SYSTEM OBRONY PRZECIWRAKIETOWEJ JAPONII

SYSTEM OBRONY PRZECIWRAKIETOWEJ JAPONII Magdalena Trzpil ROSN CE ZAGRO ENIA W REGIONIE AZJI I PACYFIKU, SZCZEGÓLNIE ZE STRONY KOREI PÓ NOCNEJ I CHIN, UWYDATNI Y S ABOŒÆ ZDOLNOŒCI OBRONNYCH JA- PONII. ST D, TOKIO PODJÊ O DECYZJÊ O WZMOCNIENIU NARODOWYCH MECHANIZMÓW BEZPIECZEÑSTWA. JED- NYM Z PRZEJAWÓW TYCH ZMIAN JEST ZACIEŒNIANIE SOJUSZU Z USA, W TYM WSPÓLNY PROJEKT OBRONY PRZECIWRAKIETOWEJ. Znamienny jest rozmiar kooperacji, a przede wszystkim udzia³ finansowy Tokio w rozwoju projektu obrony przeciwrakietowej (Ballistic Missile Defense, BMD) oraz udostêpnienie japoñskim firmom zbrojeniowym technologii wojskowej USA. W konsekwencji, na przestrzeni ostatnich lat, Japonia sta³a siê g³ównym partnerem USA w systemie obrony przeciwrakietowej. BMD rozwijany w Japonii ma charakter narodowy i bêdzie s³u yæ obronie terytorium 94

pañstwa. St¹d projekt tarczy antyrakietowej w Europie, którego czêœci¹ staæ ma siê Polska, jest nieporównywalny wobec systemu japoñskiego. Niemniej, warto zwróciæ uwagê na doœwiadczenia Tokio w takich kwestiach, jak porozumienie o statusie wojsk amerykañskich. Tego typu umowa jest bowiem tak e zwi¹zana z budow¹ amerykañskiego BMD w Polsce i Czechach. PRZYCZYNY ROZPOCZÊCIA PROGRAMU OBRONY PRZECIWRAKIETOWEJ W JAPONII Japonia podjê³a decyzjê o rozpoczêciu wspó³pracy ze Stanami Zjednoczonymi w ramach projektu obrony przeciwrakietowej w 1999 roku. Czynnikiem decyduj¹cym by³ test rakiety dalekiego zasiêgu Taepodong-1, przeprowadzony przez Koreê Pó³nocn¹ nad terytorium 1 japoñskim w sierpniu 1998 roku. Realne niebezpieczeñstwo ze strony Phenianu uwydatni³o s³aboœci obronne kraju oraz doprowadzi³o do zasadniczych zmian w prowadzonej od zakoñczenia II wojny œwiatowej pokojowej polityce zagranicznej i bezpieczeñstwa 2 Japonii. Chocia Phenian stanowi najwiêksze zagro enie dla bezpieczeñstwa Japonii oraz sta- 1) K.M. Campbell, J. Gertler, D. Mitchell, C. Murdoch, The Paths Ahead: Missile Defense in Asia, Center for Strategic and International Studies, III/2006, www.csis.org/media/csis/pubs/0603_ pathsahead.pdf, s. 10.. 2) Konstytucja Japonii z 1947 roku wyklucza m.in. zaanga owanie militarne poza granicami kraju. Si³y zbrojne pañstwa nosz¹ nazwê si³ obronnych. Zmiany w otoczeniu miêdzynarodowym, w tym zagro enie ze strony Korei Pó³nocnej i terroryzmu, doprowadzi³y do ³agodniejszej interpretacji zapisów konstytucji, co pozwoli³o m.in. na udzia³ oddzia³ów japoñskich w wojnie w Iraku w charakterze wsparcia. Tokio rozwa a tak e wprowadzenie mo liwoœci zastosowania ataku uprzedzaj¹cego w sytuacji zagro enia atakiem rakietowym ze strony Korei Pó³nocnej (np. zniszczenia baz wojskowych). W zwi¹zku z prób¹ nuklearn¹ Phenianu w maju 2009 roku poparcie na scenie politycznej dla uwzglêdnienia takiej opcji w nowych Wytycznych Polityki Obronnej Japonii (publikacja planowana jest na koniec 2009 roku) znacz¹co wzros³o.. 95

