Bożena Balcerzak-Paradowska Instytut Pracy i Spraw Socjalnych Tworzenie warunków rozwoju młodego pokolenia Seminarium: Polityka rodzinna w krajach Unii Europejskiej. Wnioski dla Polski Warszawa, 20 października 2008 r.
I. Świadczenia pieniężne podstawowy (tradycyjny) instrument bezpośredniej polityki rodzinnej instrument redystrybucji dochodów Mo odel pol. rod dzinnej -zasiłki z tytułu opieki nad dzieckiem w domu lub w systemie opieki dziennej w placówkach - kwota bazowa - dodatek zależny od wieku - dodatek zależny od dochodów -zasiłek częściowy dla rodziców ogranicza- jących czas pracy -zasiłek na opiekę nad dzieckiem s o c j a l d e m o k r a t y c z n y Kraj / reprezen -tant Zasady przyznawa- nia Finlandia - uniwersalne Kryterium dziecka - wiek (do 17 lat) Zasiłki rodzinne Wysokość -zależna od liczby dzieci Preferencje - dla rodzin samotnych rodziców dodatek Inne świadczenia Szwecja - - wiek - jednakowo - dla rodzin z dziećmi 2+ - dodatek do zasiłku uniwersalne (do 16 lat) na każde dodatki z tytułu nauki - kontynuowanie nauki dziecko - dla rodzin niepełnych -zasiłek adopcyjny dochód gwarantowany (niezależnie od alimentów i świadczeń z pomocy społecznej)
w a t y w n y k o n s e r Niemcy - uniwersalny Francja - uniwersalny - wiek (do 18 lat) -uczący się: 21 lat (zawodowo) 27 lat (studiujący) + określony dochód dziecka -niepełnosprawni (bez granicy wieku) - wiek (do 20 lat) + określony dochód dziecka -częściowo od liczby dzieci - w jednakowej wysokości na 1 3 dzieci - zwiększony na 4+ -zależy od liczby dzieci (od drugiego dziecka) - dodatki zależne od wieku 11 16 lat 16+ - dla dzieci niepełnosprawnych - rodziny wielodzietne - dodatek: + kryterium dochodowe - od 2003 r. ryczałtowy dodatek - rodziny niepełne = dochód minimalny gwarantowany -dla samotnych rodziców (świadczenia alimentacyjne) - świadczenia alimentacyjne - jednorazowy zasiłek z tytułu rozpoczęcia roku szkolnego (kryterium dochodowe elastyczne podnoszone na każde dziecko) - zasiłek opiekuńczy (przy redukcji czasu pracy) - zasiłek edukacyjny na dziecko niepełnosprawne - specjalny dodatek dla osób samotnych z dzieckiem niepełnosprawnym
l i b e r a l n y Wielka Brytania - uniwersalny Child Benefit - wiek (16 lat ) - uczący się (do 20 lat) - Child Tax Credit - kryterium dochodowe (do 50 tys. euro / rok) - pomoc dla rodzin z dziećmi - Working Tax Credit (dla pracujących o niskich dochodach) specjalne dodatki samotni rodzice niepełnosprawne dziecko CB wyższy na najstarsze dziecko pozostałe w jednakowej wysokości niezależnie od dochodu d - na rodzinę - dodatkowo na urodzone dziecko - na pozostałe dzieci (wyższy) -częściowo wysokość dochodu (wypłata family element ) Irlandia - - wiek - od liczby - rodziny niepełne - dodatek na opiekę uniwersalny (16 lat) dzieci -zależnie do nad małym dzieckiem - nauka -zwiększenie: dochodu (do lat 6) (19 lat) bliźnięta - dodatek na każde (1,5x) - poszukujący pracy (zarejestrowani) trojaczki + (2x) dziecko -niepełnosprawność (dziecko 16+ lat) - rodziny o niskich dochodach (dodatek)
