Klonowanie i jego wymiar etyczny Pojawiają się zapowiedzi, że już wkrótce rozpocznie się klonowanie ludzi. Włoski embriolog Severino Antinori i amerykański badacz Panos Zavos przygotowują się do klonowania osób bezpłodnych. Obaj naukowcy chcą zastosować tę samą metodę, dzięki której w 1997 roku dr Ian Wilmut ze Szkocji sklonował owcę Dolly. Przedsięwzięcie to rodzi jednak bardzo ważne pytanie natury etycznej: Czy klonowanie ludzi jest moralne? Klonowanie (gr. klon gałązka, odrośl) polega na tym, że za pomocą wysoce specjalistycznej aparatury z komórki jajowej jednego organizmu wyłuskuje się jej własne jądro komórkowe i wszczepia się w to miejsce jądro komórkowe innego organizmu. Klon, czyli potomstwo uzyskane tą drogą, ma zatem wyposażenie genetyczne tożsame z dawcą jądra. Zwielokrotnienie tego zabiegu stwarza możliwość powołania do życia długiego szeregu swoistych sobowtórów o identycznych w pewnym zakresie uzdolnieniach, właściwościach i wyglądzie. Klonowane mogą być wszelkie istoty żyjące rośliny, zwierzęta i człowiek. Obecnie dyskutuje się gorąco o wszystkich etycznych aspektach klonowania ludzi. Gdy sklonowani zostaną pierwsi ludzie, społeczeństwo będzie miało trzy możliwości wyboru: zakazać klonowania, zaakceptować tylko klonowanie osób bezpłodnych, zaakceptować klonowanie także w celu leczenia chorób i genetycznych udoskonaleń. Spróbujmy więc rozważyć pewne kwestie etyczne, jakie należy wziąć pod uwagę w związku z zagadnieniem klonowania ludzi. BADANIA ZWIĄZANE Z KLONOWANIEM Współczesne badania związane z klonowaniem zmierzają w trzech kierunkach: klonowanie embrionów (zarodków), klonowanie komórek macierzystych (w wyniku rozwoju mogą z nich powstać dowolne tkanki człowieka) z embrionów, klonowanie komórek macierzystych z dojrzałych osobników. strona 1 / 7
Klonowanie embrionów. Większość ludzi nie zdaje sobie sprawy, że klonowanie faktycznie nie jest niczym nowym. Od tysięcy lat bowiem w wyniku naturalnego klonowania rodzą się bliźnięta jednojajowe. Z powodów, które dotąd nie zostały wyjaśnione przez naukę, jedno z 75 zapłodnień komórki jajowej w organizmie kobiety wiąże się zrozpadem zapłodnionego jaja podczas jednej z kolejnych faz normalnego cyklu podziału komórki jajowej, co prowadzi do rozwoju dwóch niemal identycznych bliźniaków. To, co od tysięcy lat dzieje się w sposób naturalny, współczesna medycyna zaczyna przeprowadzać w laboratoriach. Sztuczne klonowanie embrionu ludzkiego zaczyna się stawać czymś normalnym podczas zapłodnienia in vitro, czyli poza organizmem matki. Po połączeniu komórek rozrodczych rozpoczyna się naturalny podział komórki jajowej powstają dwie komórki, potem cztery, następnie osiem itd. W pewnym momencie ta masa komórek (embrion) jest sztucznie rozdzielana na kilka mniejszych grup, z których każda jest umieszczana w osobnym naczyniu i nadal rozwija się jako osobny organizm. To sztuczne rozmnażanie bliźniąt jest praktyką stosowaną w rozmnażaniu zwierząt od ponad dziesięciu lat. Klonowanie komórek macierzystych. Innym i zdecydowanie odmiennym sposobem klonowania jest wykorzystywanie identycznych komórek embrionu, które się jeszcze nie zróżnicowały (zwanych komórkami macierzystymi), w celu uzyskania tkanek do przeszczepu (transplantacji). Od czasu ich odkrycia w roku 1998 komórki macierzyste embrionu ludzkiego są przedmiotem wielkiego zainteresowania naukowców. Komórki te są doskonałym potencjalnym źródłem wyspecjalizowanych komórek, z których