowa Dobrowolska, Logistyka i technika transportu ładunków nienormatywnych drogą wodną, Logistyka, 2011, nr. 5, s. 469. Ładunek ponadgabarytowy ciężki przestrzenny zaliczamy tu różnego rodzaju konstrukcje tj. przęsła mostów, wieże wiertnicze, dźwigi, rury do rurociągów, suwnice portowe. Mogą one ważyć 100 40000 t, a wysokość do 40 m. Tego rodzaju ładunki nie mogą być przewożone drogą lądową, tylko morską lub niekiedy rzeczna 3. Rysunek 5 Ładunek ponadgabarytowy ciężki przestrzenny. Źródło: M. Christowa Dobrowolska, Logistyka i technika transportu ładunków nienormatywnych drogą wodną, Logistyka, 2011, nr. 5, s. 469. Ładunek ponadgabarytowy długi zaliczamy przęsła, filary, elementy suwnic oraz elektrowni wiatrowych. Należą także reaktory i kolumny dla przemysłu chemicznego oraz petrochemicznego. Długość takich ładunków dochodzi do 40 60 m, przy innych wymiarach często odbiegających od normy 3. 3 Tamże, s. 469. 13

Rysunek 6 Ładunek ponadgabarytowy długi. Źródło: M. Christowa Dobrowolska, Logistyka i technika transportu ładunków nienormatywnych drogą wodną, Logistyka, 2011, nr. 5, s. 469. Transport ładunków ponadgabarytowych wymaga indywidualnych rozwiązań, co pociąga za sobą organizację przewozu specjalnego obejmującego skomplikowany sprzęt przeładunkowy, tabor przewozowy oraz kadrę przygotowującą ten rodzaj przewozu 16. Może odbywać się głównie drogą lądową (transport drogowy, kolejowy) oraz drogą wodną (transport śródlądowy i morski). Sporadycznie transport takich ładunków odbywa się drogą powietrzną (transport lotniczy) 9. Transport takich ładunków jest istotny dla rozwoju gospodarczego kraju oraz współpracy międzynarodowej 10. 16 Z. Jóźwiak, M. Kawa, Zastosowanie nowoczesnych rozwiązań logistycznych w transporcie ładunków ponadnormatywnych, Logistyka, 2009, nr. 4, s. 1. 9 Tamże, s. 4. 10 W. Galor, A. Krzyżan, Mocowanie ładunków ponadnormatywnych (ŁPN) w transporcie morskim, Logistyka, 2011, nr. 3, s. 695. 14

ROZDZIAŁ II TRANSPORT WIELKOGABARYTOWY LĄDOWY I POWIETRZNY Transport ładunków ciężkich oraz takich, które charakteryzują się znaczną długością, szerokością lub wysokością jest realizowane w Polsce prawie wyłącznie transportem drogowym. Ta gałąź transportu, jako jedyna oferuje możliwość przewiezienia nietypowych ładunków pomiędzy dowolnym punktem nadania i odbioru. Transport kolejowy choć posiada specjalistyczne środki transportu, nie może sprostać potrzebom rynkowym w zakresie dostępności transportowej i elastyczności oferowanych usług. Rynek wymaga szybkiej realizacji usługi, co jest związane z krótkim terminem realizacji inwestycji 47. Podsumowując ograniczenia transportowe odnoszą się przede wszystkim do tras przewozu, środka transportu który należy dostosować do parametrów ładunku 17. Natomiast przy przewozach lotniczych nie występuje pojęcie ładunku ponadnormatywnego, ponieważ konstrukcja samolotu uniemożliwia załadunek jednostek ładunkowych zbyt wysokich, zbyt szerokich, zbyt długich, a także zbyt ciężkich w stosunku do parametrów technicznych samolotu. Można przyjąć, że jeżeli ładunek nie mieści się do samolotu rejsowego (kontenera lotniczego lub na lotniczej palecie konsolidacyjnej) i z tego względu wymaga wyczarterowania innego samolotu, jest to ładunek ponadnormatywny 47. 2.1 Transport wielkogabarytowy drogowy W Polsce zgodnie z Ustawą Prawo o ruchu drogowym pojazd lub zespół pojazdów jest pojazdem ponadnormatywnym, gdy naciski osi wraz z ładunkiem, lub bez ładunku są większe od dopuszczalnych, przewidzianych dla danej drogi w przepisach o drogach publicznych, albo którego wymiary lub masa wraz z ładunkiem lub bez niego są większe od dopuszczalnych, przewidzianych w przepisach niniejszej ustawy 42 : długość dla pojedynczego pojazdu 15 m, długość dla zespołu pojazdów 23 m, szerokość pojazdu 3,2 m, wysokość pojazdu 4,5 m, 47 B. Wiśnicki, A. Kujawski, M. Breitsprecher, Uwarunkowania ekonomiczne drogowych przewozów nienormatywnych w Polsce, Logistyka, 2011, nr. 3, s. 2972. 17 Tamże, s. 2. 42 Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 r o zmianie ustawy Prawo o ruchu drogowym oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. 2011 nr. 222, poz.1321. 15