cjonuj¹cych na jej terytorium o³nierzy amerykañskich, wraz z rozwojem programu BMD pojawi³y siê lub uleg³y wzmocnieniu inne niepokoj¹ce tendencje w regionie i na œwiecie. Do g³ównych 3 zagro eñ nale y zaliczyæ : Rozwój badañ nad rakietami œredniego i dalekiego zasiêgu, prowadzonych przez Koreê Pó³nocn¹, a tak e wzmacnianie potencja³u militarnego (w tym rakiet balistycznych) przez Rosjê i Chiny. Jeœli chodzi o Phenian, najwiêksze obawy budzi jego program nuklearny i mo liwoœæ wyposa enia rakiet balistycznych w g³owice j¹drowe. W przypadku Moskwy i Pekinu zagro enie nie ma charakteru bezpoœredniego, jednak Japonia i Stany Zjednoczone obawiaj¹ siê ewentualnego u ycia rakiet balistycznych jako jednego z narzêdzi do osi¹gniêcia przez te pañstwa celów strategicznych czy politycznych w regionie Azji i Pacyfiku. W perspektywie d³ugoterminowej, zagro- enie ze strony Chin ze wzglêdu na potencja³ i tempo rozwoju postrzegane jest jako silniejsze ni w przypadku Korei Pó³nocnej. W odniesieniu do Rosji, istniej¹ równie w¹tpliwoœci wzglêdem stopnia kontroli Kremla nad arsena³em zbrojnym w by³ych republikach radzieckich. Mo liwoœæ przeprowadzenia ataku z wykorzystaniem rakiet balistycznych przez wrogie podmioty, np. ugrupowania terrorystyczne, jako odwet za zaanga owanie Japonii w operacje si³ miêdzynarodowych lub sojusz z USA; 96 3) Zob.: M.D. Sawin, R.M. Swanger, T. Kawakami, Japan and Ballistic Missile Defense, Rand Corporation, 2001, http://www.rand.org/pubs/monograph_reports/mr1374/mr1374.ch2.pdf., ss. 11-19.

Nielegalne rozprzestrzenianie technologii i systemów rakietowych; Mo liwoœæ przeprowadzenia ataku z wykorzystaniem rakiet balistycznych, których celem mog¹ byæ japoñskie lub sojusznicze oddzia³y wojskowe, pe³ni¹ce misjê w regionie. WSPÓ PRACA MIÊDZY USA A JAPONI W RAMACH SYSTEMU OBRONY PRZECIWRAKIETOWEJ. REAKCJE PAÑSTW REGIONU Od momentu rozpoczêcia programu obrony przeciwrakietowej Japonia œciœle wspó³pracuje ze Stanami Zjednoczonymi. Partycypuje w kosztach badañ i rozwoju wspólnego programu obrony przeciwrakietowej. W pierwszym liœcie intencyjnym (Memorandum of Understanding) o wspó³pracy z USA, podpisanym w sierpniu 1999 roku, Japonia zobowi¹za³a siê do przeznaczenia w ci¹gu 5 lat ok. 300 mln USD na prace nad systemem. W 2005 roku oba pañstwa znacz¹co zacieœni³y kooperacjê, m.in. poprzez zobowi¹zanie Tokio do zwiêkszenia swojego udzia³u finansowego i pokrycia od do ½ kosztów wspólnego projektu modyfikacji rakiet przechwytuj¹cych SM-3, ocenianych na ³¹czn¹ kwotê ok. 2,7 mld 4 USD. Japonia otrzyma³a z kolei zapewnienie o wymianie informacji oraz transferze technologii 5 zwi¹zanych z systemem BMD. W marcu 2006 roku, Departament Stanu USA og³osi³, i Japonia sta³a siê najwa niejszym partnerem Waszyngtonu w systemie obrony przeciwra- 6 kietowej w skali globalnej. 4) SM-3 (Standard Missile-3) jest modernizowana jako czêœæ morskiego systemu obrony przeciwrakietowej. Jej zadaniem bêdzie przechwytywanie rakiet balistycznych œredniego i dalekiego zasiêgu. Wiêcej zob.: Japanese Ballistic Missile Defense, Missile Threat,. http://www.missilethreat.com/missiledefensesystems/id.30/system_detail.asp. 5) Zob.: Missile Defense, the Space Relationship and the Twenty-First Century. 2007 Report, Independent Working Group, 2006,. www.missilethreat.com/repository/doclib/iwgreport.pdf, s. 94.. 97