będzie można uzyskać dowolną tkankę, atym samym w razie potrzeby zastąpić niemal każdy organ w organizmie człowieka (np. mięsień serca, tkankę nerwową). W Londynie ma powstać pierwszy na świecie bank komórek macierzystych. Komórki macierzyste mogłyby posłużyć wyleczeniu wielu milionów ludzi, którzy są ofiarami wypadków, cukrzycy, raka, chorób serca, uszkodzenia rdzenia kręgowego, stwardnienia rozsianego, białaczki itd. Leczenie tą metodą chorób systemu nerwowego, takich jak choroba Alzheimera i Parkinsona, rokuje wielkie nadzieje. Naukowcom z Instytutu Centrum Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej PAN w Warszawie jako pierwszym w świecie udało się wyhodować w laboratorium wszystkie potrzebne komórki nerwowe. Zespół prof. Krystyny Domańskiej-Janik ma nadzieję, że w przyszłości będą one zastępowały zniszczone tkanki mózgu osób cierpiących na parkinsonizm, pląsawicę Huntingtona czy inne choroby neurodegeneracyjne. Klonowanie komórek macierzystych embrionu może być kluczem do rozwoju medycyny XXI wieku, gdyż komórki nerwowe mózgu i rdzenia kręgowego w przeciwieństwie do innych komórek ciała mają bardzo ograniczone zdolności odtwórcze, a komórki macierzyste mogą się rozwijać zastępując neurony. Jednak z uwagi na dużą liczbę komórek potrzebnych do transplantacji, konieczne byłoby klonowanie embrionów ludzkich, aby uzyskane z nich tkanki wykorzystywać do leczenia chorób. Produkowanie komórek macierzystych z tkanek płodów pochodzących z usuniętych ciąż wiąże się ze znaczącą kwestią etyczną. Na szczęście naukowcy odkrywają inne źródła tych komórek. strona 2 / 7
Klonowanie komórek macierzystych z dojrzałych osobników. Ta metoda także zdecydowanie różni się od klonowania embrionu. Polega na sklonowaniu nowego organizmu z jednej komórki ciała dorosłego organizmu, przy czym komórka ta nie jest komórką rozrodczą. Klonowanie komórek ciała dorosłego organizmu jest dość nowym odkryciem. Owca Dolly pierwsze sklonowane zwierzę ma dopiero cztery lata. Przed Dolly nie sklonowano żadnego zwierzęcia bez użycia komórki jajowej i plemnika. Za pomocą techniki zastosowanej w przypadku Dolly sklonowano następnie także inne zwierzęta. Jednak proces ten trudno nazwać bezpiecznym i prostym. Dolly była wynikiem 277 prób, z których tylko 29 doprowadziło do podziału komórki jajowej. Te dzielące się komórki wszczepiano owcom. W trzynastu przypadkach ciąża przyjęła się, ale urodziło się tylko jedno jagnię, Dolly. Proces ten został udoskonalony, ale urodzenie jednego zdrowego zwierzęcia nadal wymaga wielu prób, w których liczne embriony obumierają w różnych stadiach rozwoju albo mogą przeżyć w różnym stopniu zdeformowane. Pomimo obecnych trudności, na jakie napotykają badania w dziedzinie klonowania, większość uznanych naukowców jest zdania, że klonowanie ludzi jest możliwe. EWENTUALNE KORZYŚCI Z KLONOWANIA Sugeruje się dwie główne korzyści z klonowania. Każda z nich wiąże się jednak z problemami etycznymi. Bezpłodne małżeństwa. Choć każde klonowanie może być kontrowersyjne, to jednak najłatwiej bronić wykorzystania go jako sposobu przyjścia z pomocą małżeństwom, które dotknął problem bezpłodności. Mąż może być dawcą dowolnej komórki ciała, a żona komórki jajowej. Jądro komórki jajowej, zawierające materiał genetyczny, jest usuwane, a na jego miejsce wprowadzana jest komórka męża zawierająca materiał genetyczny. Tak więc niemal cały materiał genetyczny pochodzi od męża (niemal cały, gdyż niewielkie