Picie alkoholu iużywanie narkotyków przez młodzież szkolną w województwie mazowieckim

Raport z badania Picie alkoholu iużywanie narkotyków przez młodzież szkolną w województwie mazowieckim Badanie wykonane na zlecenie Mazowieckiego Centrum Polityki Społecznej przez PBS DGA Spółka z o.o. Sopot-Warszawa, wrzesień 2007 roku

Spis treści I. Wstęp II. Opis badania 1. Charakterystyka badania 2. Cele badania 2.1. Główne cele badania 2.2. Cele szczegółowe 3. Procedura badawcza 3.1. Przygotowanie próby 3.2. Proces weryfikacji wiarygodności i kontroli rzetelności zbioru 3.3 Zastosowanie dwóch narzędzi badawczych 4. Charakterystyka badanych uczniów 4.1. Wiek i płeć 4.2. Wyniki w nauce 4.3. Style wypoczynku 4.4. Środowisko rodzinne badanych 4.5. Warunki materialne (finansowe) rodziny 4.6. Wydatki na własne potrzeby III. Prezentacja wyników 1. ajważniejsze wyniki badania 2. Palenie papierosów przez młodzież 2.1. Dostępność tytoniu w opinii badanych 2.2. Wiek inicjacji tytoniowej 2.3. Rozpowszechnienie palenia papierosów 2.4. Częstotliwość i poziom natężenia palenia papierosów w okresie ostatnich 30 dni 2.5. Wydatki związane z kupowaniem tytoniu 2.6. Ryzyko związane z paleniem tytoniu 3. Picie napojów alkoholowych przez młodzież 3.1. Ocena dostępność alkoholu w opinii badanych 3.2. Wiek inicjacji alkoholowej 3.3. Rozpowszechnienie picia napojów alkoholowych 3.4. Częstotliwość picia napojów alkoholowych i poziom ich konsumpcji w okresie ostatnich 30 dni 3.5. Wydatki związane z kupowaniem alkoholu 3.6. Ryzyko związane z piciem alkoholu 4. Problem upijania się młodzieży 4.1. Rozpowszechnienie zjawiska 4.2. Pierwsze doświadczenie związane z upiciem się 4.3. Częstotliwość i nasilenie zjawiska upijania się w okresie ostatnich 30 dni 5. Częstotliwość zakupu napojów alkoholowych przez młodzież osobiste doświadczenia uczniów 5 8 9 10 10 11 12 12 12 14 16 16 17 19 23 25 26 27 29 36 36 37 40 42 44 46 48 48 50 58 61 73 75 78 78 81 83 86 2

6. Częstotliwość picia napojów alkoholowych przez uczniów w lokalach gastronomicznych (pubach, dyskotekach itp.) 7. Postrzegane skutki picia alkoholu 8. Przykre doświadczenia związane z piciem alkoholu 9. Rozpowszechnienie zjawiska używania leków uspokajających i nasennych przez młodzież 10. Używanie narkotyków przez młodzież wprowadzenie 11. Używanie marihuany lub haszyszu przez młodzież 11.1. Dostępność marihuany lub haszyszu 11.2. Pierwszy kontakt z marihuaną lub haszyszem - wiek inicjacji 11.3. Rozpowszechnienie używania marihuany lub haszyszu 11.4. Częstotliwość sięgania po marihuanę lub haszysz w okresie ostatnich 30 dni 11.5. Umiejętność odmawiania na propozycje spróbowania marihuany lub haszyszu 11.6. Wydatki związane z kupowaniem marihuany (konopi) 11.7. Prawdopodobieństwo doświadczenia różnych zdarzeń, emocji i stanów umysłu w związku z użyciem marihuany 11.8. Ryzyko związane z używaniem marihuany lub haszyszu 12. Rozpowszechnienie używania innych niż konopie, najbardziej rozpoznawalnych przez młodzież narkotyków 12.1. Amfetamina 12.2. Ecstasy 12.3. Substancje wziewne (np. klej, aerozole itp.) 12.4. Pierwsze doświadczenie związane z używaniem najbardziej rozpoznawalnych narkotyków (wiek inicjacji) 12.5. Ryzyko związane z używaniem najbardziej rozpoznawalnych przez młodzież narkotyków 13. Częstotliwość używania innych grup (kategorii) narkotyków 14. Przykre doświadczenia związane z używaniem narkotyków 15. Przewidywana reakcja rodziców wobec palenia papierosów przez młodzież 16. Przewidywana reakcja rodziców wobec upijania się i używania narkotyków przez młodzież 17. Relacje z rodzicami oraz sytuacja rodzinna badanych 18. Relacje z przyjaciółmi i samoocena kontaktów z kolegami 19. Zachowania przemocowe podejmowane przez młodzież 20. Zachowania przemocowe doświadczane przez młodzież 21. Picie i upijanie się młodzieży w kontekście relacji z rodzicami 22. Picie i upijanie się w kontekście syndromu wykluczenia rówieśniczego 23. Udział w działaniach związanych z przemocą i agresją a picie i upijanie się młodzieży 24. Używanie narkotyków w kontekście relacji z rodzicami 25. Używanie narkotyków w kontekście syndromu wykluczenia rówieśniczego 3 92 97 100 110 115 117 117 119 121 128 130 131 133 136 138 138 142 148 154 158 161 169 177 179 181 189 195 205 215 217 219 223 225

26. Udział w działaniach związanych z przemocą i agresją a używanie narkotyków przez młodzież 27. Analiza wiarygodności odpowiedzi 27.1. Wskaźniki wiarygodności wyników 27.2. Skłonność do przedstawiania się w lepszym świetle 27.3. Skłonność do koloryzowania zachowań 27.4. Wnioski IV. Rekomendacje 227 231 231 231 232 233 236 4

