W strefie szantażu energetycznego Rozmowa z Artiomem Malginem, politologiem z Moskiewskiego Państwowego Instytutu Stosunków Międzynarodowych (MGIMO) przy Ministerstwie Spraw Zagranicznych Rosji. ( Nowy Przemysł październik 2005) - Na ile żywy i aktualny jest dzisiaj po stronie rosyjskiej i, w Pana ocenie, również unijnej pomysł poszerzenia dialogu energetycznego Unia - Rosja o Ukrainę? - O takiej możliwości mówi się od mniej więcej półtora roku, to nie jest nowość. Na Ukrainie było o tym słychać jeszcze za czasów prezydenta Kuczmy. Także rosyjskie ministerstwa długo się szykowały do przedstawienia Unii takiej propozycji, długo zastanawiały się, czy na pewno będzie to dla Rosji korzystne. Teraz pomiędzy Unią i Rosją trwa wzajemne sondowanie: każda ze stron chce zaprosić Ukrainę do wspólnego stołu rozmów na własnych, optymalnych ze swojego punktu widzenia, warunkach. Teraz mówimy więc nie o tym, czy, ale na jakich zasadach dołączyć Ukrainę do dotychczas dwustronnego dialogu energetycznego. - Pan jest zwolennikiem takiego kroku, ale interpretuje go Pan dość ryzykownie: jako narzędzie bardziej precyzyjnej kontroli Rosji nad poczynaniami Ukrainy w sferze energetyki. - Nie mówię o jakiejkolwiek kontroli Rosji nad ukraińską energetyką lub infrastrukturą do transportu gazu lub ropy. Mam na myśli tylko stabilizację i odpolitycznienie wzajemnych stosunków Rosji i Ukrainy w sferze energetyki. Teraz rozmowy o cenach surowców i stawkach za tranzyt od razu przekształcają się w polityczne dyskusje. W takiej sytuacji będzie o wiele lepiej, jeżeli w relacjach Rosja - Ukraina pojawi się jako trzeci partner Unia Europejska. Model dwustronnych rosyjsko-ukraińskich relacji z udziałem istotnego dla każdej ze stron zachodniego partnera jest już zresztą wypróbowany. Na razie w naszych wzajemnych stosunkach polityka decyduje - nawet jeżeli nie o wszystkim, to o wielu sprawach na pewno. Zresztą na samej Ukrainie nie zakończył się podział politycznych i gospodarczych wpływów, a kluczowe miejsce w tych rozgrywkach zajmują kwestie związane z energetyką - dzieje się tak dlatego, że tranzyt surowców energetycznych jest szczególnie dochodowym obszarem tamtejszej gospodarki. Rosja i Ukraina muszą się też w końcu zdecydować, czy pozostaną w sytuacji wzajemnych ulg - zaniżonych cen na surowce i opłat za ich tranzyt - czy też wejdą na nowy poziom cenowy (nie mówiąc już o cenach światowych, które zresztą w istocie nie istnieją). Póki co strony nie mogą się doliczyć, co jest dla nich korzystniejsze.
