TERRORYZM A TURYSTYKA PO ATAKU Z 11 WRZEŚNIA NA WORLD TRADE CENTEr

TERRORYZM A TURYSTYKA PO ATAKU Z 11 WRZEŚNIA NA WORLD TRADE CENTEr Zmiany społeczne następują w sposób ciągły, trendy (gospodarcze, społeczne, ekonomiczne itd.), które są ich wynikiem wpływają na turystykę. Sektor turystyczny powinien, więc rozpoznawać je wcześniej, badać istniejące tendencje i schematy zachowań z nimi związane. Jednym z trendów, który nabiera znaczenia w ostatnich latach jest coraz bardziej znacząca rola bezpieczeństwa w turystyce. Związane jest to m.in. z licznymi działaniami terrorystycznymi, które coraz częściej są wymierzone w turystów. DEFINICJA TERRORYZMU Według Amerykańskiego Departamentu Stanu, terroryzm to zaplanowany, politycznie umotywowany akt przemocy skierowany przeciwko cywilom i nieuzbrojonemu personelowi wojskowemu, zorganizowany przez grupy, których celem jest wpłynięcie na opinię publiczną. W definicji terroryzmu międzynarodowego dodaje się jeszcze fakt zaangażowania mieszkańców i terytorium więcej niż jednego kraju. Ciekawą analizę zjawiska terroryzmu przedstawił Karber, według którego terroryzm to akt symboliczny, który może być analizowany jako środek komunikacji. W kontekście terroryzmu na proces komunikacji składają się cztery komponenty: osoba, która wysyła informację (terrorysta), osoba, do której ta informacja jest skierowana (odbiorca), informacja (atak terrorystyczny), informacja zwrotna (reakcja odbiorcy). Na przykład porywając samolot, terroryści inicjują komunikację. Ich celem może być rząd jakiegoś kraju, którego polityce sprzeciwiają się terroryści, a ofiarami są niewinni i bezbronni ludzie ( w tym wypadku pasażerowie porwanego samolotu). Sam akt porwania to wiadomość, która może zawierać konkretne żądania. Przystanie rządu na konkretne żądania to informacja zwrotna, która stanowi o sukcesie procesu komunikacji z punktu widzenia terrorystów. HISTORIA TERRORYZMU Wbrew pozorom terroryzm nie narodził się kilka, kilkanaście czy kilkadziesiąt lat temu. Jako forma społecznego wyrazu pojawił się już w pierwszych wiekach naszej ery. Termin ten znalazł się w słowniku politycznym w XVIII wieku, kiedy to Edmund Burke skrytykował okres Rewolucji Francuskiej jako rządy terroru. W owych czasach rząd francuski systematycznie stosował formy terroru w celu zastraszania i eliminacji swoich wrogów. Zjawisko terroryzmu uaktywniło się w latach sześćdziesiątych i z początkiem lat osiemdziesiątych XX wieku. Podobnie lata osiemdziesiąte rozpoczęły się i zakończyły w atmosferze terroru. Choć w latach dziewięćdziesiątych zanotowano mniejszą liczbę zamachów terrorystycznych, to jednak ich skala, zasięg i liczba ofiar, które za sobą 1