I. Wstęp 5

Badanie zrealizowane przez PBS DGA pn. Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną jest w pełni kompatybilne z realizowanymi w tym samym okresie (maj-czerwiec 2007 r.) ogólnopolskimi badaniami pt. Europejski Program Badań nad Używaniem Alkoholu i Środków Odurzających przez Młodzież Szkolną ESPAD 2007, prowadzonymi przez Instytut Psychiatrii i eurologii w Warszawie. Zostało ono przeprowadzone w oparciu o kwestionariusz ankiety przygotowany przez międzynarodowy zespół ekspertów pod kierunkiem Björna Hibbela ze Szwedzkiej Rady ds. Informacji o Alkoholu i Innych Środkach uzależniających (CA), który koordynuje badania ESPAD w Europie. ależy podkreślić, iż tegoroczne badania stanowią już czwartą edycję badań ESPAD (pierwsze odbyły się w 1995r.), które w 2007 r. objęły swym zasięgiem niemal 40 państw w Europie. Polska od samego początku uczestniczy w realizacji tego projektu, a jego koordynatorem w naszym kraju jest Janusz Sierosławski z Zakładu Badań nad Alkoholizmem i Toksykomaniami Instytutu Psychiatrii i eurologii. Wyniki badań zrealizowanych przez PBS DGA będą mogły być porównywane z wynikami badań ogólnopolskich ESPAD 2007 oraz tymi samymi badaniami (ESPAD) w wielu innych krajach europejskich. Raport z badań ogólnopolskich będzie przedstawiony w IV kwartale br. O skali problemu, jakim jest picie i upijanie się nastolatków dziś nie trzeba już nikogo przekonywać. Zjawisko to jest wskazywane przez większość Polaków jako jeden z najpoważniejszych problemów społecznych naszego kraju. Systematyczne działania profilaktyczne i naprawcze w tym zakresie rekomenduje również Komisja Europejska. Jest wiele powodów, dla których samorządy powinny interesować się tym zjawiskiem. Picie alkoholu ma istotny związek z wieloma ryzykownymi zachowaniami, jakie podejmują nastolatki a w konsekwencji generuje szereg problemów społecznych, zdrowotnych i prawnych. Powoduje pogorszenie wyników w nauce, zmniejsza sprawność fizyczną i psychiczną młodych ludzi, jest także przyczyną pogorszenia się relacji z przyjaciółmi i z rodziną. Jak wykazują niektóre badania amerykańskie (Kandel, 1980; Kandel i Yamaguchi, 1993) opisane w raporcie r 29 pt. Alkohol i młodzież (PARPA, 2003; w serii Alkohol a zdrowie ) istnieją poważne dowody na to, iż picie alkoholu często poprzedza sięgnięcie po narkotyki, toruje drogę do używania nielegalnych substancji psychoaktywnych. Analiza zjawiska picia i upijania się nastolatków oraz sięgania przez nich po narkotyki w prezentowanych badaniach obejmowała dwie kohorty młodzieży uczniów trzecich klas gimnazjów (15-16-latków) oraz drugich klas szkół szkół ponadgimnajalnych (17-18-latków). Dzięki takiemu ujęciu możemy zaobserwować zmiany w zachowaniach i postawach nastolatków w szczególnie trudnym okresie dojrzewania. Badając rozpowszechnienie wspomnianych zjawisk pytaliśmy zarówno o osobiste doświadczenia badanych w tym zakresie, jak i o ich opinię na temat powszechności używania alkoholu i narkotyków w środowisku koleżeńskim (rówieśniczym). Istotne znaczenie we wspomnianej analizie ma również możliwość odniesienia danych dotyczących używania substancji psychoaktywnych do informacji na temat oceny relacji badanej młodzieży ze swoimi rodzicami oraz przyjaciółmi. W literaturze psychologicznej i opracowaniach socjologicznych wielokrotnie podkreśla się wpływ trudnych relacji rodzinnych, w szczególności braku wsparcia i pomocy ze strony rodziców, na występowanie ryzykownych zachowań związanych z piciem alkoholu i sięganiem po narkotyki przez młodzież. Innym równie ważnym korelatem tego zjawiska jest niski poziom więzi koleżeńskich (poczucie izolacji i odrzucenia przez grupę 6

rówieśniczą). Obie te kwestie są przedmiotem naszych badań i zostaną scharakteryzowane w niniejszym raporcie. Ważną częścią realizowanych przez nas badań jest także problem dostępności alkoholu i narkotyków dla młodych ludzi. Kwestia ta podlegała wielopłaszczyznowej analizie. Po pierwsze otrzymaliśmy informacje o subiektywnym poczuciu łatwości zdobycia (kupienia) poszczególnych substancji przez młodzież, po drugie dowiadzieliśmy się, ile pieniędzy na papierosy, napoje alkoholowe i konopie wydaje młodzież. Badania pokazały nam również skalę naruszeń prawa przez sprzedawców napojów alkoholowych, którzy wbrew obowiązującemu prawu bardzo często sprzedają alkohol osobom małoletnim. Wyniki prezentowanych badań dostarczyły nam również wiele informacji na temat konsekwencji ponoszonych przez młodzież w związku z piciem alkoholu i używaniem substancji psychoaktywnych, a także scharakteryzowały ich osobiste przekonania związane ze szkodliwością tego typu zachowań. Realizowane przez ostatnie 12 lat (1995 2007) ogólnopolskie badania ESPAD ujawniły dużą zmienność i dynamikę niektórych zjawisk. Dzięki cykliczności i powtarzalność tych badań uzyskano możliwość analizy trendów, co wydaje się jedną z największych wartości tego projektu. Podobną cykliczność warto wprowadzić również w badaniach regionalnych i lokalnych, gdyż dzięki temu możliwa będzie ocena zmian zachodzących w skali miasta lub województwa, a pośrednio także ocena efektów realizowanych w tym zakresie działań profilaktycznych i naprawczych. 7

II. Opis badania 8

1. Charakterystyka badania Projekt badawczy: Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną na terenie województwa mazowieckiego Klient: Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej w Warszawie Wykonawca: PBS DGA Spółka z o.o. Termin realizacji prac terenowych: 24 maja 19 czerwca 2007 roku Metodologia: badanie ilościowe w formie ankiety audytoryjnej (z zapewnieniem anonimowości) Długość wywiadu: 45 minut Próba: uczniowie trzecich klas gimnazjum oraz drugich klas szkół ponadgimnazjalnych Liczba badanych klas: 100 klas 50 klas trzecich gimnazjum 50 klas drugich szkół ponadgimnazjalnych Liczba badanych osób: 2.050 uczniów: 1.018 uczniów klas trzecich gimnazjum 1.032 uczniów klas drugich szkół ponadgimnazjalnych Prace terenowe: przeszkoleni ankieterzy PBS DGA Sp. z o.o. Analizy statystyczne: SPSS, Excel 9

2. Cele badania 2.1. Główne cele badania Podstawowym celem badania jest diagnoza rozpowszechnienia zjawiska używania substancji psychoaktywnych przez młodzież. W badaniach pytamy nie tylko o skalę tych doświadczeń, ale również o ich częstotliwość i okoliczności dzięki temu możliwe jest oszacowanie wielkości populacji młodych ludzi, którzy mają za sobą pojedyncze eksperymenty lub wielokrotne doświadczenia związane z piciem alkoholu, upijaniem się i używaniem narkotyków. Badania stanowią również cenne źródło wiedzy na temat sposobów, w jakie alkohol i narkotyki najczęściej docierają do rąk nastolatków oraz powodów sprawiających, że młodzi ludzie po nie sięgają. Ważnym celem naszych badań jest również poznanie postaw młodzieży wobec różnych substancji psychoaktywnych, ich orientacji w tym zakresie oraz ocena poziomu ryzyka związanego z używaniem poszczególnych środków. Wiedza ta jest niezbędna przy planowaniu i wdrażaniu nowoczesnych strategii oraz programów profilaktycznych. 10

2.2. Cele szczegółowe identyfikacja i pomiar czynników mających wpływ na podaż i popyt na alkohol i narkotyki wśród młodzieży. Zagadnienia podlegające badaniu: fizyczna dostępność papierosów, alkoholu i narkotyków (łatwość zakupu), psychologiczna dostępność, czyli subiektywne przekonanie o łatwości/trudności zdobycia/kupienia określonej substancji psychoaktywnej, gotowość do podjęcia prób (eksperymentów) z tymi środkami, opinie młodzieży na temat szkodliwości picia alkoholu i używania narkotyków, osobiste przykre doświadczenia związane z używaniem alkoholu lub narkotyków, wiedza na temat rozpowszechnienia używania alkoholu i narkotyków w grupie rówieśniczej wśród przyjaciół oraz starszego rodzeństwa badanych nastolatków. skorelowanie uzyskanych informacji na temat doświadczeń związanych z piciem alkoholu i używaniem narkotyków z odpowiedziami na pytania dotyczące: jakości relacji z rodzicami i przyjaciółmi, stosowania przemocy lub podlegania jej. wiedza dodatkowa: włączenie do ankiety pytań dodatkowych pozwoliło oszacować wielkość populacji młodzieży, która czuje się społecznie izolowana w swojej grupie rówieśniczej. 11