rzeczywista masa całkowita 60 t. W Polsce po drogach publicznych dopuszcza się ruch pojazdów o dopuszczalnym nacisku pojedynczej osi napędowej do 11,5 t. Po drogach krajowych oraz wojewódzkich mogą poruszać się pojazdy o dopuszczalnym nacisku pojedynczej osi do 10 t. Natomiast dla niektórych dróg krajowych, a także powiatowych i gminnych dopuszczalny nacisk pojedynczej osi wynosi do 8 t 42. Kryteria doboru środków transportu Środki transportu samochodowego przeznaczonego do przewozu ładunków ponadnormatywnych można podzielić na 16 : ciągnik siodłowy przystosowany do ciągnięcia naczepy siodłowej. Są to zestawy uniwersalne przystosowane do przewozu różnych ładunków a elementem odpowiedzialnym za połączenie dwóch składowych zestawu drogowego jest siodło. Jego zaletą jest możliwość przewożenia większego obciążenia dzięki rozłożeniu ciężaru na więcej osi oraz większą łatwość manewrowania zestawu drogowego (ciągnik sprzężony z naczepą), niż samochodu ciężarowego z przyczepą o tej samej długości. Balastowe pojazdy samochodowe (ciągniki balastowe) to grupa pojazdów silnikowych wykorzystywanych do transportu ładunków ponadnormatywnych. Jest to rodzaj samochodu ciężarowego skrzyniowego o mocnej ramie i zawieszeniu, które posiada skrzynię balastową. Służy do ciągnięcia przyczep o szczególnie dużej ładowności, a także do transportu na własnym zawiesiu. Do przewozu ładunków ponadnormatywnych stosuje się następujące rodzaje naczep: standardowe, dłużycowe, o obniżonej platformie, niskopodłogowe ciężkie, zagłębione, do przewozu zbiorników, modułowe. Rys. 7 Naczepa dłużycowa ośmioosiowa 16 Tamże, s. 4-5. 42 Tamże. 16

Źródło: Z. Jóźwiak, M. Kawa, Zastosowanie nowoczesnych rozwiązań logistycznych w transporcie ładunków ponadnormatywnych, Logistyka, 2009, nr. 4, s. 5. Innym typem naczep przystosowanych do przewozu tego typu ładunków są modułowe przyczepy samojezdne. Posiadają własne silniki, napęd hydrauliczny oraz możliwość równoległego oraz szeregowego ich łączenia, co pozwala na tworzenie samojezdnych platform. Służą one do przewozu ładunków o wadze nawet kilku tysięcy ton na krótkich odległościach 16. Rys. 8 Przyczepa samojezdna Źródło: Z. Jóźwiak, M. Kawa, Zastosowanie nowoczesnych rozwiązań logistycznych w transporcie ładunków ponadnormatywnych, Logistyka, 2009, nr. 4, s. 5 Zasada organizacji przewozu Państwa zrzeszone we Wspólnocie Europejskiej obowiązuje Dyrektywa 2002/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 lutego 2002 r, która ustanawia dla niektórych pojazdów drogowych poruszających się na terytorium wspólnoty maksymalne dopuszczalne wymiary w ruchu krajowym i międzynarodowym oraz maksymalne dopuszczalne obciążenia w ruchu międzynarodowy 5 : maksymalną dopuszczalną długość pojazdów: pojazd silnikowy 12 m, pojazd przegubowy 16,5 m, pociąg drogowy 18,75 m, maksymalną dopuszczalną szerokość pojazdów: wszystkie pojazdy 2,55 m, nadbudówki pojazdów chłodni 2,6 m, maksymalną dopuszczalną wysokość pojazdów 4,0 m, maksymalne dopuszczalne masy pojazdów: pociągi drogowe lub pojazdy przegubowe 40 t, 16 Tamże, s. 5. 5 Dyrektywa 2002/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 lutego 2002 r. 17