Zacieœnianie wspó³pracy japoñsko-amerykañskiej w dziedzinie BMD spotka³o siê ze sprzeciwem Korei Pó³nocnej, Chin i Rosji. Phenian konsekwentnie oskar a Tokio o prowadzenie polityki konfrontacji i chêæ inwazji na Pó³wysep Koreañski. Pekin z kolei przyj¹³ retorykê propagowan¹ przez Moskwê. We wspólnym oœwiadczeniu prezydentów Hu Jintao i Dmitrija Miedwiediewa oba pañstwa zarzuci³y Stanom Zjednoczonym i ich partnerom w programie BMD, e globalny system obrony przeciwrakietowej nie przyczyni siê do osi¹gniêcia miêdzynarodowej równowagi, a wrêcz przeciwnie zwiêkszy prawdopodobieñstwo 7 wybuchu œwiatowego konfliktu. ARCHITEKTURA SYSTEMU OBRONY PRZECIWRAKIETOWEJ JAPONII Japoñski program obrony przeciwrakietowej jest morskim komponentem dzia³añ antybalistycznych (Navy Theater Wide). Docelowo, BMD umieszczony bêdzie na 4 okrêtach z systemem Aegis (tzw. Obrona przed Rakietami Balistycznymi Bazowania Morskiego Aegis, Aegis Ballistic Missile Defense) wyposa- 8 onych w antyrakiety SM-3, które przechwytuj¹ wrogi pocisk w œrodkowej fazie lotu. Aegis bêdzie tak e przekazywa³ dane radarowe do partnerskich syste- 9 mów obrony przeciwrakietowej. 6) Zob.: Japan emerges as America's Largest Missile Defense Partner, Global Security, 1/03/2006, http://www.globalsecurity.org/space/library/news/2006/space-060309-usia02.htm. 7) Zob.: B. Spring, U.S. Should Defy Chinese-Russian Attack on Missile Defense, Backgrounder, The Heritage Foundation, No. 2154, VI/2008,. http://www.heritage.org/research/nationalsecurity/bg2154.cfm. 8) Dotychczas niszczyciele wyposa ane s¹ w rakiety produkcji amerykañskiej. Docelowo, ok. 2014-2015 roku, zostan¹ one zast¹pione zmodernizowan¹ wersj¹ SM-3, bêd¹c¹ wspólnym projektem USA i Japonii. Zob.: W. Boese, Japan Embracing Missile Defense, Arms Control Today, IV/2006, Vol. 36, No. 3, s. 36.. 98 9) Zob.: Japan: Shirting the BMD Balance In East Asia, Stratfor, 29/11/2008..