pociągnęły, były o wiele większe niż w latach poprzednich. Warto zaznaczyć, że od 1994 roku zaczęła rosnąć liczba zamachów terrorystycznych (z 332 w 1994r. do 440 w 1995r.), skierowanych zwłaszcza przeciwko obywatelom Stanów Zjednoczonych. Wzrosła liczba poszkodowanych w wyniku takich ataków. Data znaczącą w historii międzynarodowego terroryzmu był 11 września 2001r. Analiza ataków terrorystycznych po tym wydarzeniu wskazuje jednoznacznie na coraz większą aktualność tego zjawiska. METODY TERRORYSTÓW Terroryści dokonując swoich zamachów posługują się metodami, które są charakterystyczne dla ich przestępczej działalności. Przez wieki (o terroryzmie jako formie walki politycznej można mówić praktycznie od czasów antycznych) pozostały one niezmienne, zmieniały się natomiast narzędzia (środki walki), którymi terroryści się posługują. Postęp naukowo-techniczny odcisnął swoje piętno także na jakości terrorystycznego rzemiosła. Najnowsze zdobycze techniki i nauki, nawet w takiej dziedzinie jak informatyka, mogą i służą terrorystom w ich zbrodniczej działalności. Biorąc pod uwagę dotychczasowe analizy zamachów terrorystycznych, jakie miały miejsce na świecie, można wyróżnić najczęściej stosowane metody ataku terrorystycznego: zamachy na życie konkretnych osób, zamach bombowy, uprowadzenia pojazdów lub samolotów, uprowadzenie osób (kidnaping) i wzięcie zakładników. CHARAKTERYSTYKA ATAKÓW TERRPORYSTYCZNYCH OD 11 WRZEŚNIA 2001r DO 2005r: 1. 2001 Rok 2001 to rok największego ataku terrorystycznego, który miał miejsce 11 września w Nowym Jorku,USA. Zginęło ponad 3 tyś ludzi, dziesiątki tysięcy zostały ranne. Miesiąc później zgon spowodowany wąglikiem spowodował psychozę przed bioterroryzmem. W Jerozolimie zginął minister turystyki Izraela Rehawam Zeewie. Pozostałe zamachy miały miejsce w Izraelu, a także w Indiach. Były to ataki o charakterze wyzwoleńczo-religijnym. 2. 2002 Rok 2002 to 54 ataki terrorystyczne. Były to zamachy o charakterze wyzwoleńczo-religijnym głównie w Izraelu,. Kilka ataków terrorystycznych miało miejsce również w Pakistanie, były one wymierzone często w obcokrajowców (pracowników zagranicznych firm, jak również turystów biorących udział w wycieczce po starożytnym Jedwabnym Szlaku) i ich siedziby (szkołę dla dzieci zagranicznych misjonarzy, konsulat amerykański). Ataki na Filipinach miały zarówno charakter religijny, jak również były ataki na konkretne osoby (burmistrz),ładunki wybuchały też w autobusach. W Kenii 2

terroryści zatakowali hotel Paradise, zginęli Izraelscy i Kenijscy turyści. W Hiszpanii ginie policjant, zamach przypomina ataki ETA. W Indonezji, na Wyspie Bali ginie 190 osób, a 300 zostaje rannych, eksplozje mają miejsce w zatłoczonych, atrakcyjnie turystycznych klubach nocnych. W Finlandii terroryści atakują centrum handlowe. Do poważnego ataku terrorystycznego dochodzi również w Rosji, w teatrze muzycznym w Moskwie. Bilans to 178 ofiar, w tym 70 cudzoziemców. Zamach w Rosji i na Bali, a także w Pakistanie ( turyści na Jedwabnym szlaku) daje liczbę 380, stanowi to prawie 50% wszystkich ofiar. 3. 2003 Rok 2003 to 65 ataków terrorystycznych, Mają miejsce głównie w Iraku, terroryści zatakowali siedziby ONZ, kwatery karabinierów, posterunki policji, podobnie przedstawiała się sytuacja jeżeli chodzi o Izrael. W Kolumbii ma miejsce 8 ataków terrorystycznych, głównie w miejscach często uczęszczanych ( miejsc licznych kawiarni, restauracji, dyskotek), podobny charakter mają ataki na Filipinach. W Indiach większość ładunków podkładanych była w środkach publicznego transportu (autobusy, pociągi) oraz w miejscach atrakcyjnych turystycznie ( Brama Indii ). Terroryści używali tego sposobu również w Rosji, Maroku czy Turcji. 