pojazdy przegubowe przewożące kontenery 40-stopowe 44 t. Dyrektywa zezwala państwom członkowskim Unii Europejskiej na dopuszczenie do ruchu na terytorium swojego państwa pojazdów przeznaczonych do transportu towarów, które mają parametry odbiegające od wyżej wymienionych. Jest to możliwe na podstawie specjalnego zezwolenia wydawanego przez właściwe organy państwowe lub bez niego. To drugie zgodnie z Dyrektywą dopuszcza wykonanie określonych operacji transportowych pojazdami nienormatywnymi, które są niezbędne np. wycinka drzew w przemyśle leśnym. W tym rozwiązaniu nienormatywny pojazd lub zespół pojazdów może być zastąpiony przez nienormatywny pociąg drogowy utworzony z pojazdów, naczep lub przyczep zgodnie z parametrami wymienionymi wyżej. Wiele krajów skorzystało z możliwych odstępstw jakie stworzyła Dyrektywa. Obecnie najcięższe i najdłuższe pojazdy są dopuszczone do ruchu w Finlandii, Holandii i Szwecji. W tych krajach zezwolono na ruch pojazdów, które zgodnie z koncepcją modułową mogą mieć długość do 25 m, 25 m i masę brutto 60 t 47. W Polsce w celu uzyskania zezwolenia na przejazd pojazdu nienormatywnego wnioskodawca powinien złożyć pisemny wniosek do organu wydającego zezwolenie. Wniosek taki powinien zawierać takie dane jak 35 : dane wnioskodawcy oraz osoby wykonującej przejazd, termin oraz dokładny adres miejsca rozpoczęcia i zakończenia przejazdu, rodzaj ładunku i jego masę oraz markę, typ, numer rejestracyjny, datę pierwszej rejestracji, masę własną, dopuszczalną ładowność, liczbę osi pojazdu oraz liczbę kół na każdej osi, w przypadku zespołu pojazdów dane te podaje się odrębnie dla pojazdu silnikowego i przyczepy, w tym naczepy, wymiary i rzeczywistą masę całkowitą pojedynczego pojazdu lub zespołu pojazdów wraz z ładunkiem i bez ładunku, rozstaw osi oraz naciski każdej osi pojazdu wraz z ładunkiem i bez ładunku, dla pojazdów nienormatywnych o rzeczywistej masie całkowitej przekraczającej dopuszczalną masę całkowitą lub o przekroczonych normach nacisków osi oraz oświadczenie nadawcy ładunku uzasadniające, że przewożony ładunek nie może być podzielony, informację czy pojazd posiada zawieszenie pneumatyczne lub równoważne. Wydawaniem zezwoleń zajmuje się starosta, który wydaje dwa rodzaje zezwoleń 47 : 35 Tamże. 18

zezwolenia na czas nieokreślony na przejazdy nienormatywnego pojazdu wolnobieżnego, ciągnika rolniczego lub pojazdu specjalnego, których szerokość nie przekracza 3,5 m, natomiast masa całkowita, naciski osi, długość i wysokość są normatywne, zezwolenie na czas określony dla pojazdu nienormatywnego, którego długość jest większa od dopuszczalnej nie więcej niż o 2,0 m, a szerokość nie przekracza 3,2 m, natomiast masa całkowita, naciski osi i wysokość są normatywne. Zezwolenie na jednokrotny przejazd, w wyznaczonym czasie i po ustalonej trasie, pojazdów nienormatywnych innych niż wyżej przedstawione wydaje Generalny Dyrektor Dróg Krajowych i Autostrad. Standardowo, tego typu zezwolenia wydawane są na 7 dni, a sam przejazd nie powinien być dłuższy niż 72 godz. Dodatkowo, naczelnik urzędu celnego wydaje zezwolenia na jednokrotny przejazd po drogach krajowych, w wyznaczonym czasie, pojazdu przekraczającego granicę państwa przy wjeździe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej 46. Zezwolenie na jednokrotny przejazd pojazdu nienormatywnego po drogach krajowych, w wyznaczonym czasie, wydaje się dla pojazdu nienormatywnego przekraczającego granice państwa, którego parametry spełniają jeden z następujących warunków 35 : wysokość, masa całkowita i naciski osi, są normatywne, szerokość całkowita nie przekracza 3 m, długość całkowita jest większa od dopuszczalnej nie więcej niż o 2 m, nacisk osi pojedynczej albo suma nacisków osi składowych lub obu elementów łącznie przekraczają dopuszczalne wartości nie więcej niż o 15%. Jeżeli przejazd nie nastąpił w okresie ważności zezwolenia, wnioskodawca może w formie pisemnej wystąpić jednorazowo, najpóźniej przed upływem ostatniego dnia terminu ważności zezwolenia, do organu wydającego zezwolenie o przedłużenie ważności tego zezwolenia na okres nie dłuższy niż 7 dni. Opłata za wydanie zezwolenia jest wyliczana na podstawie długości trasy, przekroczeń normatywnych nacisków, wymiarów i tonażu. W transporcie drogowym ilość wydawanych zezwoleń z roku na rok wzrasta. Głównie przewozi się: elementy elektrowni wiatrowych, konstrukcje stalowe, zbiorniki, transformatory, bloki granitowe, sprzęt wojskowy. Część ze wspomnianych ładunków ponadnormatywnych podczas transportu wymaga pilotażu policji lub wyspecjalizowanej, 47 Tamże, s. 2973-2974. 35 Tamże. 19