- Poszerzenie dialogu energetycznego Unia - Rosja o Ukrainę odpolityczni wzajemne relacje? Zdaje się, że dotychczasowe osiągnięcia dialogu UE - Rosja są dość mizerne. - Kwestię przesadnego upolitycznienia wzajemnych relacji Rosji i Ukrainy, podobnie jak i sprawę wzajemnych rozliczeń, można rozstrzygnąć dość prędko. Znacznie bardziej skomplikowana jest kwestia starań obu stron o dywersyfikację dróg transportu surowców (w przypadku Rosji) i źródeł zaopatrzenia w surowce energetyczne (na Ukrainie). Ukraina dopiero zaczyna myśleć o dywersyfikowaniu źródeł pozyskiwania gazu i ropy, a jej partnerami są nie będące jeszcze światowymi graczami kraje dawnego ZSRR. Każda próba uzyskania od nich surowców - jak rozmowy o kaspijskiej ropie, czy o turkmeńskim gazie - napotyka na barierę braku infrastruktury, albo wykorzystania przede wszystkim rosyjskiego systemu przesyłowego. Rodzi to nowe zależności od Rosji i niechęć po stronie rosyjskiej. - Dlaczego poszerzenie dialogu Unia - Rosja ma być ciekawe dla Unii Europejskiej? - Dlatego, że wzajemne relacje energetyczne Rosji i Ukrainy rzutują na sytuację surowcową i paliwową w całej Europie. Także dlatego nie wykluczam poszerzenia tego dialogu o Białoruś. Pamiętny skandal ze wstrzymaniem dostaw rosyjskiego gazu przez Białoruś został zażegnany tak prędko tylko dlatego, że sprawą były żywo zainteresowane największe kraje Europy Zachodniej. Wracając do Ukrainy, to ona sama zawsze chciała mieć bardziej stabilne relacje z Zachodem. Nasza propozycja może być zatem korzystna dla wszystkich stron. Jest zresztą jasne, że Ukraina odgrywa kluczową rolę w tranzycie surowców z Rosji i z całego obszaru dawnego ZSRR. Pozostaje kwestia organizacji nowej współpracy z Unią Europejską. - Jaki ma jednak cel przebudowa dialogu energetycznego UE - Rosja, jeżeli istnieje płaszczyzna Karty Energetycznej, a problemem pozostaje tylko to, że Rosja nie ratyfikowała traktatu Karty? - Odpowiem tak: w Rosji istnieje wiele sił lobbingowych - są wśród nich takie, które występują przeciwko traktatowi Karty Energetycznej. Stanowisko rosyjskiego MSZ w sprawie ratyfikacji jest pozytywne, jednak opór lobbystów, związanych w tym przypadku przede wszystkim z Gazpromem, okazuje się niezwykle trudny do przełamania. Działania lobbystów są na tyle silne, że w istocie zahamowali oni ratyfikowanie traktatu. Jest to jednak sytuacja patowa, ponieważ mechanizmy wypracowane na płaszczyźnie Karty Energetycznej zaczęły już działać. Dobijanie z opóźnieniem do organizacji, która zdążyła wypracować metodykę postępowania może
być tylko niekorzystne dla Rosji. Przypomina to nasze starania o członkostwo w WTO: jeśli ZSRR przystąpiłby do GATT, dzisiaj nie byłoby problemu. - Ratyfikacja nie jest więc wbrew interesom Rosji? - Nie i moim zdaniem powinna nastąpić jak najprędzej, chociaż w mniemaniu jej przeciwników zagraża ona naszemu krajowi stratami taktycznymi. Faktem jest, że także w oficjalnych rosyjskich kręgach nie ma konsensusu w tej sprawie. Pomimo to uważam, że wstrzymywanie się z ratyfikacją Karty jest błędem. Rosja i tak pozostanie dominującym graczem na euroazjatyckim rynku surowców energetycznych i Karta Energetyczna nic tu nie zmieni, chociaż oczywiście narzuci pewne standardy. Realnych, długofalowych strat nie mamy jednak podstaw oczekiwać. Rosja jako eksporter surowców zachowa możliwość dyktowania swojego punktu widzenia i będzie mogła mieć pewność, że jej partnerzy wezmą rosyjskie stanowisko pod uwagę. Zasady Karty Energetycznej są zresztą stosowane przez część rosyjskich koncernów w ich relacjach z partnerami ze Wspólnoty Niepodległych Państw. Karta Energetyczna stanowi też podstawę szeregu porozumień z krajami WNP. - Czy jest możliwy i potrzebny dialog energetyczny Rosji z Polską? Teraz we wzajemnych stosunkach w obszarze energetyki obserwujemy sytuację co najmniej zbliżoną do impasu. - Polsko-rosyjskie relacje w sferze energetycznej są teraz w impasie, przynajmniej