4.3. Warunki życia Katarzyna Gorczyca [w] Małe i średnie w policentrycznym rozwoju Polski, G.Korzeniak (red), Instytut Rozwoju Miast, Kraków 2014, str. 88-96 W publikacji zostały zaprezentowane wyniki projektu badawczego pt.: Zróżnicowanie procesów rozwojowych małych i średnich miast i jego wpływ na rozwój policentryczny systemu osadniczego Polski, sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/01/B/HS4/02227 Warunki życia określa się jako stan zaspokojenia wszelkich potrzeb, w jakich żyje, działa i przebywa człowiek 1 (Liszewski 1995). W niniejszym podrozdziale skoncentrowano się na analizie takich danych, które określają warunki życia, a były możliwe do pozyskania na potrzeby badań w wybranych przedziałach czasowych dla zbioru miast polskich. Część danych istotnie określających również warunki życia mieszkańców, jak np. liczba mieszkań oddanych do użytku, została już przeanalizowana w podrozdziale poprzednim (4.2.4.) dotyczącym procesów inwestycyjnych miast, a wskaźniki charakteryzujące rozwój gospodarczy tych miast zostały omówione w rozdziałach dotyczących rynku pracy (4.2.1.- 4.2.2.). 4.3.1. Powierzchnia użytkowa mieszkań Łączna powierzchnia użytkowa mieszkań w Polsce w 1995 r. wynosiła 694 mln m 2 i do roku 2010 wzrosła do 951 mln m 2 (o37%), co oznaczało również podobny wzrost powierzchni użytkowej przypadającej na mieszkańca z 18 m 2 do 25 m 2 /osobę. Jednak największy przyrost nastąpił w latach 1995-2003. Wartości powyżej średniego przyrostu charakteryzowały małe i średnie nastąpił w obszarach metropolitalnych, w każdym z trzech analizowanych lat (1995, 2003 i 2010 r.). Największy przyrost w okresie 1995-2010 wystąpił w ch wszystkich kategorii położonych w obszarach metropolitalnych (Rys. 4.3.1), lecz różnice między wszystkimi kategoriami były niewielkie rzędu 5-7 m 2 /osobę. 1 Liszewski S., 1995, Zróżnicowanie przestrzenne poziomu i jakości życia ludności w aglomeracjach miejskich (program badań, pierwsze wyniki), Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica, 20, Łódź, s. 207 219.
Rys. 4.3.1. Powierzchnia użytkowa mieszkań na mieszkańca w latach 1995, 2003, 2010 w grupach miast w Polsce w m 2 /osobę Wśród miast charakteryzujących się najwyższą powierzchnią użytkową na mieszkańca dużo było ośrodków turystycznych jak np. Krynica Morska (65,7 m 2 /osobę w 2010 r.), Władysławowo (46,8), Jastarnia (42,1), a także podwarszawskich miast sypialni charakteryzujących się znacznym udziałem zabudowy rezydencjonalnej jak np. Podkowa Leśna (48,1), Łomianki (44,6). Dużo niższe wartości występowały w małych ch woj. warmińsko-mazurskiego jak np. w Białej Piskiej (18,1), Bisztynku (18,2), Jezioranach (18,3). Tab. 4.3.1. Powierzchnia użytkowa mieszkań w m 2 przypadająca na 1 mieszkańca w grupach miast według województw w 1995 i 2010 r. Typy miast Miasta małe i średnie w Miasta małe i średnie w Miasta małe i średnie poza Miasta małe i średnie poza 1995 2010 1995 Powierzchnia użytkowa w województwach (średnia, m 2 /osobę) do 20 20-25 powyżej 25 dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, lubelskie lubuskie, łódzkie, małopolskie, mazowieckie, opolskie, podlaskie, pomorskie, podkarpackie, śląskie, - - świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie warmińsko-mazurskie kujawsko-pomorskie, lubelskie, dolnośląskie, lubuskie, łódzkie, opolskie, śląskie, małopolskie, świętokrzyskie, zachodniopomorskie mazowieckie, podkarpackie podlaskie, pomorskie, wielkopolskie dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, lubelskie lubuskie, łódzkie, małopolskie, mazowieckie, opolskie, podlaskie, pomorskie, podkarpackie, śląskie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie 2010 - - - dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, lubelskie łódzkie, podlaskie, pomorskie, warmińsko-mazurskie lubuskie, małopolskie, mazowieckie, opolskie, podkarpackie, świętokrzyskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie śląskie