licencjonowanej firmy pilotażowej. Dokładnie reguluje to Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 26 kwietnia 2004 w sprawie pojazdów wykonujących pilotaż 33. Rozpoznanie ładunku, sprawdzenie możliwości przewozowych oraz dobór pojazdów są pierwszymi czynnościami od których trzeba rozpocząć. że: Zezwolenie na przejazd pojazdu nienormatywnego może być wydane pod warunkiem, ładunek jest niepodzielny i nie może być przewieziony pojazdami, których masa, naciski osi, wymiary są dopuszczalne, do przewozu niepodzielnego ładunku nie można zastosować innego rodzaju transportu, uzyskano zgodę na przejazd zarządu drogi, właściwego dla trasy przejazdu, natężenie ruchu umożliwia bezpieczny przejazd pojazdu nienormatywnego, przejazd nie utrudni ruchu drogowego na znacznym obszarze ani nie zagrozi bezpieczeństwu ruchu drogowego, stan techniczny sprawności budowli usytuowanych w ciągu rozpatrywanej trasy przejazdu, umożliwi przejazd, przejazd nie stwarza zagrożenia dla stanu technicznego innych obiektów budowlanych, położonych w pobliżu trasy przejazdu, istnienie możliwości wyznaczenia trasy przejazdu zapewniającej bezpieczeństwo oraz efektywność ruchu drogowego. Następnie należy szczegółowo opracować optymalną trasę przejazdu. W procesie planowania trasy zwraca się uwagę na szerokość dróg, znaki i słupy przy drogach, wysokość i szerokość przejazdów pod wiaduktami i mostami, ronda, dozwolony nacisk pojazdu na powierzchnie, trakcje elektryczne, zły stan dróg. Wyznaczenie trasy przewozu jest możliwe, jeżeli stan techniczny drogi spełnia następujące wymagania 35 : na drodze nie występują przełomy i osuwiska, skrajnia pionowa drogi lub drogowego obiektu inżynierskiego jest większa od wysokości pojazdu wraz z ładunkiem powiększonej o 0,1 m, skrajnia pozioma drogi lub drogowego obiektu inżynierskiego jest większa od szerokości pojazdu wraz z ładunkiem powiększonej o 1,0 m, 33 Tamże. 35 Tamże. 20