3. Procedura badawcza 3.1. Przygotowanie próby Próbę badawczą wylosowano na podstawie danych o strukturze populacji uczniów szkół znajdujących się na terenie województwa mazowieckiego zawartych w zbiorze danych Ministerstwa Edukacji arodowej. Losowanie klas przebiegało trójstopniowo. W pierwszym etapie losowano miejscowości proporcjonalnie do ilości uczniów uczęszczających do danego typu szkół w danej miejscowości. W drugim etapie losowano szkoły uwzględniając wielkość populacji uczniów uczęszczających do każdej ze szkół. Prawdopodobieństwo wylosowania szkoły zależało od udziału uczniów danej szkoły w całości populacji uczniów danego typu klas w całym województwie im więcej uczniów miała szkoła tym większe było prawdopodobieństwo znalezienia się tej szkoły w próbie badanych szkół. Po wylosowaniu próby szkół uczestniczących w badaniu ankieterzy PBS DGA dokonywali losowania klas wewnątrz poszczególnych szkół na podstawie przygotowanego algorytmu zapewniającego losowy dobór klasy wewnątrz poszczególnych szkół. Dane z arkuszami odpowiedzi respondentów zostały wprowadzone do zbioru danych za pośrednictwem skanera ankiet. Dzięki elektronicznemu procesowi skanowania ankiet uniknięto obarczenia zbioru danych z błędami ludzkimi powstającymi w procesie wprowadzania ankiet tradycyjnymi metodami. Analiz statystycznych dokonano zostały przeprowadzone za pomocą pakietu statystycznego SPSS ver. 15. Zbiór danych z odpowiedziami uczniów szkół z województwa mazowieckiego został włączony do zbioru danych ze wszystkich miast oraz województw uczestniczących w tegorocznej fali badania przeprowadzanego przez PBS DGA. Wyniki ze zbioru łączącego odpowiedzi wszystkich uczestniczących miast i województw posłużyły do analiz spójności wewnętrznej wyników oraz do przygotowania pomiaru rzetelności odpowiedzi. 3.2. Proces weryfikacji wiarygodności i kontroli rzetelności zbioru W przypadku prowadzenia badania za pomocą metody ankiet samowypełnialnych często konieczne jest dokonanie wtórnej selekcji ankiet, w których jakość danych budzi wątpliwości. W celu otrzymania statystyk najlepiej odzwierciedlających rzeczywistą częstotliwość występowania zjawisk wśród badanych uczniów dokonano kilkuetapowej selekcji ankiet. Wykluczanie ankiet ze zbioru lub pomijanie odpowiedzi w niektórych pytaniach miało na celu wykluczenie wpływu na wyniki odpowiedzi respondentów, którzy mogli nieuważnie lub nierzetelnie wypełniać kwestionariusz. 3.2.1. Usuwanie ankiet z nadmierną ilością braków danych Przed rozpoczęciem analiz statystycznych usunięto z zbioru ankiety posiadające więcej niż 50% braków danych. W skali całej populacji wszystkich badanych miast i województw takie ankiety stanowiły 0,9% wszystkich ankiet. W województwie mazowieckim z powodu nadmiernego odsetka braków danych usunięto 23 ankiety (1,1). W celu uniknięcia wpływu typu szkoły wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych odpowiedzi uczniów szkół ponadgimnazjalnych zostały poddane procesowi ważenia. Proces ważenia polega na porównaniu struktury badanej populacji 12

uczniów do próby uczniów odpowiadających w badaniu. W przypadku różnic (nadreprezentacji lub niedoboru uczniów z poszczególnych typów szkół) pomiędzy strukturą populacji uczniów w województwie mazowieckim a strukturą próby przebadanych uczniów nadawano uczniom należącym do danego typu szkoły ponadgimnazjalnej wagę zrównującą udział w strukturze badanej populacji uczniów do struktury uczniów uczących się w szkołach ponadgimnazjalnych w województwie mazowieckim. 3.2.2. Proces wykluczania odpowiedzi z analiz statystycznych Odpowiedzi respondentów zostały sprawdzone pod względem spójności logicznej pomiędzy odpowiedziami. Kryteria badania spójności logicznej zostały oparte o metodologię używaną w ogólnoeuropejskich badaniach ESPAD 2003. Proces selekcji danych podzielono na dwa etapy: w pierwszych etapie wyselekcjonowano ankiety, w których znajdowały duże ilości niespójności logicznych pomiędzy odpowiedziami dotyczącymi używania tych samych substancji; w drugim etapie wyselekcjonowano odpowiedzi respondentów mających skłonność do deklarowania potencjalnie zawyżonego poziomu konsumpcji narkotyków. 3.2.2.1. Wykluczanie odpowiedzi ze względu na niespójności w odpowiedziach W celu wyeliminowania ze zbioru mało wiarygodnych uczniów, którzy wielokrotnie udzielali na pytania ankiety wewnętrznie sprzecznych odpowiedzi dokonano szczegółowej analizy wzorów odpowiedzi respondentów przy użyciu zaawansowanych metod statystycznych tzw. analizy skupień metodą zmiennych latentnych (latent class analysis). W wyniku przeprowadzonych analiz wytypowano grupę respondentów udzielających niespójnych logicznie odpowiedzi w trzech różnych częściach ankiety: 1. niespójności w pytaniach dotyczących palenia tytoniu oraz picia alkoholu (grupy pytań dotyczących spożycia alkoholu) np. respondent twierdzi, że nie pił alkoholu w ciągu ostatnich 12 miesięcy, a następnie zaznacza, że pił 3-5 razy w ciągu ostatnich 30 dni; 2. niespójności w pytaniach dotyczących używania amfetaminy, ecstasy lub substancji wziewnych; 3. niespójności w deklaracjach dot. używania marihuany, wieku inicjacji narkotykowej oraz inicjacji związanej z używaniem leków uspokajających lub nasennych np. respondent twierdzi, że nie używał w życiu żadnego z narkotyków, a następnie zaznacza, że po raz pierwszy używał amfetaminy w wieku x lat. W wyniku przeprowadzonych analiz statystycznych, opracowując część raportu dotyczącą rozpowszechnienia używania substancji psychoaktywnych wyeliminowano ze zbioru tych respondentów, którzy wykazali się wysokim poziomem niespójności(co najmniej w dwóch spośród trzech części ankiety). Wspomniani powyżej respondenci zostali natomiast uwzględnieni w analizach statystycznych, w częściach raportu dotyczących postaw, cech społecznodemograficznych oraz zachowań niezwiązanych z korzystaniem z substancji psychoaktywnych (np. style spędzania wolnego czasu). Odsetek respondentów udzielających niespójnych odpowiedzi w całym zbiorze łączącym wyniki ze wszystkich badanych miast i województw wynosił 2,. W województwie mazowieckim zidentyfikowano 38 takich respondentów (tzn. 1,8 badanych). 13