Model pol. ro odzinnej Kraj / reprezen- tant Zasady przyznawania Zasiłki rodzinne Kryteria Wysokość dziecka Preferencje p o ł u d n i o w o e u r o p e j s k i Grecja Włochy - selektywny - uprawnienie ubezpieczonych (pracownicze 50 dni ubezpieczeniowych; bezrobotni warunek 50 dni pracy) - selektywny - uprawnienia ubezpieczonych - wiek (18 lat) nauka (22 lata) niepełnosprawni ł i bez granicy wieku - wiek (18 lat) -niepełnosprawni (18+ lat) -zależna od liczby dzieci -zależy od: liczba członków rodziny dochodu -wysokość zasiłku odwrotnie proporcjonalna - zróżnicowanie przy każdych kolejnych 100 euro statusu rodziny (pary) rodziny (wdowcy, inwalidzi, rodziny, di żołnierzy) i ) - dodatek (o ile nie ma renty rodzinnej) - dodatek na dziecko niepełnosprawne - dodatki dla: matek samotnych - z dziećmi do lat 6 - z dziećmi 4 + - dodatek zależny od dochodu
Np. I dochód do 12,5 tys. euro rocznie - rodzina 4 osobowa - zas. 258,33 euro II dochód: 25 25,1 tys. 4 osoby zas. 121,8 euro III dochód 67 tys. + - zas. nie przysługuje
r a j e c z ł o n k o w s k i e U E n o w e k Estonia - uniwersalny - wiek (16 lat) - nauka (19 lat) - niezależnie od liczby dzieci - rodziny wielodzietne dodatek: -3 2 x zas. rodz. - 4 + 3 x zas. rodz. -7 + wyżej - rodziny niepełne - 2 x zas. rodz. -wyjątek / jeżeli pobiera rentę rodzinną Czechy - selektywny - wiek (15 lat) - Kryteria dochodowe - zasiłek szkolny (mens-teasted) - wiek (15 lat) nauka + stan (26 lat) zdrowia - Kryteria dochodowe + minimum życiowe (zależne od wieku dziecka) dochód 1,5 m. ż. zas. 0,36 m. ż. dochód 1,5 2,4 m. ż. zas. 0,31 m. ż. dochód 2,5 4,0 40 zas. 0,16 m. ż. przy niskim dochodzie
Wysokość dochodu rodziny z zasiłków rodzinnych zależnie od liczby dzieci w 2007 r w Euro Kraj Rodzina z dwojgiem dzieci Rodzina z trojgiem dzieci Luksemburg 471 800 Belgia 274 532 Niemcy 308 462 Irlandia 300 485 Austria 271 500 Szwecja 243 398 Dania 249 374 Finlandia 210,5 341,5 Francja 119,13 271,75 Estonia 38 58 Republika Czech 37 56 Polska 32 49 Słowacja 32 48 Łotwa 25 43 Bułgaria 20 35 Wielka Brytania 150 225 Grecja 24,65 55,47 Włochy Dochód: do 12,5 tys. E- 258,33 E; 25-25,1 tys. E- 1218 E; od 67 tys. brak zasiłku Źródło: Raport Evolution of the Family in Europe 2008, Institute for Family Policies; http://ec.europa.eu/employment_social/spsi/missoc_tables_en.htm
II. System podatkowy Model pol. rodzinnej Reprezentant wspólne rozliczenie podatkowe Prorodzinne zasady systemu podatkowego ulgi podmiotowe (na dzieci / ulgi przedmiotowe małżonka) inne Finlandia - wspólne rozliczenia małżonków m o k r a t y c z n y o c j a l d e s o Szwecja
Niemcy wspólne rozliczenie małżonków (1/2 wspólnych dochodów) - ulgi na dzieci -ulga na współmałżonka -wzrost składki ubezpieczeniowej na ubezpieczenie pielęgnacyjne dla bezdzietnych (0,25%) k o n s e r w a t y w n y Francja Iloraz rodzinny -zależny od wielkości i składu rodziny. - odliczenia wydatków na dzieci - ulga dla osób wykonujących pracę Oblicza się tzw. części fiskalne (nauka, opłaty za w domu (tzn. odpowiedni wskaźnik powiązany przedszkole) ze statusem członka rodziny, jego stanem matrymonialnym, liczbę dzieci. Dziecko niepełnosprawne iloraz x 0,5 części fiskalnej - Dochód dzielony przez liczbę części fiskalnej = dochód do opodatkowania