Miasta duże w 1995 dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, lubelskie lubuskie, łódzkie, małopolskie, mazowieckie, opolskie, podlaskie, pomorskie, podkarpackie, śląskie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie - - Miasta duże w 2010 - kujawsko-pomorskie, łódzkie, lubelskie, lubuskie, małopolskie, podkarpackie, podlaskie, pomorskie, śląskie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie dolnośląskie, mazowieckie, opolskie, wielkopolskie Miasta duże poza 1995 dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, małopolskie, mazowieckie, śląskie, warmińsko-mazurskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie X X Miasta duże poza 2010 X dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, małopolskie, mazowieckie, warmińskomazurskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie śląskie * brak województw w wierszu duże poza obszarami metropolitalnymi, wynika z braku tych miast. w 8 województwach Porównanie zróżnicowania przestrzennego wielkości zasobów mieszkaniowych według województw w latach 1995 i 2010 prezentuje tabela 4.3.1. Analiza wskazuje, że w ch małych i średnich położonych w obszarach metropolitalnych we wszystkich województwach nastąpił przyrost średniej powierzchni użytkowej. W 2010 r. najniższe wartości (do 20 m 2 /osobę) występowały w małych i średnich ch obszarów metropolitalnych tylko w województwie warmińsko-mazurskim, natomiast wartości przekraczające 25 m 2 /osobę występowały aż w 7 województwach. Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkań dla grupy miast małych i średnich położonych poza obszarami metropolitalnymi wskazuje istotny przyrost średniej powierzchni użytkowej na mieszkańca w 2010 r. przede wszystkim w woj. śląskim. Pozostałe województwa w tej grupie miast plasują się w granicach średniej krajowej. Interesująco jest zróżnicowanie zmian wielkości powierzchni użytkowej na mieszkańca w ch dużych, położonych w obszarach metropolitalnych. Najwyższe, bo ponad 25 m 2 /mieszkańca zaobserwowano w: Warszawie, Wrocławiu, Poznaniu i Opolu. W pozostałych województwach wartości te kształtowały się na poziomie 20-25 m 2 /mieszkańca. Jeśli chodzi o powierzchnię użytkową w ch dużych poza obszarami metropolitalnymi, to analiza dotyczyła tylko 8 województw i w każdym z nich nastąpił przyrost w stosunku do roku 1995, a najwyższe wartości w 2010 r. stwierdzono w woj. śląskim. Przyczyny najwyższego wzrostu powierzchni użytkowej na mieszkańca w ch małych i średnich położonych w obszarach metropolitalnych mogą wynikać z procesu suburbanizacji, wypełniania luki mieszkaniowej szczególnie wyraźnej w funkcjonalnych obszarach metropolitalnych. Największy udział powierzchni użytkowej na mieszkańca w ch małych i dużych położonych w obszarach metropolitalnych zaobserwowano w rejonie Warszawy, Poznania i Wrocławia. Jedynym województwem, w których średnia wielkość zasobów mieszkaniowych jest tak wysoka także w ch położonych poza obszarami metropolitalnymi jest śląskie.