4. 2004 Łącznie ataków terrorystycznych było 37. Rok 2004 to liczne zamachy w Iranie (10 zamachów), zginęło podczas nich wielu cywilów, ale zamachy te miały charakter polityczny, a główne ich miejsca to: komisariaty policji, polska baza itd. Podobnie sytuacja przedstawia się, jeżeli chodzi o Izrael, liczba zamachów wynosiła 7, a ich miejsca to sklepy, autobusy, charakter zamachów był polityczno-religijny. W Pakistanie liczba zamachów wyniosła 5, większość miała miejsce w pobliżu meczetów i innych miejsc kultu. W Indonezji i Uzbekistanie zaatakowane zostały ambasady. W Turcji miejscem ataku stały się hotele w Stambule i siedziba gubernatora, w Egipcie również kurorty na Półwyspie Synaj. W Arabii Saudyjskiej zginęło dużo obcokrajowców, pracowników firm zagranicznych. Rok 2004 był to aż 3 zamachy w Rosji, w metrze w Moskwie, na stadionie a Groznym i największy w teatrze w Biesłanie (335 ofiar); a także w Hiszpanii (Madryt, stacje, 200 ofiar, 1500 rannych). Biorąc pod uwagę jedynie 6 ataków mających duży wpływ na turystykę ( Egipt, Turcja-hotele, Rosja, Hiszpania) otrzymujemy wynik 568 ofiar śmiertelnych. Stanowi to 60% ofiar wszystkich zamachów w 2004r. 5. 2005 Łącznie ataków terrorystycznych było 14. Najczęstsze miejsca ataków to centra handlowe, miejscowości turystyczne, hotele, nocne kluby, targi, tunele metra. Zamachy najczęściej miały miejsce w Izraelu (4 razy) i Iraku (2 razy). Najbardziej znaczące dla turystyki były ataki W Wielkiej Brytanii (Londyn, 3

56 ofiar, 700 rannych), Indonezji (Bali, 25ofiar, 100rannych) i Jordanii (hotele w Ammanie, 57 ofiar, 100 rannych). Jeżeli chodzi o ilość ofiar śmiertelnych, te trzy w/w ataki stanowią 37% ogólnej liczby ofiar. WYKRES 1 LICZBA ZAMACHÓW I OFIAR ŚMIERTELNYCH ZAMACHÓW TERRORYSTYCZNYCH PO 11 WRZEŚNIA 2001 (WŁĄCZNIE) 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 3047 6 55 765 64 987 1143 liczba zamachów 6 55 64 37 14 liczba ofiar śmiertelnych 37 3047 765 987 1143 376 376 14 2001 2002 2003 2004 2005 liczba zamachów liczba ofiar śmiertelnych TABELA 1 ILOŚĆ ZAMACHÓW NA KRAJE PALESTYŃSKIE I INDIE I NA POZOSTAŁE KRAJE ILOŚĆ ZAMACHÓW (KRAJE PALESTYŃSKIE:IZRAEL. INDIE.PAKISTAN,JERO ILOŚĆ OFIAR (KRAJE PALESTYŃSKIE:IZRAEL. INDIE.PAKISTAN,JERO ZOLIMA; I ZOLIMA I INDIE/POZOSTAŁE) INDIE/POZOSTAŁE) 2001 4/6 46/3047 WTC 2002 35/55 277/765 BALI.MOSKWA(TEA TR MUZYCZNY) 2003 35/64 376/987 ZAMACHY W AUTOBUSACH, KAWIARNIACH,BAR ACH 2004 22/36 537/1143 TURCJA.TEATR W BIESŁANIE. 4

MADRYT 2005 6/14 201/376 BALI.LONDYN.JOR DANIA 102/176 1437/6318 23% KRAJE PAKISTAŃSKIE POZOSTAŁE 77% 0% 1% 3% 5% 0% 3% 3% 1% 10% KRAJE PAKISTAŃSKIE 24% 50% WTC BALI MOSKWA-ROSJA TURCJA BIESŁAN-ROSJA MADRYT-HISZPANIA BALI LONDYN JORDANIA INNE 5