3.2.2.2. Wykluczanie odpowiedzi ze względu na niespójności w odpowiedziach W drugim etapie weryfikacji respondentów wprowadzono specjalny algorytm selekcji pozwalający wykluczyć tę grupę badanych, którzy wskazali w ankiecie niewiarygodnie wysoką liczbę używanych narkotyków (kiedykolwiek w życiu) oraz niewiarygodnie wysoką częstotliwość ich używania. Za wskaźnik bardzo wysokiej liczby próbowanych narkotyków uznano używanie przynajmniej dziesięciu spośród trzynastu wymienionych w pytaniu 31 (w nowej wersji ankiety) narkotyków. Treść tego pytania brzmiała Ile razy w życiu, (jeśli w ogóle) zdarzyło Ci się używać któregoś z niżej wymienionych środków?. a liście wymienionych substancji psychoaktywnych figurowało 13 rodzajów substancji: leki uspokajające i nasenne (używane bez przepisu lekarza), amfetamina, LSD lub inne środki halucynogenne, crack, kokaina, relevin (nieistniejący w rzeczywistości narkotyk), heroina, grzyby halucynogenne, GHB, sterydy anaboliczne, narkotyki wstrzykiwane za pomocą igły i strzykawki, alkohol razem z tabletkami (lekami) w celu odurzenia, polska heroina (tzw. "kompot"). Oprócz sprawdzenia deklarowanej liczby substancji psychoaktywnych używanych przez respondentów kiedykolwiek w życiu w konstrukcji opracowanego kryterium selekcji użyto także drugiego wskaźnika konfabulacji tj. liczby narkotyków (z tej samej ww. listy), które według respondenta były używane 20 razy lub więcej. Za wskaźnik dużej częstotliwości używania różnych substancji uznano używanie pięciu spośród trzynastu wymienionych substancji 20 razy lub więcej (kiedykolwiek w życiu). Przyjęto, iż podstawą do uznania odpowiedzi respondenta w sprawie używania substancji psychoaktywnych za mało wiarygodne jest spełnienie obydwu wymienionych powyżej warunków tzn. równoczesne zadeklarowanie używania 10 lub więcej narkotyków oraz używania pięciu lub więcej narkotyków 20 razy lub więcej w życiu. Te dwa warunki spełniło we wszystkich badanych miastach i województwach 0,7% respondentów (168 osób wśród 23.733 respondentów). W województwie mazowieckim kryteria uznania ankiet za niewiarygodne spełniło 21 respondentów spośród badanych 2.050 osób tzn. 1,0 próby. Odpowiedzi ww. respondentów dotyczące używania substancji psychoaktywnych oraz bycia ofiarą lub sprawcą przemocy pominięto w dalszych analizach i obliczeniach statystycznych. Osoby te nie zostały jednak całkowicie wykluczone ze zbioru. Zostały one uwzględnione i wykorzystane w obliczeniach przy analizie innych tematów, w szczególności dotyczących postaw. Z tego powodu wyniki dotyczące używania substancji psychoaktywnych oraz przemocy są oparte na odpowiedziach 1.968 respondentów (96% wszystkich zebranych ankiet), natomiast wyniki dotyczące innych kwestii są przedstawione dla 2.027 respondentów (98,9% wszystkich zebranych ankiet). W poszczególnych pytaniach całkowita liczba respondentów odpowiadających na pytanie (liczba ) może się nieznacznie różnić od przedstawionych powyżej liczb. Różnice te są wynikiem losowego rozkładu respondentów, którzy pozostawili braki odpowiedzi w kwestionariuszu, lecz nie zostali wykluczeni z obliczeń, ponieważ odsetek braków danych w ich ankietach był mniejszy niż 50%. 3.3. Zastosowanie dwóch narzędzi badawczych W tegorocznej edycji ogólnoeuropejskiego badania ESPAD zastosowano nowy kwestionariusz, którego pytania w niektórych częściach znacząco różniły się od pytań zawartych w kwestionariuszu użytym w 2003 roku. W celu umożliwienia bezpośrednich porównań wyników tegorocznego badania z wynikami z poprzedniego badania oraz porównania wyników odpowiedzi na pytania, które w obecnej edycji badania ESPAD nie pojawiły się, zastosowano w badaniu w województwie mazowieckim dwa kwestionariusze: kwestionariusz z edycji z 2003 roku oraz kwestionariusz z 2007 roku. Próba badawcza została 14

podzielona w następujących proporcjach: 26,4% respondentów (541 zebranych ankiet) odpowiadało na kwestionariusz z edycji ESPAD 2003, zaś 73,6% respondentów (1.509 zebranych ankiet) odpowiadało na kwestionariusz z edycji ESPAD 2007. Porównania wyników uzyskanych za pomocą tych dwóch ankiet w 2007 roku oraz wyników uzyskanych w 2005 roku zostaną przedstawione w Raporcie porównawczym zawierającym zestawienie wyników badań z 2003 r. z obecnymi wynikami. 15

4. Charakterystyka badanych uczniów 4.1. Wiek i płeć W przeprowadzonym badaniu wzięli udział uczniowie z trzecich klas gimnazjów oraz drugich klas szkół ponadgimnazjalnych. Każda z tych podgrup stanowiła po 50% próby. W przypadku uczniów trzecich klas gimnazjów podział populacji na chłopców i był prawie równy (49%, 5 ), natomiast w przypadku uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych nieco więcej było dziewcząt (54%) niż chłopców (46%). III kl. gimnazjum II kl. szkoły ponadgimnazjalnej 743 753 Wiek 50% 50% III klasa gimnazjum (14-15 lat) II klasa szkoły ponadgimnazjalnej (17-18 lat) Płeć III klasa gimnazjum =742 II klasa szk. ponadgimn. =752 49% 5 46% 54% 16

4.2. Wyniki w nauce Znacznie lepsze oceny są udziałem młodszych uczniów: 49% uczniów z trzecich klas gimnazjów miało w ostatnim półroczu średnią ocen 4,0 lub więcej. W przypadku uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych analogiczny odsetek wyniósł 18%. Analizując poszczególne grupy wiekowe można zauważyć, iż uczą się znacznie lepiej niż. W przypadku uczniów trzecich klas gimnazjów średnią ocen 4,0 lub wyższą uzyskało 36% chłopców i 6 dziewcząt. atomiast w przypadku uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych analogiczne wskaźniki wynoszą 1 i 24%. Średnia ocen W którym przedziale mieści się średnia Twoich ocen na koniec ostatniego półrocza? III kl. gim. 9% 16% 2 20% 29% II kl. ponadgim. 1 2 28% 2 1 6% III gim. ch. 6% 1 2 24% 17% 19% III gim. dz. 10% 20% 2 39% II ponadgim. ch. 18% 2 26% 20% 6% II ponadgim. dz. 18% 30% 2 17% 7% 0% 2 50% 7 100% 1,0-2,4 2,5-2,9 3,0-3,4 3,5-3,9 4,0-4,4 4,5-6,0 III kl. gimnazjum II kl. szk. ponadgimnazjalnej III kl. gim. III kl. gim. II kl. ponadgim. II kl. szk. ponadgim. 743 753 367 375 348 404 17

W ciągu ostatnich 30 dni przed badaniem - co najmniej 2 dni zajęć opuściło z powodu choroby 26% uczniów z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych oraz 29% uczniów z trzecich klas gimnazjów. ieco częściej, zwłaszcza starszym uczniom, zdarzały się nieobecności z powodu wagarów: 2 lub więcej dni z tego powodu opuściło 3 uczniów z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych oraz 2 uczniów z trzecich klas gimnazjów (należy jednak podkreślić, iż badania były realizowane pod koniec roku szkolnego, na przełomie maja i czerwca, co mogło mieć wpływ na wagarowanie w szkole). Z innych powodów dwa lub więcej dni w szkole opuściło 31-34% badanych w zależności od typu szkoły. ieobecności w szkole Podczas OSTATICH 30 dni ile miałeś(aś) pełnych dni nieobecności w szkole? z powodu choroby II kl. ponadgim. 6 1 9% 10% 7% III kl. gim. 58% 1 8% 9% 1 z powodu wagarów II kl. ponadgim. 47% 20% 1 8% 1 III kl. gim. 67% 1 9% 7% 7% z innych powodów II kl. ponadgim. 4 28% 1 9% 9% III kl. gim. 4 24% 1 1 9% 0% 2 50% 7 100% ani jednego 1 dzień 2 dni 3-4 dni 5 lub więcej II kl. szk. ponadgimnazjalnej III kl. gimnazjum 751 742 18