ocena stanu technicznego dźwigarów lub pomostu obiektu mostowego jest równa lub większa niż 3 (w skali od 0 do 5). Oprócz wymagań przejazd pojazdu nienormatywnego nie może powodować przekroczenia bezpiecznego poziomu wytężenia materiału w konstrukcji niosącej drogowego obiektu inżynierskiego. Transporty muszą omijać odcinki remontowane. Brak szybkiej informacji o nośności i wysokości mostów i wiaduktów, wysokości estakad, o ograniczeniach na poszczególnych drogach powoduje, że w rezultacie napotkanych utrudnień finalny odbiorca płaci więcej za transport i wydłuża się czas operacji przewozu 9. 2.2. Transport wielkogabarytowy kolejowy W transporcie kolejowym ładunkiem ponadnormatywnym jest przesyłka, której nie można przenieść bez naruszania skrajni ładunkowej wagonów lub/i przekroczenia dopuszczalnego nacisku na oś wagonów lub metr bieżący szyny 7. Wymagania dla infrastruktury kolejowej Przewóz wymaga zachowania szczególnych warunków techniczno - ruchowych ze względu na: kształt, rozmiary lub masę, sposób załadowania, rozmieszczenia i zabezpieczenia na wagonie, użyte środki przewozowe oraz drogę przewozu. Ponieważ zarządca przyjmuje przesyłki do przewozu w miarę swoim możliwości technicznoeksploatacyjnych to o uznaniu jej za przesyłkę nadzwyczajną decyduje on sam. W komunikacji krajowej za przesyłkę nadzwyczajną można uważać rzeczy lub pojazdy kolejowe toczące się na własnych kołach, będące same przedmiotem umowy przewozu lub załadowane przesyłkami 48. W pierwszym przypadku to przedmioty 48 : przekraczające określoną skrajnie ładunkową lub załadowane z przekroczeniem tej skrajni, wymagające specjalnego wagonu, urządzeń zabezpieczenia bądź szczególnej organizacji przewozu ze względu na położenie środka ciężkości lub inne przyczyny związane z bezpieczeństwem przewozu, 9 Tamże, s.. 7 Tamże, s.. 48 A. Wolnowska, W. Galor, Wybrane aspekty transportu drogowego i kolejowego ładunków ponadnormatywnych w regionie Morza Bałtyckiego, Logistyka, 2010, nr. 2, s. 1351. 21

wymagające przewozu w wagonach z zagłębioną podłogą, o masie jednej sztuki powyżej 60 t, powodujące obciążenie na oś wagonu lub metr bieżący toru, powodujące obciążenie na oś wagonu lub metr bieżący toru większe od dopuszczalnego choćby w części drogi przewozu, wymagające załadowania co najmniej na dwa wagony z ławami pokrętnymi, nie połączone ze sobą sprzęgłami wagonowymi lub wagonem pośrednim, szyny, pręty stalowe do zbrojenia betonu oraz metale giętkie o długości ponad 36,m, ładowane na co najmniej dwa wagony bez ław pokrętnych. W drugim przypadku to pojazd kolejowy 48 : bez znaków RIV, RIC lub MC bez świadectwa dopuszczenia do eksploatacji wydanego przez właściwy organ, specjalistyczne pojazdy kolejowe np. dźwigi, maszyny torowe i drogowe. Wyjątek stanowią pojazdy kolejowe do wykonywania przewozów technologicznych oraz wieloczynnościowe i ciężkie maszyny do robót budowlanych zarządcy. Przewozy te realizowane są na podstawie oddzielnych regulaminów opracowanych przez właściwe jednostki zarządcy, użytkujące te pojazdy: o średnicy kół mniejszej niż 840mm, w tym również oznaczony znakami RIV, RIC lub MC oraz o przekroczonej skrajni toru 48. Przykłady zastosowania transportu kolejowego w transporcie wielkogabarytowym przedstawiono na rysunku 9 i 10. Rysunek 9. Przewóz modułów urządzeń dal przemysłu rafirejnygo firmą C.Hartwig- Katowice S.A. Żródło: A. Galor, W. Galor, Problematyka krajowego transportu ładunków ponadnormatywnych w aspekcie przewozów w regionie południowego Bałtyku, Logistyka, 2010, nr. 2, s. 116. 48 Tamże, s. 1352. 22

Przedstawione ładunki ponadnormatywne nie można przewieźć bez naruszenia skrajni ładunkowej wagonów, przekroczenia dopuszczalnego nacisku na oś wagonu lub metr bieżący szyny 7. Rysunek 10 Rozładunek z wagonu typu NORCA generatora o ciężarze 330 ton przez firmę Metalchem-Serwis Sp. zo.o. Żródło: A. Galor, W. Galor, Problematyka krajowego transportu ładunków ponadnormatywnych w aspekcie przewozów w regionie południowego Bałtyku, Logistyka, 2010, nr. 2, s. 116. W transporcie kolejowym najważniejszym ograniczeniem jest pozioma i pionowa skrajnia dlatego transportem kolejowym nie można przewozić ładunków za wysokich oraz za szerokich 14,. Kryterium doboru środka transportu W Polsce linie kolejowe zostały podzielone w.g. parametrów eksploatacyjnych na cztery kategorie. W tabeli 2 przedstawiono kryteria klasyfikacji linii kolejowych w Polsce 16. Tabela 2 Parametry eksploatacyjne linii kolejowych Kategoria linii kolejowej Prędkość maksymalna pociągów towarowych Vmax(km/h) Dopuszczalne naciski osi P[kN] Obciążenie przewozami T[Tg/rok] Magistralne (0) 80<Vmax 120 P 221 T 25 Pierwszorzędne (1) 60<Vmax 80 210 P<221 10 T<25 Drugorzędne (2) 50<Vmax 60 200 P<210 3 T<10 7 Tamże, s. 116. 14 J. Jeleń, M. Foltyńska, B. Guszczak, Podatność towarów na przewozy kolejowe, konteneryzację a organizacja procesów transportu intermodalnego, Logistyka, nr. 3, s. 985. 16 Tamże, s. 3. 23