Do koñca 2011 roku zakoñczyæ siê ma niezbêdna modyfikacja wszystkich kr¹ owników, na których umieszczonych zostanie 36 rakiet przechwytuj¹cych SM-3. Naziemny system obrony antybalistycznej opieraæ siê bêdzie na 16 bateriach Patriot (wersja PAC-3). Czêœæ z nich zosta³a kupiona w Stanach Zjednoczonych na podstawie bezpoœredniej umowy sprzeda y oraz dostarczona w ramach amerykañskiego progra- 10 mu Foreign Military Sales. Pozosta³e s¹ produkowane na licencji 11 amerykañskiej w Japonii. Tokio w latach 2004-2009 przeznaczy³o na system Patriot blisko 4,5 mld USD (cena jednostko- 12 wa baterii nie jest znana). Bior¹c pod uwagê ³¹czny koszt BMD szacowany na 7-9 mld USD (16 baterii Patriot i mo- 13 dernizacja rakiet SM-3) mo - na przypuszczaæ, e system Patriot zosta³ udostêpniony przez USA stronie japoñskiej po preferencyjnych cenach. Dla porównania, oferta zakupu 8 baterii ogniowych z wyposa eniem z³o ona Polsce przez Stany Zjednoczone opiewa na sumê ok. 9 mld USD. Do 2010 roku planowane jest stworzenie w Japonii oœmiu baz systemu Patriot PAC-3, które bêd¹ chroniæ najwa niejsze oœrodki miejskie 14 i przemys³owe kraju. 10) W ramach programu, Stany Zjednoczone przyznaj¹ pañstwom sojuszniczym fundusze m.in. na zakup sprzêtu wojskowego od amerykañskich firm zbrojeniowych. Zob.: K. Osborn, Japan tests PAC-3 at White Sands, Defense News,. http://www.defensenews.com/story.php?i=3741113&c=ame&s=lan. 11) Stany Zjednoczone wyrazi³y zgodê na zakup licencji od Lockhead Martin przez Mitsubishi Heavy Industries Ltd. w 2005 r. Zob.: Japan licensed to produce Patriot PAC-3's, Defense Industry Daily, 19/07/2005,. http://www.defenseindustrydaily.com/japan-licensed-to-produce-patriot-pac3s-0876/. 12) Zob.: Successful PAC-3 Flight Test, Japan Defense Focus, No. 11, http://www.mod.go.jp/e/jdf/no11/special.html 13) Zob.: Japan's BMD, Japan Ministry of Defense, VII/2008, http://www.mod.go.jp/e/d_policy/bmd/bmd2008.pdf, ss. 6-9. 14) Zob.: Patriot PAC-3 w centrum Tokio, Agencja Lotnicza Altair, 26/11/2005, http://www.altair.com.pl/start-437 99

W sk³ad systemu wejdzie tak e najnowoczeœniejszy mobilny radar naziemny (X-band Radar), którego zadaniem bêdzie wykrycie i œledzenie pocisków balistycznych. BMD ma osi¹gn¹æ zdolnoœæ operacyjn¹ do 2012 roku. Dotychczas przeprowadzono dwa testy BMD. Pierwszy (w grudniu 2007 roku) zakoñczy³ siê sukcesem. Drugi test, który mia³ miejsce w listopadzie 2008 roku, nie powiód³ siê w ostatniej fazie, czyli w momencie przechwycenia rakie- 15 ty przez pocisk antybalistyczny. Rys. 1. Architektura BMD w Japonii Przechwycenie przez system AEGIS Wykrycie i œledzenie przez radary Przechwycenie przez PAC3 Rakieta PAC3 Rakieta balistyczna Jednostki ostrzegawcze lotnictwa Radar naziemny System PATRIOT PAC3 Rakieta SM-3 Obszar chroniony przez system AEGIS Obszar chroniony przez PAC3 System AEGIS Dowództwo BMD System JADGE* *JADGE (Japan Air Defense Ground Environment), Naziemny System Obrony Powietrznej Japonii ród³o: Japan's BMD, Japan's Ministry of Defense, July 2008, http://www.mod.go.jp/e/d_policy/bmd/bmd2008.pdf, s. 6 100 15) Zob.: Japan/U.S. Missile Defense Flight Test Completed, Missile Defense Agency, 19/11/2008, http://www.mda.mil/mdalink/pdf/08news0087.pdf