Wielka Brytania - ulga dla małżeństw (1 osoba ur. przed 1935 r.) - ulga dla osób owdowiałych - ulga dla samotnych rodziców - wysoka kwota wolna od podatku l i b e r a l n y Irlandia możliwość wyboru: - rozliczenie indywidualne - rozdzielne (odliczenia i ulgi można dzielić) -zróżnicowanie kwoty do opodatkowania zależnie od sytuacji rodziny (osoba samotna, małżeństwo z 1 lub 2 dochodami, - łączne samotny rodzic z dzieckiem) - ulgi dla samotnych rodziców - ulgi na dziecko/ci niepełnosprawne - odliczenie z tytułu opieki nad członkiem rodziny (% dochodu w określonych granicach - wydatki medyczne - wydatki związane z leczeniem osoby niepełnosprawnej (zależne do dochodu) - VAT od sprzętu pomocniczego -dla niepełnosprawnych kierowców i pasażerów (zakup samochodu) -wyłączenie z dochodów alimentów
- koszty usług pielęgnacyjnych - koszty zatrudnienia opiekuna - koszty opieki domowej - wydatki w przypadku dzieci trwale niepełnosprawnych i chorych na nowotwory
Grecja - wspólne rozliczenie małżonków - wydatki medyczne - na edukację - nabycie mieszkania p o ł u d n i o w o e u r o p e j s k i Włochy - wspólne (kryterium dochodowe współmałżonka) -zróżnicowane kryterium dochodu - ulgi -zróżnicowanie od wysokości dochodu (degresywnie) - od liczby dzieci - dodatkowo dla rodzin wielodzietnych i samotnych rodziców - wydatki na dzieci (np. kształcenie, udział w zajęciach sportowych) do 19% tych wydatków kwota wolna od podatku zależna od: - statusu społecznoekonomicznego - dochodu - typu rodziny wiek dziecka liczba dzieci 3 + niepełnosprawność dziecka
Estonia b. d. - ulgi na dzieci (do 17 roku życia) w wysokości równej kwocie wolnej od podatku - świadczenie alimentacyjne (nie opodatkowane) z ł o n k o n o w e k r a j e c w s k i e U E Czechy - wspólne opodatkowanie małżonków - na dzieci + tax bonus (gdy podatek jest niższy niż kwota odliczenia) dla rodzin o niskich dochodach -na współmałżonka (+ kryterium jego dochodu)
III. Usługi społeczne dla dzieci i młodzieży A. Usługi opiekuńcze Cele Szczytu w Barcelonie (do osiągnięcia w 2010 r.) objęcie opieką: 33% dzieci do lat 3 90% dzieci w wielu od 3 lat do wieku rozpoczęcia nauki szkolnej Wyszczególnienie Opieka Opieka (dane 2006 r.) nad dziećmi do lat 3 nad dziećmi w wieku 3 + Osiągnięcie celu (przekroczenie wskaźników) Zbliżanie się do celu Wskaźniki dla opieki nad dziećmi 0 3 lata 16 26% poniżej 10% Wskaźniki dla opieki nad dziećmi 3 + lata 70 80% poniżej 70% w tym poniżej 60% Dania, Holandia, Szwecja, Belgia, Hiszpania Portugalia, Wielka Brytania, Francja, Luksemburg, Słowenia Finlandia, Włochy, Cypr, Estonia, Łotwa, Irlandia Grecja, Węgry, Malta, Słowacja, Czechy, Polska, Austria, Litwa Belgia, Dania, Francja, Niemcy, Irlandia, Szwecja, Hiszpania, Włochy Holandia, Wielka Brytania, Cypr, Słowenia, Estonia Węgry, Finlandia, Portugalia, Słowacja, Austria Czechy, Grecja, Litwa, Łotwa, Malta, Luksemburg, Polska
Przykłady dobrych praktyk Rozwiązania Szwecja Irlandia Estonia Różnorodność instytucji i zakresu usług 1. Placówki opieki dziennej (day care centres) 1. Opieka całodzienna (full day care) żłobki 1. Żłobki, przedszkola 2. Opieka częściowa (part-time groups) i przedszkola 2. Ogniska (sessional services); w określonych godzinach, włączenie 2.Dzienne centra opieki (dzieci 1 6 lat) 3. Opieka w domu opiekuna (municipal family day-care) rodziców 3. Opiekunki dla dzieci (child minders) w domu 3. Szkoły wychowania przedszkolnego opiekuna (ulgi podatkowe) 4.Otwarte przedszkole (open preschool) udział rodziców 4. Centra opieki (drop - in - centres) przy centrach handlowych, hotelach 5. Centra opiekuńcze odpowiedzialność rodziców (stowarzyszenia) + 5. Różne formy opieki dla dzieci 4 15 lat (o różnym zakresie zajęć) zaangażowanie wykwalifikowanego personelu 6. Pomoc w opiece 6. Środowiskowe placówki domowej opieki (dla rodzin o niskich dochodach)