Kategoria linii kolejowej Prędkość maksymalna pociągów towarowych Vmax(km/h) Dopuszczalne naciski osi P[kN] Obciążenie przewozami T[Tg/rok] Znaczenia miejscowego (3) Vmax 50 P<200 T<3 Źródło:Z. Jóźwiak, M. Kawa, Zastosowanie nowoczesnych rozwiązań logistycznych w transporcie ładunków ponadnormatywnych, Logistyka, 2009, nr. 4, s. 3 Do przewozu przesyłek nadzwyczajnych w zależności od wymiarów i masy używa się wagonów o specjalnej konstrukcji np. z zagłębioną podłogą, burtowych, członowych tzw. dziobowych. Pociąg, w którego składzie znajduje się wagon do przewozu przesyłek ponadgabarytowych, oprócz lokomotywy spalinowej zawiera wagon narzędziowy, socjalny dla pracowników konwojujących przesyłkę 12. Do przewozu ładunków ponadnormatywnych o zwiększonej skrajni używa się specjalistycznych wagonów kolejowych 12 : Uai (czteroosiowe wagony 418Za, 423Z), Uaai (ośmioosiowe 60Z Za/602Z, 604Z, 16 osiowe wagony 603Z, 603Za, 606Z, 24 i 32-osiowe wagony typu NORCA, JTED32, A-FELB, KRUPP), Uaais (ośmioosiowe 609Z, 619Z) Największe wagony typu NORCA umożliwiają przewóz ładunków o długości do 17500mm, szerokości do 3500mm i ciężarze nawet do 450 ton. Rysunek 11 Pociąg z ładunkiem na wagonie typu NORCA 24. Źródło: S. Grulkowski,, J. Zariczny, Możliwości wykorzystania regionalnych linii kolejowych do przewozów ponadgabarytowych na przykładzie linii 201 (Kościerzyna-Gdynia), Logistyka, nr. 6, s. 1019 12 S. Grulkowski, J. Zariczny, Możliwości wykorzystania regionalnych linii kolejowych do przewozów ponadgabarytowych na przykładzie linii 201 (Kościerzyna-Gdynia), Logistyka, nr. 6, s. 1018-1019. 24

Długość platformy bez ładunku wynosi 52390 mm, zaś długość platformy przystosowanej do transportu ładunku na belkach bocznych 6514 mm. Odpowiadające tej długości zwiększenie obrysu wagonu niezbędne dla wpisania się w skrajnie wagonów UIC, było by tak duże, że podważało by sens budowy takiego wagonu. Dla usunięcia tej niedogodności zastosowano dwa niezależne systemy przesuwu części nośnej platformy względem osi toru. System pierwszy zapewnia samoczynnie i bezstopniowo takie ustawienie osi belek dziobowych względem osi toru na łuku, że gwarantuje usytuowanie całej konstrukcji wagonu wewnątrz obrysu skrajni wagonowej przy założonym w projekcie optymalnym zmniejszeniu szerokości wagonu. 12 System drugi polega na hydraulicznym przesuwie i podnoszeniu części nośnej wagonu względem części biegowych. Przesuw sterowany ręcznie jest niezbędny dla dostosowania położenia przewożonego ładunku do obrysu skrajni budowli oraz innych przeszkód, szczególnie przy przejazdach po torach o promieniach łuków mniejszych od 250 mm 12. Zasada organizacji przewozu Przewozy ładunków ponadnormatywnych odbywają się w oparciu o Rozporządzenie Ministra Transportu z dnia 7 czerwca 2006 36. Przewóz musi być precyzyjnie przemyślany i przygotowany. Często przygotowanie takiego transportu trwa kilka tygodni. Kolejowe przewozy ponadgabarytowe i nadzwyczajne, ze względu na swój kształt, rozmiar, masę, mocowanie oraz drogę przewozu, wymagają nie tylko specjalistycznych wagonów, ale także specjalistycznych przygotowań organizacyjnych. Przesyłkę nadzwyczajną stanowią rzeczy 36 : które po załadowaniu na normalny wagon niekryty nie mieszczą się w obrysie skrajni ładunkowej, które po załadowaniu na wagon niekryty będą ze względu na swą długość większą, niż długość wagonu ze zderzakami, wystawać poza obrys skrajni ładunkowej przy przejściu tego wagonu przez łuk toru o promieniu 180 m, których umieszczenie na wagonie wyklucza zachowanie odpowiednich, wymaganych przez przewoźnika kolejowego, odstępów od krawędzi wagonu, których środek ciężkości znajduje się na wysokości większej niż połowa szerokości podstawy, którejkolwiek sztuki ładowanej przesyłki, lub znajduje się 1000 mm powyżej tej podstawy, 12 Tamże, s. 1020. 36 Tamże. 25