46% 54% POZOSTAŁE O DUŻYM ZNACZENIU TURYSTYCZNYM POZOSTAŁE 4681 DUŻE ZNACZENIE TURYSTYCZNE 4051 WTC 3000 BALI 193 MOSKWA-ROSJA 178 TURCJA 7 BIESŁAN-ROSJA 335 MADRYT-HISZPANIA 200 BALI 25 LONDYN 56 JORDANIA 57 INNE 630 Od czasów ataku na WTC w prasie pojawiają się coraz liczniejsze wzmianki na temat kolejnych ataków terrorystycznych, sytuacja polityczna na świecie jest niestabilna, co wpływa na rozwój turystyki. Z powyższej analizy wynika, że większość ataków terrorystycznych ma miejsce na terenach palestyńskich. Są to głównie: Izrael, Irak, Pakistan. Również takie kraje jak Indonezja, Filipiny, Kolumbia, ale także Rosja mają w swojej statystyce wiele zamachów. Od czasu rozpoczęcia działań militarnych przez Stany Zjednoczone w Iraku, niemal codziennie dochodzi do zbrojnych sprzeciwów, ataków samobójczych i eksplozji bomb w miejscach publicznych. Często dochodzi do ataków na ambasady (głównie Amerykańskie), na siedziby organizacji (ONZ, organizacji charytatywnych). Takie wydarzenia są powszednie dla Palestyńczyków i mieszkańców Izraela, ale ludność cywilna zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, żyje w coraz większej obawie przed zamachami terrorystycznymi. Wydarzenia z 11 września 2001 roku pokazują, że kraj tak teoretycznie bezpieczny i strzeżony jak Stany Zjednoczone należy do najbardziej zagrożonych, stanowi potencjalny cel terrorystów. Podobna sytuacja nastąpiła w Europie po zamachu 11 marca 2004 6

roku w Madrycie czy po ataku w Londynie w 2005r. Ofiarami byli niewinni ludzie, często także turyści. Przykładem takiego ataku na turystów były zamachy na wyspie Bali. W 2002r miały miejsce trzy eksplozje następujące po sobie, kolejno w dwóch klubach nocnych, trzecia w pobliżu honorowego konsulatu Filipin. Dwa lata później, na tej samej wyspie doszło do serii eksplozji, które dotknęły miejscowości turystyczne. Coraz częściej celem ataków terrorystycznych są miejsca chętnie i często odwiedzane przez turystów. Są to bary, restauracje, hotele. Tak było w Jordanii w 2005r., kiedy to doszło do niemal równoczesnych wybuchów w trzech hotelach w Ammanie. Obiektami ataku stały się hotele Radisson SAS, Grand Hyatt i Days Inn. Wszystkie trzy hotele są popularne wśród turystów z państw zachodnich i Izraela. Podczas ataku w kurortach w Egipcie w 2004r. zginęło 31 osób, głównie Izraelczyków, którzy wyjechali na urlop. Liczne ataki terrorystyczne, które zaczęły pojawiać się w Europie były bardzo brutalne i poniosły ze sobą ogromną liczbę ofiar (zajęcie szkoły w Biesłanie w Rosji w 2004r, czy dwa lata wcześniej teatru muzycznego). Z powyższej analizy wynika, że (pomijając ataki w Izraelu i Iranie) coraz częściej ataki mają miejsce w ośrodkach popularnych turystycznie. Wynika to między innymi z faktu, iż osoby, które wybierają się w podróż zagraniczną, są postrzegane przez terrorystów jako tzw. soft targets, czyli w dosłownym tłumaczeniu łagodne cele. Mimo wielu zabezpieczeń dochodzi do kolejnych ataków. Turyści to również ambasadorzy swoich krajów. Dzieje się tak, dlatego, że terroryści utożsamiają ich ze znienawidzonymi przez siebie rządami. Atak na turystów i branżę turystyczną, zwłaszcza, jeśli jest ona wspierana przez państwo, to atak wymierzony w rząd tego kraju. Terroryzm może mieć, zatem bardzo niekorzystny wpływ na gospodarkę danego kraju (wpływa bezpośrednio na turystykę i na przemysł z nią związany). Mniejsze lub większe jej załamanie stanowi naturalną kolej