Finansowanie Władze lokalne Władze lokalne Władze lokalne + dotacje z budżetu państwa Udział rodziców (opłaty) Opłaty zależne od: Dość wysokie zależne Do 2% płacy minimalnej - zarobków - liczby dzieci w rodzinie - zakresu usług od rodzaju placówek i zakresu usług - opłaty niskie + część kosztów wyżywienia Zasada obligatoryjne zapewnienie opieki brak miejsca dofinansowanie i opieki prywatnej Programy specjalne The National Childcare Investment Programme 2006 2010 - rozwój infrastruktury opiekuńczej (75% dotacji) - rozwój ilościowy i jakościowy - objecie środowisk defaworyzowanych -włączenie środowisk lokalnych - granty dla: opiekunów, rodziców, wychowawców, społeczne ośrodki opieki nad dziećmi
B. Usługi edukacyjne Irlandia: przedszkole element systemu edukacji infant classes oddziały ł przedszkolne dla małych ł dzieci iw szkołach ł podstawowych; dofinansowanie wyposażenia (ze środków publicznych) Early Start Programme wyrównywanie szans edukacyjnych 3 4-latków szkoła od 6 roku życia (w praktyce 4 5 jeżeli uwzględni się infant classes) edukacja domowa (nadzór i wsparcie instytucji państwowych) nauka w szkole podstawowej i ponadpodstawowej bezpłatna
C. Usługi socjalne (socjalne funkcje szkoły) Irlandia: pomoc w ponoszeniu kosztów edukacji - zasiłek na ubranie i obuwie szkolne (niskie dochody) - pomoc na zakup podręczników (trudna sytuacja) - zwolnienia z opłat egzaminacyjnych - zwolnienia z opłat za transport - dodatek edukacyjny dla dzieci z obszarów peryferyjnych wyrównywanie szans edukacyjnych (szkoła podstawowa) - pomoc dla obszarów defaworyzowanych (specjalny status szkół, dofinansowanie wyposażenia Internetu itp.) - zajęcia wyrównawcze dla uczniów program na rzecz ukończenia edukacji (opieka nad uczniami zagrożonymi wypadnięciem z systemu edukacji) dożywienie w szkole (dla dzieci zagrożonych, ze specjalnymi potrzebami) akcja mleczna (przedszkola, szkoły podstawowe, ponadpodstawowe)
Podsumowanie. Wnioski 1. W zakresie podstawowych instrumentów polityki rodzinnej maleje zróżnicowanie uzależnione od fundamentu modelu tej polityki 2. Podstawowym instrumentem polityk rodzinnych są świadczenia pieniężne (zasiłki rodzinne) Dominują zasady: uniwersalność systemów ustalenie kryterium dziecka z uwzględnieniem okresu nauki, stanu zdrowia zróżnicowanie wysokości zasiłków rodzinnych od liczby dzieci w rodzinie (pośrednie preferencje dla rodzin wielodzietnych) dodatki do zasiłków rodzinnych: dla rodzin wielodzietnych (bezpośrednie preferencje) dla rodzin niepełnych (ewentualnie specjalne świadczenia) dla rodzin o niskich dochodach dla rodzin z dziećmi niepełnosprawnymi (+ pominięcie kryterium wieku) 3. Instrumentem polityki rodzinnej (o charakterze redystrybucyjnym) są elementy prorodzinne w systemie podatku od dochodów osobistych, realizowane przez: możliwość wspólnego rozliczenia małżonków /korzystne przy dużym zróżnicowaniu dochodów małżonków i w sytuacji rodziny z 1 żywicielem/ podwyższenie kwoty wolnej od podatku zależnie od sytuacji rodzinnej