których środek ciężkości wskutek przesunięcia względem ich osi lub osi podłużnej wagonu stwarza zagrożenie bezpieczeństwa przewozu, wymagające, ze względu na rozmiar, kształt, masę lub położenie środka ciężkości, specjalistycznego taboru względnie specjalnych zabezpieczeń, w celu ograniczenia lub wyeliminowania negatywnego oddziaływania wymienionych cech przesyłki na bezpieczeństwo przewozu, które ze względu na kształt, rozmiar, masę albo drogę przewozu wymagają specjalnej organizacji przewozu dla zapewnienia bezpieczeństwa, o masie przekraczającej 60 ton, o długości jednej sztuki przekraczającej 36 m, jeśli ładowane są one na co najmniej dwa wagony, bez użycia ław pokrętnych, których przewóz wymaga użycia wagonu o ilości osi większej od ośmiu, powodujące większe od dopuszczalnego dla określonej linii obciążenia na oś wagonu lub metr bieżący toru, wymagające załadowania co najmniej na dwa wagony z ławami pokrętnymi lub przesuwnymi, niepołączone ze sobą sprzęgami wagonowymi lub wagonem pośrednim, nieprzeznaczone do wykonywania przewozów, specjalistyczne pojazdy kolejowe toczące się na własnych kołach, pojazdy kolejowe toczące się na własnych kołach nieoznaczone znakami RiV, RiC lub MC, wagony toczące się na własnych kołach, jeśli ich średnica jest mniejsza niż 840 mm, również jeśli oznaczone są znakami RiC lub MC, pojazdy kolejowe o przekroczonej skrajni taboru (oznaczone symbolem MC), pojazdy kolejowe dopuszczone w ograniczonym zakresie, na podstawie odrębnych przepisów, do ruchu po sieci określonych zarządców infrastruktury, pojazdy kolejowe nieposiadające świadectw dopuszczenia do eksploatacji odbywające przejazd w ramach wykonywanych badań. Organizując transport, trzeba pomyśleć o dobraniu odpowiedniej trasy, specjalistycznym zestawie przewozowym, opracowanie projektu załadunku i mocowania. Niezbędne są zezwolenia transportowe i ubezpieczenie ładunku. Nadawca nadzwyczajnej przesyłki powinien zawiadomić kolej, co najmniej 30 dni przed nadaniem, a w komunikacji międzynarodowej co najmniej 60 dni. 26