na najwyższym szczeblu. Zresztą w ogóle w stosunkach polsko-rosyjskich trwa impas na najwyższym szczeblu i dość stabilny rozwój na poziomie średniego i małego biznesu. Żeby to potwierdzić, dość spojrzeć na statystykę obrotów handlowych. Istotną rolę odgrywa tu polityka obu krajów. Ile politycznych obaw towarzyszyło - zaledwie częściowej przecież - prywatyzacji PGNiG, że nie wspomnę o sprawie Orlenu. W takim klimacie można wątpić w realność dialogu energetycznego Polska - Rosja. Kiedy tylko po jednej lub drugiej stronie pojawia się jakakolwiek inicjatywa współpracy, chór głosów przypomina, że Polska nie powinna pogłębiać swojej zależności od Rosji. Jeżeli jednak mówimy o zależności, to musimy pamiętać, że Rosja też jest zależna od Polski jako od kraju tranzytowego, tak jak zależy od Ukrainy, czy Białorusi. Dlatego zresztą - tak jak jej partnerzy szukają alternatywnych dróg zaopatrzenia - Rosja szuka alternatywnych dróg transportu. - Vide gazociąg bałtycki. - Projekt tego gazociągu pokazuje, jakie efekty dają złe relacje polityczne Rosji z
Polską. - Pan rzeczywiście jest zdania, że przyspieszenie w rosyjsko-niemieckim projekcie jest efektem skomplikowania się polsko-rosyjskich stosunków? - Przyspieszenie to ma także szereg innych przyczyn. Kolejne przypomnienie o gazociągu miało pokazać trwałość europejskich priorytetów Władimira Putina i podkreślić rosyjsko-niemiecką przyjaźń. Powrót do tematu gazociągu pod dnem Bałtyku właśnie w drugiej połowie 2005 roku stanowił też o bardzo silnym poparciu dla kanclerza Schroedera. To była gra po stronie Schroedera na niemieckim politycznym boisku. Rosja miała zamiar pokazać, że nawet z odchodzącym kanclerzem pójdzie na takie projekty, a zatem, jeśli niemiecki wyborca zagłosuje znowu na socjaldemokratów, to otrzyma bonus w postaci gazociągu. - Trudno więc krytykować poszukiwania przez odbiorców rosyjskiej ropy i rosyjskiego gazu alternatywnych źródeł zaopatrzenia w te surowce. - Problem polega na tym, że w poszukiwaniach alternatywnych źródeł dostaw z jednej i alternatywnych dróg transportu z drugiej strony, jest bardzo wiele wzajemnego szantażu politycznego, cechującego zresztą całość relacji energetycznych w Europie środkowej i Wschodniej. Najbardziej wyrazistym tego przykładem jest rurociąg Odessa-Brody, prowadzący donikąd i potrzebny wyłącznie z politycznego punktu widzenia. - Co do politycznego uzasadnienia, to ukraińska rura i gazociąg bałtycki mogą mieć akurat wiele wspólnego. Wróćmy do uwielostronnienia dialogu energetycznego Unia - Rosja. Co może przekonać Unię do poszerzenia go o Białoruś, pozostającą w szczególnej sytuacji politycznej i na poziomie politycznym raczej izolowaną niż zapraszaną do współpracy z UE? - Białoruś też jest dla Rosji (szczególnie w przypadku gazu) kluczowym krajem tranzytowym. Jeżeli więc do dzisiejszego dialogu ma wejść Ukraina, nie ma powodu politycznego dyskryminowania Białorusi. Także tutaj istotną rolę odgrywa z rosyjskiego punktu widzenia szansa na uporządkowanie wzajemnych relacji i doprowadzenie do normalnych standardów odbioru białoruskich władz na arenie międzynarodowej. Najlepszym przykładem na to, że włączenie w sieć międzynarodowych relacji gospodarczych może mieć wpływ na sytuację wewnętrzną kraju jest Libia. Jeszcze w latach 80. międzynarodowy banita i kraj o bardzo dziwnym reżimie, stopniowo - dzięki dopuszczeniu do współpracy gospodarczej - poprawił swoje kontakty z Europą, a potem z USA. A przecież libijski lider się nie zmienił.
Niewykluczone, że taki sam mechanizm zadziałałby dzięki zmuszeniu prezydenta Łukaszenki do komunikowania się z Zachodem. Izolacja natomiast może tylko przysporzyć mu wewnętrznego poparcia. Petryfikacja obecnej sytuacji na Białorusi wniesie też dodatkową nerwowość w białorusko-rosyjskie, niebagatelne dla całej Unii, relacje energetyczne. Rozmawiała: Marcelina Gołębiewska *Rozmowa odbyła się podczas XV Forum Ekonomicznego w Krynicy.