System przeciwrakietowy Japonii jest programem narodowym o charakterze defensywnym. Znajduje siê pod jurysdykcj¹ w³adz w Tokio, jest przez nie budowany i rozwijany wy³¹cznie na potrzeby obronne w³asnego terytorium. BMD nie bêdzie stanowi³ och- 16 rony dla pañstw trzecich. Jest to podejœcie odmienne od prezentowanego przez Stany Zjednoczone, które d¹ ¹ do stworzenia globalnego systemu obrony przeciwrakieto- 17 wej. POROZUMIENIE SOFA MIÊDZY STANAMI ZJEDNO- CZONYMI A JAPONI Porozumienie miêdzy Polsk¹ i Stanami Zjednoczonymi w sprawie umowy uzupe³niaj¹cej o statusie Si³ Zbrojnych USA na terytorium RP (SOFA Supplemental) jest œciœle powi¹zanie z amerykañskim systemem BMD. Japonia zawiera³a umowê maj¹c ju na swoim terenie amerykañskie wojska (od zakoñczenia II wojny œwiatowej USA s¹ stale obecne w tym kraju). Mimo to, cenne jest przedstawienie doœwiadczeñ Tokio w tym obszarze. SOFA (Status of Forces Agreement), okreœlaj¹ca warunki stacjonowania pracowników wojskowych, cywilnych i ich rodzin na terytorium Japonii, zosta³a podpisana przez w³adze obu pañstw w 1960 roku. Budzi ona wiele kontrowersji ze wzglêdu na przyznanie stronie amerykañskiej szerokich swobód prawnych (jurysdykcji, zwolnieñ podatkowych itp.). Pomimo protestów spo³ecznych, wprowadzono jedynie zmiany uzupe³niaj¹ce do porozumienia, zacieœniaj¹ce wspó³pracê œledcz¹ miêdzy pañstwami. Podejrzewa siê tak e, e w niektórych 16) Zob.: C. Boese, Japan Seeks Missile Defense Interceptors, Arms Control Today, VI/2004, Vol. 34, No. 5, s. 35.. 17) Zob.: Japan: In a Unique Position for Ballistic Missile Defense, Stratfor, 2/09/2006,. http://www.stratfor.com/memberships/39906/japan_unique_position_ballistic_missile_defense 101

przypadkach na mocy poufnych bilateralnych porozumieñ Japonia zrzek³a siê jurysdykcji karnej wobec oskar onych obywateli USA na rzecz Stanów Zjednoczo- 18 nych. Poni ej przedstawione szczegó³owe rozwi¹zania kwestii w tego typu umowach s¹ na ogó³ problematyczne. Z jednej strony nale y podkreœliæ, e specyficzne stosunki amerykañsko-japoñskie po II wojnie œwiatowej umo liwi³y Waszyngtonowi uzyskanie korzystnych zapisów w porozumieniu. Z drugiej jednak, pokazuj¹ ogólne zasady, jakimi kieruj¹ siê Stany Zjednoczone przy zawieraniu umów typu SOFA. Uznanie pryncypialnego stanowiska Waszyngtonu w takich obszarach jak jurysdykcja, kwestie podatkowe i zasady dotycz¹ce ewentualnych roszczeñ stanowi cenê, jak¹ musi ponieœæ kraj goszcz¹cy wojska amerykañskie. Nie nale y jednak zapominaæ, e bazy nale ¹ce do USA stanowi¹ jednoczeœnie olbrzymi¹ korzyœæ, zarówno pod wzglêdem strategicznym, jak i w wymiarze lokalnym ekonomicznym. Zgodnie z porozumieniem miêdzy Waszyngtonem a Tokio amerykañski personel wojskowy, cywilny i ich rodziny podlegaj¹ rygorowi prawa japoñ- 19 skiego. Podejrzany o pope³nienie przestêpstwa pozostaje jednak w areszcie na terenie bazy USA do momentu wystosowania aktu 20 oskar enia przez stronê japoñsk¹. Przedstawiciel Stanów Zjednoczonych mo e byæ obecny podczas przes³uchania podejrzanego, 21 a tak e uczestniczyæ w œledztwie. USA zachowuj¹ jednak prawo do objêcia jurysdykcj¹ cz³on- 102 18) Zob.: Japanese government's submission to U.S. revealed in dealing with U.S. soldiers' crimes, Japan Press Weekly, 19/05/2008, http://www.japan-press.co.jp/2574/usforces_3.html. 19) Zob.: Agreement Under Article VI of the Treaty of Mutual Cooperation and Security between the United States of America and Japan, Regarding Facilities and Areas and the Status of U.S. Armed Forces in Japan, Japan Ministry of Foreign Affairs, 19/01/1960,. http://www.mofa.go.jp/mofaj/area/usa/sfa/pdfs/fulltext.pdf, Art.9 1. 20) op.cit., Art.17 5c.