4.3.2. Miejsca w przedszkolach W ocenie warunków życia miast zbadano także zmiany dostępności do jednego z podstawowych zasobów infrastruktury społecznej, jakim są przedszkola. Na podstawie danych z lat 1995, 2003 i 2010 r. na 1 000 mieszkańców. Analiza wykresu (Rys. 4.3.2) wskazuje, że nastąpił bezwzględny przyrost liczby miejsc w przedszkolach (liczony na 1 tys. mieszkańców), występował we wszystkich analizowanych grupach miast, po przejściowym ich spadku w okresie 1995-2003. Najwyższe wskaźniki liczby miejsc w przedszkolach na 1000 mieszkańców w 2010 r. występowało w ch małych: Krzywiń (235), Kańczuga (116), Ujazd (87) i Kołaczyce (85). Z drugiej strony występuje kilka miast małych, w których w ogóle nie ma przedszkoli to: Poniatowa, Siechnice, Krasnobród, Drohiczyn, Jedwabne, Świerzawa, Borek Wielkopolski. Rys. 4.3.2. Miejsca w przedszkolach na 1 000 mieszkańców w latach 1995, 2003, 2010 wg grup miast Zróżnicowanie poziomu liczby miejsc w przedszkolach wykazywało duże zróżnicowanie przestrzenne w poszczególnych grupach miast (tab. 4.3.2). Największe zmiany zaobserwowano w ch małych i średnich w obszarach metropolitalnych. Duży przyrost liczby miejsc w przedszkolach zanotowano w województwach lubelskim (o 57%), mazowieckim (45%), wielkopolskim (36%) i małopolskim (28%). W przypadku woj. lubelskiego liczba miejsc w przedszkolach w 1995 r. była bardzo niska, więc tak duży wzrost poprawił dostępność przedszkoli do poziomu ogólnopolskiego. W przypadku województw mazowieckiego, wielkopolskiego i małopolskiego znaczny przyrost liczby miejsc w przedszkolach może wynikać z procesów suburbanizacji i związanego z nimi wzrostu
zapotrzebowania na usługi skierowane do nowych mieszkańców terenów podmiejskich. Znaczne spadki miejsc w przedszkolach w ch małych i średnich położonych w obszarach metropolitalnych występowały jednak w województwach świętokrzyskim (-59%), podlaskim (-36%) i lubuskim (-35%). Zmiany w poszczególnych województwach według grupy miast prezentują ryciny 4.3.3 i 4.3.4.
Tab. 4.3.2. Miejsca w przedszkolach przypadające na 1000 mieszkańców w grupach miast według województw w 1995 i 2010 r. Województwo Miejsca w przedszkolach na 1000 małe i średnie w mieszkańców małe i średnie poza Miejsca w przedszkolach na 1000 mieszkańców Zmiany liczby miejsc w przedszkolach na 1000 mieszkańców 1995 2010 1995-2010 w % duże w woje- małe i średnie wódz- two w dolnośląskie 34,26 27,26 20,67 20,38 34,08 26,57 24,01 20,53-0,52-2,59 13,92 0,75 kujawsko-pomorskie 18,09 26,08 21,18 17,69 22,05 25,35 25,15 17,75 17,97-2,86 15,79 0,33 lubelskie 14,96 24,31 27,61 20,39 34,68 29,18 30,95 17,99 56,87 16,66 10,81-13,35 lubuskie 35,69 30,53 26,45 23,77 26,39 29,99 29,96 23,25-35,25-1,79 11,73-2,25 łódzkie 25,60 24,96 23,19 18,76 26,07 27,02 25,22 20,31 1,83 7,63 8,02 7,65 małopolskie 25,52 27,03 22,94 19,35 35,67 27,76 28,85 22,27 28,44 2,60 20,50 13,12 mazowieckie 18,72 26,11 24,18 17,63 34,13 27,91 30,64 23,51 45,14 6,44 21,08 25,01 opolskie 26,89 29,57 30,58 31,49 33,39 32,80 30,44 27,62 19,47 9,86-0,47-14,01 podkarpackie 30,24 28,36 26,59 17,43 37,38 28,48 31,07 17,77 19,11 0,41 14,44 1,91 podlaskie 37,37 26,33 27,36 17,43 27,48 24,62 29,42 17,57-35,99-6,92 7,02 0,79 pomorskie 18,33 24,45 19,06 18,34 23,63 27,86 19,94 19,86 22,42 12,27 4,39 7,65 śląskie 24,52 28,19 23,48 24,07 25,51 29,14 25,91 25,39 3,87 3,27 9,36 5,21 świętokrzyskie 42,47 26,29 19,63 15,70 26,75 23,13 26,60 15,43-58,78-13,65 26,21-1,79 two warmińskomazurskie małe i średnie poza duże w woje- małe i średnie wódz- two w małe i średnie poza duże w 29,65 26,96 33,27 20,53 30,62 25,66 30,49 18,60 3,18-5,07-9,11-10,38 wielkopolskie 21,95 31,74 24,93 23,41 34,44 34,80 31,43 26,11 36,26 8,81 20,68 10,32 zachodniopomorskie 27,18 25,65 18,91 18,28 31,40 26,47 22,93 19,10 13,44 3,10 17,52 4,31 woje- wódz-