4.3. Style wypoczynku W niniejszym badaniu postanowiliśmy określić jak często (i czy w ogóle) respondenci oddają się kilku stylom wypoczynku. Były to: granie w gry komputerowe, aktywne uprawianie sportu, czytanie książki dla przyjemności, wychodzenie z przyjaciółmi wieczorem, wychodzenie ze znajomymi do centrum handlowego, używanie Internetu dla przyjemności, granie na automatach do gier oraz posiadanie innego rodzaju hobby. W większości analizowanych stylów wypoczynku nie widać istotnych zróżnicowań, ani ze względu na płeć, ani na wiek uczniów. iemniej jednak w kilku przypadkach takie zróżnicowania pojawiają się. I tak: - znacznie częściej niż grają w gry komputerowe: prawie codziennie gra 38% chłopców oraz 10% dziewcząt w drugich klasach szkół ponadgimnazjalnych. Analogiczne wskaźniki dla uczniów trzecich klas gimnazjów wynoszą odpowiednio 47% i 17%; - częściej niż uprawiają aktywnie sport. Prawie codziennie uprawia go 4 chłopców i 20% dziewcząt z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych. atomiast w przypadku uczniów trzecich klas gimnazjów zadeklarowało tak 5 chłopców i 29% dziewcząt; - znacznie częściej niż czytają książki dla przyjemności. Raz lub dwa razy w miesiącu i częściej czytało 60% dziewcząt i 50% chłopców w drugich klasach szkół ponadgimnazjalnych. W przypadku uczniów trzecich klas gimnazjów analogiczne odsetki wyniosły 57% i 48%; - wychodzenie wieczorem z przyjaciółmi jest bardzo popularnym stylem wypoczynku; niezależnie od wieku i płci, taki sposób wypoczynku deklarowało od 89% do 97% ankietowanych; - inne hobby posiadało od 6 do 8 w zależności od subpopulacji; - wychodzenie do centrum handlowego, podobnie jak wychodzenie ze znajomymi, jest również bardzo popularnym sposobem spędzania wolnego czasu: taki styl wypoczynku deklarowało od 90% do 98% badanych; - podobnie wyglądają dane w przypadku używania Internetu dla przyjemności; taki styl wypoczynku zadeklarowało od 86% do 9 uczniów; - zdecydowanie częściej niż grają na automatach do gier. Taką formę rozrywki uprawia 3 chłopców i 1 dziewcząt z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych oraz 36% chłopców i 17% dziewcząt z trzecich klas gimnazjów. 19

Style wypoczynku Jak często grasz w gry komputerowe? II ponadgim. ch. 38% 26% 17% 1 9 II ponadgim. dz. 10% 17% 20% 3 80% III gim. ch. 47% 26% 16% 7% 9 III gim. dz. 17% 18% 2 26% 87% 0% 2 50% 7 100% Jak często aktywnie uprawiasz sport? II ponadgim. ch. 4 34% 8% 8% 9 II ponadgim. dz. 20% 34% 2 17% 9 III gim. ch. 5 3 8% 96% III gim. dz. 29% 36% 19% 9% 9 0% 2 50% 7 100% Jak często czytasz książki dla przyjemności? II ponadgim. ch. 7% 17% 3 6 II ponadgim. dz. 6% 10% 2 48% 86% III gim. ch. 10% 7% 1 3 6 III gim. dz. 1 1 2 3 87% 0% 2 50% 7 100% prawie codziennie co najmniej raz na tydzień raz lub dwa razy w miesiącu kilka razy w roku II kl. ponadgim. II kl. ponadgim. III kl. gimnazjum III kl. gimnazjum 20 348 403 367 374

Style wypoczynku Jak często wychodzisz z przyjaciółmi wieczorem? II ponadgim. ch. 17% 40% 28% 10% 94% II ponadgim. dz. 16% 39% 30% 1 97% III gim. ch. 20% 30% 19% 2 89% III gim. dz. 20% 30% 2 2 9 0% 2 50% 7 100% Jak często masz jakieś inne hobby? II ponadgim. ch. 20% 19% 1 14% 6 II ponadgim. dz. 1 17% 24% 16% 7 III gim. ch. 24% 1 14% 14% 68% III gim. dz. 24% 2 19% 18% 8 0% 2 50% 7 100% Jak często chodzisz ze znajomymi do centrum handlowego? II ponadgim. ch. 27% 3 2 1 9 II ponadgim. dz. 26% 39% 2 8% 98% III gim. ch. 28% 29% 2 1 90% III gim. dz. 3 3 18% 8% 9 0% 2 50% 7 100% prawie codziennie co najmniej raz na tydzień raz lub dwa razy w miesiącu kilka razy w roku II kl. ponadgim. II kl. ponadgim. III kl. gimnazjum III kl. gimnazjum 21 348 403 367 374

Style wypoczynku Jak często używasz Internetu dla przyjemności? II ponadgim. ch. 50% 16% 1 9% 90% II ponadgim. dz. 50% 1 16% 10% 9 III gim. ch. 56% 16% 10% 86% III gim. dz. 50% 2 1 8% 9 0% 2 50% 7 100% Jak często grasz na automatach do gry? II ponadgim. ch. 2 3 II ponadgim. dz. 8% 1 III gim. ch. 4% 6% 7% 18% 36% III gim. dz. 1 17% 0% 2 50% 7 100% prawie codziennie co najmniej raz na tydzień raz lub dwa razy w miesiącu kilka razy w roku II kl. ponadgim. II kl. ponadgim. III kl. gimnazjum III kl. gimnazjum 348 403 367 374 22

4.4. Środowisko rodzinne badanych Spośród uczniów trzecich klas gimnazjów 8 respondentów mieszka z matką a 70% z ojcem. W przypadku uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych proporcje te są zbliżone i wynoszą odpowiednio 87% i 77%. Z osobami spoza rodziny mieszka po ankietowanych. ie stwierdzono znaczących zróżnicowań pomiędzy badanymi grupami wiekowymi pod względem środowiska rodzinnego respondentów. Osoby, z którymi mieszka respondent Z kim mieszkasz? 100% 90% 80% 8 77% 87% 70% 70% 60% 50% 40% 44% 36% 46% 4 30% 20% 18% 20% 10% 0% 9% 6% 4% III klasa gimnazjum ( = 730) II klasa szk. ponadgim. ( = 735) mieszkam sam mieszkam z ojczymem mieszkam z macochą mieszkam z siostrą, siostrami mieszkam z innymi krewnymi mieszkam z ojcem mieszkam z matką mieszkam z bratem, braćmi mieszkam z dziadkiem lub babcią mieszkam z osobami spoza rodziny 23

ajczęściej deklarowanym przez respondentów wykształceniem rodziców było wykształcenie średnie: według respondentów posiadało je 28% - 4 matek i 28% - 34% ojców. iemal równie często respondenci deklarowali wykształcenie wyższe rodziców: posiadało je 26% ojców i 40% matek uczniów z trzecich klas gimnazjów. W przypadku uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych analogiczne odsetki wyniosły 19% i 27%. ajniższe wykształcenie (zasadnicze zawodowe lub niższe) posiadało 29% ojców i 2 matek uczniów z trzecich klas gimnazjów. Analogiczne wskaźniki w przypadku uczniów z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych wyniosły 3 dla ojców i 26% dla matek. Wykształcenie rodziców Jakie jest wykształcenie Twojego ojca? Jakie jest wykształcenie Twojej matki? III kl. gimnazjum =729 ojciec II kl. szk. ponadgim. =742 28% 26% 34% 2 7% 1 29% 6% 4% 7% 19% matka III kl. gimnazjum =728 II kl. szk. ponadgim. =737 28% 40% 4 1 7% 10% 20% 6% 27% ukończone lub niepełne podstawowe zasadnicze zawodowe średnie wyższe nie wiem nie dotyczy, nie mam matki/ojca 24