bezpośrednie ulgi podatkowe na dzieci (rzadziej na współmałżonka) odpisy wydatków na cele edukacyjne, związane z wychowaniem dzieci, medyczne 4. Następuje rozwój usług opiekuńczych dla dzieci. Dokonuje się to również ż w krajach modelu południowoeuropejskiego, ł który opiera się na zasadzie familiaryzmu. Istnieją dwa kierunki rozwoju usług: wspieranie opieki sprawowanej wewnątrz rodziny wspieranie rozwoju placówek opiekuńczych. W krajach aktywnej polityki rodzinnej (np. Francja, Irlandia) rozwój obu kierunków działań występuje równolegle. 5. Realizacja celu polityki rodzinnej wspieranie rodziny w inwestowanie w młode pokolenie, zapewniającym jego rozwój następuje poprzez: wysokość świadczeń pieniężnych i ulg podatkowych uwzględnienie w systemach świadczeń iulg specyfiki sytuacji rodzin (materialnej, wielodzietności, niepełności, niepełnosprawności) rozwoju usług społecznych (opiekuńczo-edukacyjnych, pełniących funkcje: prorozwojów, egalitaryzujące, aktywizujące w odniesieniu i i do rodziców)
Propozycje dla Polski 1. Weryfikacja zasad przyznawania świadczeń rodzinnych: podniesienie dochodowego znaczenia świadczeń ustalenie wysokości zasiłków rodzinnych i dodatków w relacji do: wartości koszyka dóbr i usług konsumpcyjnych związanych z wydatkami na zaspokojenie określonej kategorii potrzeb (wg struktury rodzajowej WDR) w relacji do kosztów ponoszonych w sytuacji, która stanowi podstawę przyznawania (np. dodatek z tytułu rozpoczęcia roku szkolnego jako rzeczywistych wydatków) stopniowe przejście od systemu selektywnego do uniwersalnego (m.in.. odpowiednie zmiany w WDR uwzględniające potrzeby rozwoju dzieci) weryfikacja katalogu dodatków do zasiłków rodzinnych (np. wprowadzenie dodatku na pokrycie kosztów opieki nad dziećmi) 2. Rozwój świadczeń rzeczowych 3. System podatkowy rozwiązanie problemu rodzin rolniczych (odpis prorodzinny w systemie innych podatków, rekompensata pieniężna za brak ulgi podatkowej) wzmocnienie wsparcia rodzin wielodzietnych (podwyższenie kwoty wolnej od podatku, wyższe ulgi na kolejne dzieci)
4. Rozwój usług społecznych rozwój placówek opieki nad dziećmi, zwłaszcza na terenach wiejskich - prawna zasada uzależnienia wysokości opłat do dochodu lub liczby dzieci korzystających - wprowadzenie dodatku do zasiłku rodzinnego na pokrycie opłat - rozwój różnorodnych form opieki - poprawa jakości usług opiekuńczych - uelastycznienie funkcjonowania - włączenie pracowników w rozwój placówek opieki nad dziećmi (sponsoring w zamian za ulgi podatkowe) rozwój usług edukacyjnych: - objęcie obowiązkiem wychowania przedszkolnym 5-latków - opieka pozalekcyjna + działania socjalne (o szerokim zakresie) dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych - szkoła otwarta = baza lokalnego centrum oświaty, kultury = dostępność dla całych rodzin = integracja środowiska - aktywizacja działań poradni szkolnych (na rzecz uczniów i rodziców) współpraca psychologów, pedagogów, lekarzy tworzenie lokalnej bazy na rzecz aktywnych form spędzania czasu wolnego + promocja zachowań