rzeczy w kraju dotkniętego atakiem terrorystycznym. Obserwuje się jednak przejściowość takiego stanu. Odpowiednia promocja może w skuteczny sposób zmniejszyć skutki ataku, a właściwe działania zapobiegawcze mogą być skuteczną bronią przeciw terroryzmowi. Przykładem mogą być Stany Zjednoczone. Dane opracowane w rok po ataku na WTC informują o spadającej liczbie podróży z Europy do Stanów Zjednoczonych. Spadek ten wyniósł ogółem 21proc. (z Niemiec-25proc., z Francji i Włoch-19proc., z Wlk. Brytanii-13proc.). Amerykański Departament Handlu przedstawił dane za grudzień 2001, które pokazują, że również podróże Amerykanów do Europy spadły o 25,2%. W amerykańskiej gospodarce zakończył się okres recesji, jednakże nie było to tożsame z radykalną poprawą sytuacji ekonomicznej: świadczy o tym wyższy niż przewidywany wskaźnik bezrobocia, niższe od 7

spodziewanych zyski dużych koncernów, niestabilne ceny paliw z powodu sytuacji na Środkowym Wschodzie. Nieoczekiwanie przewoźnicy zaczęli informować o redukowaniu pojemności przewozów transatlantyckich w szczycie sezonu (maj-wrzesień): Air France-14%, Virgin-17%, Alitalia-30%. Inni przewoźnicy zapełnili tę pustkę: Swiss zapewniły, że zaproponują o 38% połączeń więcej niż miał w ubiegłym roku Swissair. American Airlines zapowiedział uruchomienie dodatkowo połączenia Nowy Jork-Zurich. Duży spadek przewozów odnotowały we wrze sniu2001 British Airways.Delta oraz inni amerykańscy przewoźnicy zlikwidowali marże dla agencji sprzedających bilety. Nasiliła się tendencja do zmniejszania się ich działalności. Zmniejszyły się obroty agencji zajmujących się sprzedażą biletów lotniczych w ruchu zagranicznym. Do opinii publicznej docierały różne wiadomości dotyczące bezpieczeństwa podróży lotniczych. Władze Nowego Jorku zapowiedziały zaostrzone kontrole pracowników portu lotniczego oraz kontrole pracowników portu lotniczego oraz surowsze procedury stosowane w stosunku do podróżnych. Odnośnie żeglugi pasażerskiej, trzeba zauważyć, że europejskie linie żeglugowe zwiększają swoją obecność na Karaibach. Jest to wynikiem ograniczania działalności na Morzu Śródziemnym oraz na liniach w Europie Północnej. A jednocześnie jest wynikiem kalkulacji, że więcej Amerykanów zechce skorzystać z tej możliwości spędzenia urlopu zamiast w Europie. Departament Handlu podał dane dotyczące całego roku 2001 wynika z nich, że liczba turystów Amerykańskich wyjeżdżających do krajów europejskich była o 8% mniejsza niż w rekordowym roku 2000. Wiele firm turystycznych w dalszym ciągu niechętnie myśli o powrocie na rynek amerykański, koncentrując się na sąsiednich rynkach europejskich ( pojawiają się tzw. substytuty). Linie lotnicze zredukowały liczbę planowanych lotów,, stracił rynek hotelowy, touroperatorzy, wypożyczalnie samochodów, instytucje finansowe. Jednakże wkrótce po atakach zostały podjęte działania promocyjne. 