4.5. Warunki materialne (finansowe) rodziny Badani dość dobrze oceniają warunki finansowe własnej rodziny. Przekonanie, iż własna rodzina ma lepiej w porównaniu z innymi rodzinami w Polsce zadeklarowało 57% uczniów z trzecich klas gimnazjów oraz 46% z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych. Za gorsze w porównaniu z innymi rodzinami w Polsce, warunki materialne swojej rodziny uznało 9% uczniów z trzecich klas gimnazjów i 1 uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych. Warunki materialne rodziny Jak powodzi się Twojej rodzinie w porównaniu z innymi rodzinami w Polsce? 100% 9% 1 7 50% 2 34% 57% 4 46% gorzej tak samo lepiej 0% III klasa gimnazjum II klasa szkoły ponadgimn. III kl. gimnazjum II kl. szk. ponadgim. 721 735 25

4.6. Wydatki na własne potrzeby Poziom wydawanych tygodniowo bez kontroli rodziców pieniędzy nieznacznie zwiększa się wraz z wiekiem. Z kolei w poszczególnych grupach wiekowych większe kwoty częściej wydają, niż. Kwoty powyżej 51 zł tygodniowo wydaje 10% dziewcząt i co piąty chłopiec chłopców z trzeciej klasy gimnazjum (2). Analogiczne wskaźniki dla uczniów z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych wynoszą odpowiednio 14% i 2. Znacząca część ankietowanych (od 28% do 4 w zależności od subpopulacji) wydaje tygodniowo od 16 do 50 zł. Warto zwrócić uwagę, iż od 1 do 2 uczniów nie wydaje ani złotówki bez kontroli rodziców. Wydatki na własne potrzeby Ile pieniędzy tygodniowo zwykle wydajesz na swoje potrzeby bez kontroli ze strony rodziców? 100% 4% 6% 9% 4% 10% 8% 1 14% 7 50% 2 28% 46% 29% 28% 4 3 3 29% pow. 100 zł 51-100 zł 16-50 zł 1-15 zł 0 zł 0% 2 16% 1 16% III kl. gimnazjum II kl. szk. ponadgim. III kl. gimn. II kl. szk. ponadgimn. 351 328 356 391 26

III. Prezentacja wyników 27

UWAGA: Odsetki na wykresach podawane są w zaokrągleniu do pełnych procentów. W związku z tym faktyczny wynik sumowania odsetków dla poszczególnych kategorii może być w rzeczywistości inny niż suma odsetków podanych na wykresach. a przykład przy następujących danych: Odpowiedź A Odpowiedź B Odpowiedź C 5, 7, 10, wykres będzie następujący: 7% 10% 2 0% 10% 1 20% 2 odp. A odp. B odp. C Faktyczna suma odsetków odpowiedzi A, B i C wynosi 5, + 7, + 10, = 22,9% Dlatego suma odsetków podana na prawo od słupka wynosi 2, mimo że sumując liczby podane na wykresie + 7% + 10% otrzymuje się 2. Analogicznie faktyczna suma odsetków odpowiedzi A i B wynosi 5, + 7, = 12,6% czyli w zaokrągleniu do pełnych procentów 1, mimo że sumując liczby podane na wykresie + 7% otrzymuje się 1. 28

1. ajważniejsze wyniki badania Palenie papierosów. Wyniki pochodzą z ankiety przeprowadzonej wśród dwóch grup młodzieży: uczniów III klasy gimnazjum i uczniów II klasy szkoły ponadgimnazjalnej. Pierwszym z obszarów, których dotyczyło badanie było palenie papierosów. Uzyskane wyniki wskazują, iż ponad 60% chłopców (6) i prawie połowa dziewcząt (49%) z trzeciej klasy gimnazjum ma już za sobą inicjację tytoniową. Z kolei w ciągu ostatnich 30 dni, co czwarty badany gimnazjalista, choć raz zapalił papierosa - 28% chłopców i 2 dziewcząt w tej frakcji badanych. W przypadku uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych trzy czwarte chłopców (7) i niewiele mniej dziewcząt (70%) ma już za sobą doświadczenia związane z paleniem papierosów. W porównaniu z młodszymi uczniami licealiści oraz uczniowie innych szkół ponadgimnazjalnych, znacznie częściej palili papierosy w ciągu ostatnich 30 dni: dotyczyło to 40% chłopców i 30% dziewcząt. Tak więc ponad połowa chłopców i niemal połowa dziewcząt, którzy mają za sobą inicjację tytoniową, paliła również w ciągu ostatnich 30 dni. Większe ilości papierosów (powyżej pięciu w ciągu dnia) częściej wypalają, niż. W trzeciej klasie gimnazjum powyżej 5 papierosów dziennie wypalało 1 chłopców i 6% dziewcząt. Z kolei w drugiej klasie szkoły ponadgimnazjalnej wymienioną ilość papierosów wypalało 16% chłopców i 10% dziewcząt. Podsumowując można stwierdzić, iż co szósty chłopak i co dziesiąta dziewczyna w wieku 17-18 lat uczniowie II klasach szkół ponadgimnazjlanych są już teraz regularnymi palaczami tytoniu. Mimo że sprzedaż papierosów osobom poniżej 18. roku życia jest prawnie zabroniona, ponad trzy czwarte (78%) uczniów z trzecich klas gimnazjum deklaruje, że mogłoby łatwo zdobyć papierosy. W przypadku uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych odpowiada tak ośmiu na dziewięciu (88%) badanych respondentów, z których z pewnością nie wszyscy byli pełnoletni w momencie badania (ostatnie tygodnie roku szkolnego). Świadczy to o nieskuteczności regulacji prawnych i stosowanych środków zapobiegawczych w dziedzinie ograniczenia dostępu młodzieży do papierosów. Można stwierdzić, że uczniowie obu typów analizowanych szkół wykazują raczej skłonność do bagatelizowania zagrożeń związanych z paleniem tytoniu. iemal połowa ankietowanych chłopców (49%) i dwie piąte dziewcząt (40%) z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych stwierdziła, iż ryzyko związane z paleniem papierosów od czasu do czasu jest małe lub żadne. Wśród uczniów z trzecich klas gimnazjum proporcje były niemal identyczne: 49% dla chłopców i 39% dla dziewcząt. 29