Przepisu nie stosuje się w przypadku przesyłek nadzwyczajnych, których nadanie do przewozu uzasadnione jest ważnymi względami bezpieczeństwa Państwa, a w szczególności w przypadku wprowadzenia stanu klęski żywiołowej, stanu wyjątkowego lub stanu wojennego 36. Przewoźnik powiadamia nadawcę o wyrażeniu zgody na przyjęcie do przewozu przesyłki nadzwyczajnej, co najmniej 10 dni przed wskazanym w powiadomieniu pierwszym dniem, w którym możliwe jest rozpoczęcie czynności ładunkowych. W przypadku gdy zapewnienie koniecznych warunków wykonania czynności ładunkowych lub przewozu przesyłki nadzwyczajnej wymaga szczególnego przygotowania jakiejkolwiek części infrastruktury kolejowej, przewoźnik wyraża zgodę po uprzednim uzyskaniu zgody właściwego zarządcy infrastruktury. W powiadomieniu przewoźnik określa w szczególności 36 : stację i miejsce załadunku, dzień, począwszy od którego możliwe jest rozpoczęcie czynności ładunkowych, rodzaj wagonu, który został podstawiony, wymagania, które jest obowiązany spełnić nadawca, w szczególności w zakresie przygotowania przesyłki do przewozu, jej załadunku i oznakowania, oznaczeń na wagonie, ewentualnej ochrony w czasie przewozu, zapisów w dokumentach przewozowych, drogę przewozu, w przypadku przesyłek nadzwyczajnych dopuszczalne przekroczenie skrajni ładunkowej, w przypadku przesyłek nadzwyczajnych dopuszczalne przekroczenie obciążenia na oś wagonu i metr bieżący toru, wymagania, jakie powinien spełniać odbiorca przesyłki nadzwyczajnej w czasie jej wyładunku. Przed przyjęciem do przewozu przesyłki nadzwyczajnej przewoźnik sprawdza w obecności nadawcy spełnienie wymagań: prawidłowość umieszczenia przesyłki na wagonie, poprawność jej umocowania zabezpieczenia przed przesunięciem w czasie przewozu, zgodność obrysu załadowanej przesyłki ze skrajnią ładunkową, przy uwzględnieniu 36 Tamże. 36 Tamże. odchyleń dopuszczonych przez przewoźnika, 27

poprawność oznakowania przesyłki oraz oznaczenia jej położenia na wagonie. Z czynności sprawdzających sporządza się protokół, podpisany przez przedstawicieli przewoźnika i nadawcy, w którym w przypadku stwierdzenia uchybień ustala się termin ich usunięcia przez nadawcę. Przewoźnik może odmówić przyjęcia do przewozu przesyłki nadzwyczajnej w przypadku nieusunięci uchybień. Przeładowanie, poprawienie załadowania oraz umocowania ładunku należy do nadawcy 36. Przejazdy pociągów z przesyłkami ponadgabarytowymi są realizowane przez licencjonowanych i odpowiednio wyposażonych przewoźników korzystających z infrastruktury udostępnionej przez PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. Przyjmują oni przesyłki ponadgabarytowe do przewozu w miarę możliwości technicznych i eksploatacyjnych. Przesyłkę przyjmuje się do przewozu, gdy pomiędzy jej punktami krytycznymi szerokości i wysokości, a obiektami krytycznymi usytuowanymi na drodze przewozu, pozostaje wolna przestrzeń, co najmniej 50 mm dla przejazdu przesyłek pod obiektami lub obok nich. Warunki, drogę przewozu ustala właściwy zakład linii kolejowej, gdy odległość wynosi mniej niż 50 km. Na liniach z trakcją elektryczną muszą być zachowane odstępy ochronne od górnej powierzchni przesyłki do aktualnego zawieszenia przewodu jezdnego, wynoszące co najmniej 200 mm. Przy odstępie ładunku od sieci trakcyjnej poniżej 70 mm możliwość i warunki przewozu ustala właściwy zakład linii kolejowych, decyduje o możliwości, warunkach i trasie przewozu jeżeli obciążenie na oś wagonu lub na metr bieżący toru są większe od dopuszczalnych, a także w przypadku przewozu pojazdu o średnicy kół mniejszej niż 840 mm 12. W przypadku, gdy przesyłka nadzwyczajna nie mieści się w skrajni budowli obiektów stałych i ze względu na konstrukcję nie można jej zdemontować celem zmniejszenia jej wysokości lub szerokości, zakład linii kolejowych może uwarunkować przyjęcie przesyłki do przewozu wykonaniem niezbędnych robót umożliwiających przewóz. Po zakończeniu przewozu należy przywrócić urządzenia stałe do stanu nie gorszego niż pierwotny. W przypadku, gdy wielkość przekroczenia skrajni, wynikająca z przeprowadzonych obliczeń budziłaby wątpliwość, co do możliwości przewozu ze względu na niedostateczną wolną przestrzeń, można w porozumieniu z przewoźnikiem zarządzić dodatkowe badanie trasy wagonem (lub urządzeniem) do pomiaru skrajni budowli, albo próbną jazdę wagonu z makietą przesyłki 12. Prowadzenie przewozu przesyłek ponadgabarytowych wymusza wprowadzenie szczególnych warunków ruchu innych pociągów na danej linii. W takich okolicznościach przy omijaniu 12 Tamże, s. 1016. 28