ilości materiału genetycznego pozostają w jaju nawet po usunięciu jądra, a narodzone dziecko byłoby w jakimś stopniu wynikiem mieszanki genetycznej). W takim przypadku matka ma oczywiście rolę rodzicielki. W podobny sposób małżeństwo mogłoby mieć dziecko, gdyby nie mąż, a żona była bezpłodna. Jednak w takim przypadku jej wkład genetyczny byłby zerowy. Dorosła komórka pochodziłaby z organizmu ojca, ale komórka jajowa musiałaby pochodzić od innej dawczyni. Po zakończeniu klonowania embrion zostałby umieszczony w macicy żony. Ta forma klonowania wiąże się z dodatkową kwestią etyczną udziałem osoby spoza małżeństwa w wydaniu na świat dziecka. Genetyczne udoskonalenia. Może się zdarzyć, że zarówno mąż, jak i żona są płodni, ale chcą, by ich dziecko miało lepsze geny niż te, które są w stanie mu przekazać? Powiedzmy, że oboje rodzice żony zmarli wskutek choroby Alzheimera. W obawie przed wydaniem na świat dziecka z genetycznymi obciążeniami małżonkowie bardzo pragną, by żonie wszczepiony został genetycznie udoskonalony embrion-klon. Także w tym przypadku wymagany jest udział dawcy, ale żona strona 3 / 7
będzie rodzicielką dziecka. Być może, że znajdzie się małżeństwo, które chce, by ich dziecko miało jasne włosy, niebieskie oczy, ładne rysy twarzy i dobrą pamięć. Rewolucja genetyczna umożliwiłaby małżeństwom urodzenie własnych dzieci metodą określaną jako wytnij i wklej (posługując się analogią z dziedziny komputerów). Klonowanie w celu genetycznych ulepszeń embrionu jest znacznie poważniejszym problemem etycznym niż pomoc w przypadku bezpłodności. Przekracza granicę między poprawianiem naturalnych defektów jednego z rodziców a poprawianiem natury. Na nieszczęście nie ma wyraźnej linii podziału między przeciwdziałaniem defektom a poprawianiem natury. POGLĄDY NA NATURĘ CZŁOWIEKA Biotechnologia obiecuje niezwykłe możliwości na przyszłość, ale to, czy jakiekolwiek klonowanie człowieka jest do zaakceptowania z moralnego punktu widzenia, zależy od przyjętego poglądu na naturę człowieka. 1. Stanowisko UNESCO. Przyjęta 11 listopada 1997 roku przez państwa zrzeszone w międzynarodowej organizacji UNESCO Powszechna deklaracja o genomie ludzkim i prawach człowieka w artykule 11. stwierdza: Praktyki sprzeczne z godnością człowieka, takie jak klonowanie reprodukcyjne istot ludzkich, nie mogą być dozwolone. Deklaracja UNESCO odwołuje się do trzech kategorii wartości: praw człowieka, podstawowych jego wolności oraz godności człowieka, jednak żadnej z nich dokładnie nie precyzują. Na stanowisko to powołują się ustawodawcy i genetycy brytyjscy, którzy uważają, że deklaracja ta nie dotyczy embrionów (mających mniej niż 14 dni) produkowanych w ramach klonowania terapeutycznego, przesuwając granicę człowieczeństwa na późniejszy etap rozwoju embrionu. 2. Stanowisko katolickie. Raport Papieskiej Akademii Pro Vita, opublikowany pod tytułem Refleksje na temat klonowania, opiera się na dwóch katolickich doktrynach prawie naturalnym i istnieniu duszy. Organy płciowe i proces rozmnażania człowieka zostały dane przez Boga w ich naturalnym, świętym stanie, więc katolicy uważają, iż grzechem jest zmienianie tego tradycyjnego, naturalnego procesu prokreacji. Tak więc zakazane jest także zapłodnienie in vitro z zastosowaniem nasienia męża, gdyż te i inne sztuczne środki i metody są nienaturalne. Klonowanie jest wymieniane szczególnie jako przeciwne prawu moralnemu, gdyż jest w opozycji do godności ludzkiej