Picie alkoholu. Jak wynika z przeprowadzonych badań prawie wszyscy ankietowani uczniowie mają już za sobą inicjację alkoholową. Choć raz w życiu jakiś napój alkoholowy próbowali niemal wszyscy uczniowie: niezależnie od płci i typu szkoły przyznało się do tego od 8 do 96% ankietowanych. ajczęściej też ci, którzy pili jakikolwiek alkohol w życiu, pili go także w ciągu ostatnich 30 dni, zwłaszcza w drugich klasach szkół ponadgimnazjalnych: dotyczy to 88% na 94% chłopców oraz 8 na 96% wśród dziewcząt. Analogiczne odsetki w przypadku uczniów trzecich klas gimnazjum są nieco niższe i wyniosły 68% na 90% wśród chłopców oraz 57% na 8 wśród dziewcząt. Chłopcy znacznie wcześniej przechodzą inicjację związaną w piciem piwa. Ponad połowa z nich pierwszą butelkę (puszkę) piwa wypiła w wieku 13 lat lub mniej, a więc symbolicznie można określić, iż stało się to jeszcze w szkole podstawowej. Tak wynika z deklaracji 54% chłopców w trzecich klasach gimnazjum i 5 w drugich klasach szkół ponadgimnazjalnych. W populacji dziewcząt sytuacja ta wygląda nieco inaczej. Co trzecia badana uczennica trzeciej klasy gimnazjum (37%) oraz drugiej klasy szkoły ponadgimnazjalnej (3) swój pierwszy kontakt z piwem miała w szkole podstawowej (w wieku 13 lat lub mniej). Także w przypadku picia wina, nieco wcześniej niż przechodzą inicjację alkoholową. Dla 4 chłopców w trzecich klasach gimnazjum i 3 w drugich klasach szkół ponadgimnazjalnych, pierwsza lampka wypitego wina zdarzyła się w wieku 13 lat lub mniej, a więc symbolicznie można powiedzieć, iż stało się to jeszcze w szkole podstawowej. Analogiczne wskaźniki dla dziewcząt wynoszą 29% dla uczennic trzecich klas gimnazjum i 2 dla uczennic drugich klas szkół ponadgimnazjalnych. Również w przypadku inicjacji picia wódki wyraźnie wyższy jest odsetek chłopców, niż dziewcząt, które po raz pierwszy sięgnęły po ten trunek jeszcze przed ukończeniem szkoły podstawowej. Co trzeci badany chłopak kończący naukę w gimnazjum (3) oraz 30% chłopców z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych przyznało, iż pierwszy kieliszek wódki wypili w wieku 13 lat lub mniej. W populacji dziewcząt analogiczne wskaźniki były zdecydowanie niższe. W tak młodym wieku po raz pierwszy spróbowało wódki 16% uczennic trzecich klas gimnazjum i 1 dziewcząt z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych Do rozpowszechnienia picia alkoholu wśród młodzieży przyczynia się z pewnością jego łatwa dostępność. Ponad ¾ badanych uczniów trzecich klas gimnazjalnych (78%) i dziewięciu na dziesięciu uczniów szkół ponadgimnazjalnych (9) stwierdza, że zdobycie piwa byłoby dla nich łatwe. W ciągu 30 dni poprzedzających badanie piwo w sklepie sprzedającym na wynos kupował, co trzeci uczeń trzecich klas gimnazjum (36%) oraz 59% uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych. Podobne wyniki uzyskano również w kontekście sprzedaży piwa w lokalach gastronomicznych. W ciągu ostatnich 30 dni do picia piwa w lokalu (pubie, klubie lub dyskotece) przyznało się prawie 60% starszej badanej grupy uczniów (ze szkół ponadgimnazjalnych) oraz co trzeci gimnazjalista (3). 30

Zdobycie wina byłoby łatwe dla dwóch trzecich uczniów trzecich klas gimnazjalnych (66%) i 84% uczniów z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych. Wódka jest trudniej dostępna niż wino dla uczniów gimnazjum, natomiast dla młodzieży klas ponadgimnazjalnych osiągalność wódki jest podobna, jak osiągalność wina. Zdobycie wódki byłoby łatwe dla połowy gimnazjalistów (5), natomiast trudne, dla co trzeciego respondenta w tej kategorii wieku (3). Ponad ¾ badanej młodzieży z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych (77%) uważa, iż wódka jest łatwo dostępna, a tylko 16% ma przeciwne zdanie w tej sprawie, twierdząc, że miałaby problem z jej zdobyciem. Alkohol ten jest w związku z tym częściej kupowany przez starszych uczniów: w ciągu 30 dni poprzedzających badanie w sklepie sprzedającym na wynos wódkę kupiło 18% uczniów trzecich klas gimnazjum i 24% uczniów z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych. W przypadku uczniów trzecich klas gimnazjów do faktu picia wódki w lokalach przyznał się co piąty ankietowany (20%), a w grupie starszej młodzieży (wśród uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych) niemal trzech na dziesięciu (28%). Dane te wyraźnie pokazują, że obowiązujący w Polsce zakaz sprzedaży alkoholu osobom niepełnoletnim w praktyce często nie jest przestrzegany. Upijanie się ajbardziej ryzykownym w tej kategorii zachowań jest upijanie się. Analizując wyniki badań stwierdzono wysoki poziom rozpowszechnienia tego zjawiska w województwie mazowieckim. Ponad połowa chłopców (5) i co trzecia dziewczyna (3) w trzecich klasach gimnazjum ma już za sobą swoje pierwsze upicie się. W przypadku uczniów z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych te wskaźniki wyraźnie się zwiększają i wynoszą: 77% dla chłopców i 59% dla dziewcząt. Analiza danych wskazuje, iż zarówno wiek, jak i płeć respondenta znacząco wpływa na częstotliwość upijania się: starsi uczniowie upijają się częściej niż młodsi, a znacznie częściej niż. Dla znacznej części badanych picie alkoholu wiązało się z przykrymi doświadczeniami, takimi jak bójki, problemy z rodzicami lub gorsze wyniki w nauce. Co szczególnie niepokojące, w przypadku wielu uczniów wydarzenia te nie miały charakteru incydentalnego, lecz powtarzały się co najmniej kilkakrotnie w ciągu 12 miesięcy przed badaniem. Wyniki badań wykazują również, że istnieje związek między piciem alkoholu a przemocą rówieśniczą. W okresie 12 miesięcy poprzedzających badanie znacznie częściej upijali się sprawcy przemocy (64%) niż pozostali uczniowie (3). Różnice widać zwłaszcza wśród osób, które upijają się najczęściej: 10 razy lub więcej w ciągu ostatniego roku upiło się 1 uczniów będących sprawcami przemocy wobec swoich kolegów oraz pozostałych uczniów. Częściej i więcej w porównaniu z innymi uczniami piją nie tylko sprawcy przemocy, ale i jej ofiary (w ciągu ostatnich 12 miesięcy upiło się 6 z 31

nich wobec 38% wśród reszty badanych). Różnice widać zwłaszcza w przypadku osób, które upijają się najczęściej: 10 razy lub więcej w ciągu ostatniego roku upiło się 1 ofiar przemocy oraz 4% pozostałych uczniów. Inną uwzględnioną w analizach zmienną była jakość stosunków z rodzicami. Okazało się, że, negatywne relacje z rodzicami wpływają w istotny sposób zarówno na sam fakt picia alkoholu przez młodzież, jak i jego częstotliwość: W okresie ostatnich 30 dni poprzedzających badanie piło alkohol 86% będących w złych relacjach z rodzicami oraz 7 reszty uczniów. Ponadto osoby będące w złych relacjach z rodzicami piją go częściej niż pozostali uczniowie: 30% osób będących w złych relacjach z rodzicami oraz 19% pozostałych uczniów piło alkohol 10 razy lub więcej w ciągu ostatnich 30 dni. Używanie marihuany. Spośród uczniów trzecich klas gimnazjum, choć raz w życiu paliło marihuanę lub haszysz 3 chłopców oraz 1 dziewcząt. Dla uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych analogiczne wskaźniki wynoszą już 4 dla chłopców i 2 dla dziewcząt. Uczniowie często palący marihuanę lub haszysz (sześć lub więcej razy w ciągu ostatnich 30 dni) zdecydowanie częściej występowali wśród chłopców: po 6% w trzecich klasach gimnazjum i drugich klasach szkół ponadgimnazjalnych. W obu typach szkół, sześć lub więcej razy paliły marihuanę znikome odsetki dziewcząt ( i niecały ). Sądząc z wypowiedzi respondentów, również w przypadku marihuany restrykcyjne normy prawne nie okazują się dość skuteczne. Odsetek osób uważających marihuanę i haszysz za łatwe do zdobycia rośnie wraz z wiekiem. Tego typu odpowiedzi udziela jedna trzecia (3) uczniów z trzecich klas gimnazjum oraz niemal połowa (49%) ankietowanych z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych. ajczęściej wymienianymi miejscami, w których można łatwo kupić marihuanę lub haszysz były: dyskoteka, bar od 10% do 29% w zależności od subpopulacji - ulica lub park od 1 do 26% w zależności od subpopulacji - szkoła od 8% do 19% subpopulacji. W przypadku szkoły szczególnie zastanawia wysoki odsetek (19%) chłopców z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych. Informacja, że co piąty chłopiec deklaruje, iż zakup marihuany lub haszyszu jest w szkole stosunkowo łatwy, stanowi niepokojący sygnał wskazujący na potrzebę wzmożenia działań profilaktycznych w placówkach edukacyjnych. a podstawie przeprowadzonych analiz można wysnuć wniosek, że palenie marihuany lub haszyszu przez część uczniów prowadzi do ich uzależnienia, co negatywnie odbija się na ich relacjach z otoczeniem. Uczniowie nie w 32