Rys. 4.3.3. Zmiany liczby miejsc w przedszkolach na 1000 mieszkańców w latach 1995-2010 w ch małych i średnich położonych w obszarach metropolitalnych w województwach w % Rys. 4.3.4. Zmiany liczby miejsc w przedszkolach na 1000 mieszkańców w latach 1995-2010 w ch małych i średnich położonych poza obszarami metropolitalnymi w województwach w %
Niewielki przyrost liczby miejsc w przedszkolach miast małych i średnich poza obszarami metropolitalnymi może także wynikać z mniejszego zapotrzebowania na nie w obszarach niepodlegających tak intensywnej suburbanizacji. W większości województw przyrost ten nie przekraczał 10%; najwyższy był w województwach lubelskim (16%), pomorskim (12%) i opolskim (10%), a w przypadku trzech województw zanotowano istotny spadek liczby miejsc w przedszkolach. Były to województwa: świętokrzyskie (spadek o 13%), podlaskie (o 7%) i warmińsko-mazurskie (o 5%). Przyrost liczby miejsc w przedszkolach w ch dużych zlokalizowanych w obszarach metropolitalnych, w 3 województwach przekroczył 20% tj. w świętokrzyskim (26%), mazowieckim (21%), wielkopolskim (21%), małopolskim (20%). Podsumowując analizę dostępności miejsc w przedszkolach, należy zaznaczyć, że pozytywną tendencją jest wzrost liczby miejsc w przedszkolach w każdej z analizowanych grup miast, mimo wyraźnego spadku w okresie 1995-2003. Największy przyrost liczby miejsc w przedszkolach wystąpił w ch małych i średnich położonych w obszarach metropolitalnych. Niekorzystna sytuacja była w województwach świętokrzyskim i podlaskim, gdzie nastąpił znaczny spadek dostępności przedszkoli w różnych grupach miast i obecnie jest ona najniższe w kraju. Znaczny przyrost liczby miejsc w przedszkolach województwa lubelskiego wynikał raczej ze znacznego niedoinwestowania w tym zakresie w 1995 r. Natomiast najkorzystniej, jeśli chodzi o liczbę miejsc i ich przyrost, sytuacja wyglądała w małych i średnich ch województw mazowieckiego i opolskiego. 4.3.3. Korzystający ze środowiskowej opieki społecznej Warunki życia zanalizowano także pod kątem korzystania przez mieszkańców miast z pomocy społecznej, ze względu na dostępność danych przeprowadzono analizę tylko dla 2010 r. Ogółem w Polsce z pomocy społecznej korzystało wtedy 8,7% mieszkańców. Najniższe ich udziały występowały, w ch dużych zlokalizowanych w obszarach metropolitalnych. Jeśli chodzi o mieszkańców miast małych i średnich, wyższe odsetki korzystających z tej pomocy występowały poza obszarami metropolitalnymi (Tab. 4.3.3). Najgorsza sytuacja (>10% korzystających z opieki społecznej) występowała w pozametropolitalnych ośrodkach miejskich 8 województw: warmińsko-mazurskiego, kujawsko-pomorskiego, lubuskiego, zachodniopomorskiego, podkarpackiego, podlaskiego i pomorskiego. Lepiej sytuacja kształtowała się w ch małych i średnich położonych w obszarach metropolitalnych, udział mieszkańców korzystających z pomocy społecznej >10% wystąpił jednak tylko w 4 województwach: warmińsko-mazurskim, świętokrzyskim, kujawskopomorskim i podlaskim ( a więc w 3 z poprzedniej grupy). Miasta małe i średnie w granicach obszarów metropolitalnych Krakowa (4,9%), Poznania i Lublina charakteryzowały się najniższymi udziałami odsetka osób korzystających z pomocy społecznej. Jeśli chodzi o obie grupy miast małych i średniach to najlepiej sytuacja kształtowała się w województwie śląskim (udział mieszkańców korzystających z opieki społecznej wynosił tam po ok. 5%). Tab. 4.3.3. Udział osób korzystających ze środowiskowej opieki społecznej w ogólnej liczbie mieszkańców w % w 2010 r.