ków bazy, którzy pope³nili przestêpstwo podczas pe³nie- 22 nia obowi¹zków s³u bowych (w praktyce zapis ten jest czêsto stosowany). Porozumienie miêdzy Tokio a Waszyngtonem dopuszcza zaanga owanie kontraktorów amerykañskich pod warunkiem odbycia konsultacji z rz¹dem Japonii w tej sprawie. Zlecenie prac bezpoœrednio tym firmom (bez og³oszenia otwartego przetargu z udzia³em kontrahentów japoñskich) jest dopuszczalne, gdy wprowadzane s¹ restrykcje ze wzglêdu na kwestie bezpieczeñstwa, kwalifikacje techniczne, niedostêpnoœæ materia³ów lub us³ug oraz ograniczenia prawodawstwa amerykañskiego. Kontraktorzy amerykañscy objêci s¹ zwolnieniami poda- 23 tkowymi. Kwesti¹ problematyczn¹ jest tak e ustanowienie zwolnieñ podatkowych od dochodów uzyskanych od rz¹du USA, obejmuj¹cych personel wojskowy, cywilny i ich rodziny. Porozumienie SOFA miêdzy Stanami Zjednoczonymi a Japoni¹ przyznaje tego typu przywileje. Do innych udogodnieñ zaliczyæ nale y zwolnienia z podatku od towarów, akcyzy na paliwa 24 czy op³at celnych. 21) Joint Committee Agreement on Measures to Strengthen Investigative Cooperation and Facilitate Smooth Implementation of the Joint Committee Agreement on Criminal Jurisdiction Procedures, Joint Committee, 25/10/1995, materia³ udostêpniony przez Ambasadê Japonii w Warszawie.. 22) Agreement Under Article VI of the Treaty of Mutual Cooperation and Security between the United States of America and Japan, Regarding Facilities and Areas and the Status of U.S. Armed Forces in Japan, op.cit., Art.17 3(a)(ii).. 23) op.cit., Art.14 1,2,7. 24) op.cit., Art.12 3, Art.13 1,2. 103

PODSUMOWANIE Bliskie partnerstwo Stanów Zjednoczonych i Japonii w ostatniej dekadzie opiera siê na tworzeniu mechanizmów obrony przed wspólnie identyfikowanymi zagro- eniami. Nieprzewidywalna polityka Korei Pó³nocnej, a przede wszystkim rosn¹ca potêga Chin pozwalaj¹ s¹dziæ, i w perspektywie d³ugoterminowej sojusz amerykañskojapoñski bêdzie stanowi³ dla tych zjawisk jeden z elementów przeciwwagi w regionie Azji i Pacyfiku. Udzia³ Japonii w programie BMD jest postrzegany przez Rosjê, ChRL i Koreê Pó³nocn¹ jako zagro enie dla w³asnego bezpieczeñstwa i podjêcie przez Tokio agresywnej polityki zagranicznej. Fakt ten ma negatywny wp³yw na próby unormowania sytuacji w regionie Azji i Pacyfiku, np. na forum rozmów 6 stronnych (obie Koree, Japonia, USA, Rosja i Chiny) w kwestii denuklearyzacji Pó³wyspu Koreañskiego. System BMD, którego czêœæ ma siê znaleÿæ na terytorium Polski, oraz system japoñski, s¹ z punktu widzenia przeznaczenia (w Japonii: obrona w³asnego terytorium, w Polsce: obrona terytorium USA i potencjalnie pañstw Europy Zachodniej) nieporównywalne. Dopiero w momencie zakupu przez RP pocisków klasy Patriot, Polska uzyska mo liwoœæ obrony w³asnego terytorium, tak jak ma to miejsce w przypadku Japonii. 104