pełni świadomi są istniejących zagrożeń - od 9% do 19% ankietowanych (w zależności od płci, typu szkoły i pytania) stwierdziło, iż nie wie, jakie ryzyko wiąże się z paleniem marihuany/haszyszu. Odsetek chłopców uznających palenie haszyszu za duże zagrożenie jest, niezależnie od typu szkoły i ocenianej częstotliwości palenia, niższy niż u dziewcząt. Chłopcy mają większą skłonność do bagatelizowania i niedoceniania zagrożeń związanych z paleniem marihuany lub haszyszu. Częściej używają marihuany lub haszyszu uczniowie mający złe stosunki z rodzicami. W okresie ostatnich 12 miesięcy paliło marihuanę lub haszysz 3 uczniów będących w złych relacjach z rodzicami oraz 17% pozostałych uczniów. Analiza danych wskazuje na bardzo znaczną nadreprezentację sprawców przemocy w stosunku do pozostałych uczniów w ilości uczniów używających marihuany lub haszyszu. W ciągu 12 miesięcy poprzedzających badanie marihuany lub haszyszu używało 40% sprawców przemocy oraz 1 pozostałych uczniów. iepokój muszą budzić pojawiające się wypowiedzi o dostępności twardych narkotyków. iemal, co piąty (19%) uczeń z trzecich klas gimnazjum i co trzeci (30%) badany z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych zadeklarował, iż zdobycie amfetaminy byłoby dla niego łatwe. Podobne wyniki uzyskano w pytaniu o dostępność ecstasy (odpowiednio 17% i 28%). Przynajmniej raz w życiu amfetaminę zażyło 1 chłopców i dziewcząt z trzecich klas gimnazjum. Wskaźniki te rosną wraz z wiekiem ankietowanych, ale tylko wśród dziewcząt. W przypadku uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych amfetaminę spróbowało 14% chłopców i 9% dziewcząt. Zażywanie amfetaminy w okresie 30 dni poprzedzających badanie zdarzało się częściej uczniom trzecich klas gimnazjum (8%) niż badanym z drugich klas szkół ponadgimnazjlanych (4%). iepokojący jest fakt, iż zażywanie amfetaminy przez chłopców nie ma charakteru incydentalnego: w przypadku uczniów z trzecich klas gimnazjum aż 9% na 1 zażywających amfetaminę w ciągu ostatnich 30 dni zrobiło to 3 razy lub więcej. W przypadku uczniów z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych proporcje są zbliżone: uczyniło tak na chłopców w tym przedziale wiekowym. Przynajmniej raz w życiu ecstasy zażyło 16% chłopców i dziewcząt z trzecich klas gimnazjum. Wskaźniki te nieznacznie maleją wraz z wiekiem ankietowanych, zwłaszcza wśród chłopców. W przypadku uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych ecstasy spróbowało 1 chłopców i 4% dziewcząt. Przynajmniej raz w życiu środki wziewne, takie jak kleje, aerozole i tym podobne, w celu odurzenia się zażyło 1 chłopców i dziewcząt z trzecich klas gimnazjum. W przypadku uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych takie doświadczenie miało za sobą 7% chłopców i 4% dziewcząt. Dodatkowo spośród osób, którzy choć raz w życiu próbowały odurzać się w ten sposób, niemal wszyscy uczniowie z trzecich klas gimnazjum (1 w stosunku do 1 w grupie chłopców oraz 4% w stosunku do w populacji dziewcząt) zażywało środki wziewne w okresie 30 dni poprzedzających badanie. W przypadku uczniów drugich klas szkół 33

ponadgimnazjalnych było to (w stosunku do 7%) chłopców oraz połowa dziewcząt ( w stosunku do 4%). Spośród pozostałych narkotyków najbardziej rozpowszechnione wśród badanych były grzyby halucynogenne i sterydy anaboliczne, zwłaszcza w grupie chłopców z drugich klas szkół ponadgimnazjalnych, gdzie odsetki respondentów przyznających się do doświadczeń z tymi środkami wyniosły odpowiednio 1 i 14%. W przypadku niektórych uczniów zażywanie narkotyków było przyczyną takich problemów, jak bójki, konflikty z rodzicami lub gorsze wyniki w nauce. Co szczególnie niepokojące, w większości przypadków te przykre doświadczenia nie miały charakteru incydentalnego, lecz powtarzały się co najmniej kilkakrotnie w ciągu 12 miesięcy przed przeprowadzeniem badania. Wyniki analizy danych dotyczących zażywania amfetaminy sugerują, że używanie twardych narkotyków jest silnie związane ze negatywnymi relacjami rodzinnymi, z wykluczeniem rówieśniczym, a zwłaszcza ze zjawiskiem przemocy rówieśniczej. Odsetek osób używających amfetaminy w ciągu 12 miesięcy był znacznie wyższy wśród uczniów pozostających w złych stosunkach z rodzicami (16%) niż wśród pozostałych uczniów (7%). Znacznie częściej w okresie 12 miesięcy poprzedzających badanie używały jej osoby zagrożone wykluczeniem rówieśniczym (1) niż pozostali uczniowie (7%). Różnice w tych subpopulacjach widoczne są zwłaszcza, jeśli chodzi o badanych, którzy amfetaminę zażywali często: 3 lub więcej razy w ciągu ostatnich 12 miesięcy amfetaminę zażyło 10% uczniów zagrożonych wykluczeniem oraz z pozostałych grupy. Amfetamina jest szczególnie rozpowszechniona wśród osób, które przyznają, że były sprawcą lub obiektem działań zaklasyfikowanych jako przemoc. Aż 2 spośród sprawców przemocy używało amfetaminę w okresie 12 miesięcy poprzedzających badanie (z czego 16% trzy razy lub więcej). Analogiczny odsetek wśród reszty uczniów wyniósł (). Również w przypadku używania amfetaminy, ofiary przemocy znacznie częściej zażywają ten narkotyk niż reszta uczniów. W ciągu ostatnich 12 miesięcy przynajmniej raz spróbowało amfetaminę 27% ofiar przemocy i 4% pozostałych uczniów. Wyniki badania wskazują, że działania profilaktyczne w przypadku ecstasy i substancji wziewnych powinny być intensywnie prowadzone w szkole podstawowej i gimnazjum, ponieważ już wtedy uczniowie zaczynają eksperymentować z tymi narkotykami. atomiast w przypadku amfetaminy inicjacja najczęściej następuje po ukończeniu szesnastego roku życia i z tego powodu szczególny nacisk należy położyć na profilaktykę w gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych. Odsetek chłopców uznających zażywanie amfetaminy lub ecstasy za duże zagrożenie jest, niezależnie od typu szkoły i ocenianej częstotliwości palenia, niższy niż u dziewcząt. Chłopcy mają większą skłonność do bagatelizowania i niedoceniania zagrożeń związanych z zażywaniem twardych narkotyków. Dodatkowo zwraca uwagę, iż od 10% do 2 34