Miasta małe Miasta małe Miasta duże Województwo i średnie i średnie Województwa w ogółem w poza % dolnośląskie 5,7 7,8 2,5 7,0 kujawsko-pomorskie 10,4 12,9 5,2 11,6 lubelskie 5,3 7,5 5,1 10,1 lubuskie 9,2 11,4 5,0 10,3 łódzkie 7,1 8,6 6,1 8,2 małopolskie 4,9 7,3 3,2 7,0 mazowieckie 5,6 9,8 3,7 7,6 opolskie 6,5 7,1 2,2 6,5 podkarpackie 8,6 10,5 4,9 11,9 podlaskie 10,1 10,5 5,7 10,2 pomorskie 5,6 10,5 3,3 9,0 śląskie 5,4 5,6 6,5 5,7 świętokrzyskie 11,8 9,1 8,1 11,7 warmińsko-mazurskie 11,1 13,4 6,2 14,3 wielkopolskie 5,2 8,6 4,7 8,0 zachodniopomorskie 8,1 11,7 5,0 10,4
Rys. 4.3.5. Udział osób korzystających ze środowiskowej opieki społecznej w ogólnej liczbie mieszkańców miast małych i średnich w 2010
Analiza danych ogólnopolskich, wskazuje, na występowanie sporych różnic pomiędzy poszczególnymi mi. Najwyższe wartości (ponad 1/3) zanotowano w ch małych: Radzyniu Chełmińskim (38%), Gąbinie (34%), Brzostku i Koprzywnicy (po 35%). Najniższe wartości występujące w małych ch to 2% w Krzeszowicach, Piasecznie, Sośnicowice. Zróżnicowanie przestrzenne mieszkańców korzystających z pomocy społecznej wskazuje na duże różnice występujące pomiędzy regionami (Rys. 5.3.5). Największe udziały korzystających z opieki społecznej występują w ch małych i średnich województwa warmińsko-mazurskiego, zachodniopomorskiego oraz kujawsko-pomorskiego. Natomiast najlepsza sytuacja występuje w woj. śląskim. Oprócz wyraźnego zróżnicowania regionalnego, uwidaczniają się również różnice wewnątrzregionalne. Większość miast małych i średnich położonych w obszarach metropolitalnych charakteryzuje się występowaniem niższego udziału osób korzystających ze środowiskowej opieki społecznej poniżej średniej krajowej. Wyjątek stanowią w obszarach metropolitalnych województw kujawsko-pomorskiego i zachodniopomorskiego. Występowanie tak znacznych różnic w odsetku korzystających ze środowiskowej opieki społecznej w ch położonych w granicach funkcjonalnych ośrodków miejskich metropolitalnych i poza nimi wskazuje na duże zróżnicowanie procesów rozwojowych miast małych i średnich położonych w obszarach metropolitalnych. W związku z brakiem danych z 1995 r. trudno ocenić obecną tendencję, co jest o tyle ważne, że nasilanie się niekorzystnych zjawisk społecznych może spowodować silne wewnątrzregionalne rozwarstwienie społeczne.