31 krajów skupionych w European Travel Commission (ETC) podjęło wspólną akcję promocyjną. Jednym z przedsięwzięć miała być kampania reklamowa przy wykorzystaniu telewizji. Wydany został w marcu nowy numer magazynu Visit Europe, który jako dodatek do gazet New York Times, Chicago Tribune oraz Los Angeles Times rozprowadzony został w nakładzie 2 mln egzemplarzy. Marka Visit Europe pojawia się we wszystkich projektach ETC. Intensywną promocję rozpoczęło również Amerykańskie Stowarzyszenie Przemysłu Turystycznego (TIA-Travel Industry Association)- stowarzyszenie, które nie jest organizacja rządową. Głównym celem działania TIA jest promocja i ułatwianie podróży do i po USA. Stowarzyszenie to z własnej inicjatywy opracowało program działań niwelujących skutki tragedii września 2001r. w turystyce. Objął on nasilenie wprowadzonej właśnie kampanii promocyjnej za granicą i w kraju pod hasłem SEE AMERICA (poznaj Amerykę), kampanię reklamową w państwach, z których do 8

USA przyjeżdża najwięcej turystów, wzmożenie działalności informacyjnej w kraju i za granicą, rozszerzenie badań przemysłu turystycznego i opinii konsumentów oraz zacieśnienia współpracy z placówkami rządowymi i samorządowymi. Z badań przeprowadzonych przez WTTC w miesiąc po zamachu wynikało, że aż 79% Amerykanów uważa, że kolejne ataki na USA są bardzo prawdopodobne w najbliższej przyszłości, a ponad 25% repondentów powiedziała, iż stanowczo odradziłaby swoim najbliższym podróżowanie w ciągu najbliższych dwóch miesięcy. Już w pierwszych tygodniach po zamachu blisko 36% ludności amerykańskiej zmieniła swoje plany podróżnicze. Dlatego też łatwo zauważyć jak ważna jest rola intensywnej promocji i wykorzystania właściwych środków promocyjnych. Ostatni atak na Bali (Jordania), to zniszczenie trzech popularnych wśród turystów hoteli. WTTC szacuje, że turystyka i podróże stanowią 16% gospodarki Jordanii. Oczywistym jest, więc, że każdy ostry zamach może poważnie jej zagrozić. Poprzedni atak w październiku 2002 roku przyniósł spadek liczby turystów o 82%, od 5 000 odwiedzających dziennie do 1 000. W jednym z hoteli (Deloitte s HotelBenchmark) REVPAR czyli przychód na 1 dostępny pokój, nawet w trzy lata po zamachu był ciągle mniejszy o 30%. Jednakże kolejne zamachy z 1 października 2005r, które pochłonęły 25 ofiar śmiertelnych, to spadek przyjazdów turystów już o 63%. Przewiduje się, że odradzanie się rynku turystycznego po tej katastrofie będzie szybsze. Turyści stają się coraz bardziej elastyczni i reagują w mniej gwałtowny sposób. Obrazują to liczby przedstawione powyżej. Statystyki sporządzone po zamachu w Londynie, w czerwcu 2005r przez brytyjską firmę konsultingową TRI Hospitality Consulting s HotStats przedstawiają się korzystnie. Londyn potrzebował dwóch miesięcy, aby wyjść z kryzysu. Od ataku na WTC, 11 września, Mariott International, największy zarządca hoteli, dodał procedurę zapobiegawczą przeciw atakom terrorystycznym do innych procedur bezpieczeństwa. Przedsiębiorstwo stosuje system kodowania przy użyciu kolorów, które oznaczają poziom zagrożenia danych obszarów (czerwony jest największy). Czujność i odstraszenie pozostają niewątpliwie brońmy przeciwko terrorystom. W 2004r w Dżakarcie ( Indonezja, Hotel Mariott) zginęło 12 osób. Bomba wybuchła w samochodzie. Gdyby nie system zabezpieczeń liczba ofiar byłaby zapewne większa. W miejscach publicznych na całym świecie (hotelach, restauracjach, barach) pojawiają się liczne zabezpieczenia, które ze względu na ich wzrastającą liczbę mogą działać odstraszająco na turystów. Również niekompletne informacje o zagrożeniu dotyczącego podróży do danego państwa niosą ze sobą ryzyko. Ostatnie zamieszki we Francji miały duży wpływ na ekonomię grupy hoteli Accor (Andre Margines, head of European 9

hospitality AT Accor): Jedno zdjęcie palących się aut pod Wieżą Eiffel a sprawia wrażenie, że cały Paryż się pali. Z licznych obserwacji zachowań poszczególnych rynków turystycznych na świecie można wywnioskować, że żądzą się one pewnymi prawidłowościami, wynika z nich, że rynek turystyczny,w którym miał miejsce atak terrorystyczny ma szansę się odrodzić. Propozycję zaklasyfikowania ich w schemat podaje WTO w swoim raporcie na temat bezpieczeństwa z 1994r: 1. Pojawienie się konkretnego wydarzenia (ataku) wielokrotnie komentowanie przez media (...plaża jest całkowicie zniszczona...,...autobus wybuchł zaraz po tym jak turyści weszli do starożytnej świątyni itd.) 2. Touroperatorzy odwołują rezerwacje, a agenci przestają sprzedawać wybrane produkty. 3. Miejscowość recepcyjna obserwuje gwałtowny spadek przyjazdów. 4. Miejscowość recepcyjna próbuje na nowo przyciągnąć turystów (...statystycznie tutaj będziecie bezpieczniejsi niż w domu..., nowe badania mówią, że teraz jest o wiele bardziej bezpiecznie itd.) 5. Intensywna i mocna promocja powoduje, że rynek się odradza. Oznacza to, że przedstawiciele branży turystycznej mogą działać w każdej w/w fazie, a rynek turystyczny potrafi wyjść z kryzysu. Potwierdzenie takiej zależności możemy odnaleźć w Stanach Zjednoczonych, jak również na Bali. Nawet najbardziej optymistyczne scenariusze dotyczące aktywności turystycznej na świecie nawiązują do zjawiska terroryzmu i zagrożenia ze strony tzw. nieprzewidywalnych dyktatur i systemów politycznych. Turystyka ciągle się rozwija, ale dla przemysłu turystycznego bez wątpienia nastały trudne czasy. LITERATURA 1. Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego dane z oficjalnej strony: www.abw.gov.pl 2. Przyszłe trendy w turystyce opracowanie Europejskiej Komisji Turystyki 3. Paweł Różycki: Konflikty polityczne i terroryzm a turystyka, Instytut Turystyki i Rekreacji AWF Kraków, Problemy Turystyki 4. Andrew Gangster: Hospitality faces up to the terrorist bombers, Caterer and Hotelkeeper, 2005 5. Zbigniew Mikołajczak: See America, Rynek Turystyczny 15-16/2002 6. Anna Olszewska: Mniej optymizmu przed sezonem letnim, Rynek Turystyczny 5/2003 7. Pierwsze ofiary kryzysu, Rynek Turystyczny 19/2001 10

8. Anna Kołder: Wpływ ataków terrorystycznych w Stanach Zjednoczonych na światową turystykę w ocenie WTTC, Rynek Turystyczny 20-21/2001 9. Raport o turystyce przyjazdowej, Rynek Turystyczny 3/2002 10. Czy odrodzi się amerykański rynek turystyczny?, Rynek Turystyczny 9/2002 11. The Cycle of a Tourism Disaster,Safety and Security, WTO 1994 12. Nyoman Darma Putra, Michale Hitchcock: The Bali bombs and the tourism development cycle,progress in Development Studiem 6,2(2006)pp.157-166 13. www.ttglive.com 18 November 2005 14. www.terroryzm.com 11