prokreacji i więzi małżeńskiej. Katolicy wierzą też, że w zawiązującą się zygotę (zapłodnioną komórkę jajową) Bóg wprowadza istotny i konstytutywny pierwiastek niematerialnej duszy, dzięki czemu zygota przekształca się w zarodek osobowego istnienia, czyli w człowieka. Katolicy mówią o ludzkim embrionie jako o nienarodzonym dziecku, o które należy się troszczyć w najszerszym możliwym zakresie, jak o każdą inną istotę ludzką. Według papieskiego dokumentu projekt klonowania istot ludzkich to przejaw straszliwej dewiacji, na jaką skazana jest strona 4 / 7
nauka pozbawiona wartości. 3. Stanowisko żydowskie. Zgodnie z wierzeniami judaizmu dusza ma ożywiać embrion ludzki począwszy od 40. dnia po zapłodnieniu. Generalnie przedstawiciele judaizmu dopuszczają zarówno aborcję, jak badania naukowe dokonywane w tym pierwszym okresie życia embrionu. Liczni żydowscy myśliciele, z pewnością nie wszyscy, wierzą, że zakaz klonowania człowieka byłby czymś stosownym. Np. rabin R. Tendler powiada, iż żydowska tradycja podkreśla, że Bóg daje ludziom pozytywne polecenie, by panowali nad światem. Natomiast według innego żydowskiego myśliciela Jonathana Cohena opis stworzenia w I Księdze Mojżeszowej rzuca światło na kwestię, czy ludzkie życie należy postrzegać jako statyczne, czy jako otwarte. Dochodzi on do wniosku, że jeśli na dzieło stworzenia spojrzeć jako na dzieło dokończone, to klonowanie należy uznać za przestępstwo, gdyż jest ono wkraczaniem w dokończone dzieło Boże. Jednak Cohen wierzy w otwarte stworzenie, w którym klonowanie człowieka może być połączone z wieloma naszymi podstawowymi zasadami wiary i może zachęcić nas do spojrzenia na Boży akt stworzenia jako proces przekształcania. Gdy Bóg stworzył Adama i Ewę, powiedział im: Bądźcie płodni i rozmnażajcie się, abyście zaludnili ziemię i uczynili ją sobie poddaną; abyście panowali (...) nad wszystkimi zwierzętami Rdz 1,28. Boże polecenie było dwojakie: po pierwsze, ludzie mieli zaludnić ziemię, a po drugie, mieli na niej tworzyć i zagospodarowywać ją. Tak więc Bóg zaprosił ludzi, by byli stworzonymi współstwórcami w Jego ciągłym dziele stwarzania. Z uwagi na to polecenie oraz w świetle szeroko rozpowszechnionych chorób wśród ludzi i obiecujących perspektyw biotechnologii, czy nie byłoby moralnie złe pominięcie takiej możliwości rozwoju? 4. Stanowisko protestanckie. Kościoły protestanckie, generalnie nie sprzeciwiając się samemu klonowaniu embrionów, zalecają jednak takie prowadzenie badań i korzystanie z ich wyników, które nie narusza boskiego porządku. Jean-Daniel Coste i Jean-Francois Collange, francuscy teolodzy protestanccy, ostrzegają przed niebezpieczeństwem sakralizacji biologii, a pastor Jean-Arnold de Clermont, przewodniczący Federacji Protestantów Francuskich, dopuszcza badania naukowe na embrionach pod pewnymi warunkami. O moralnej ocenie klonowania człowieka w dużej mierze rozstrzyga więc światopogląd oceniających. 5. Sytuacja prawna w Polsce. Według tygodnika Wprost (19 VIII 2001) w Polsce nie wolno prowadzić żadnych doświadczeń, w wyniku których niszczone są ludzkie embriony. Dzieje się tak również w wypadku klonowania terapeutycznego, kiedy ludzkie zarodki traktowane są tylko jako źródło tkanek. INNE KWESTIE Nowość technologii i ranga jej zastosowania każą rozważyć jeszcze kilka innych kwestii. Szacunek dla Bożego stworzenia. Na początku Bóg powiedział: Uczyńmy człowieka na obraz nasz Rdz 1,26. Bożym ideałem jest optymalne zdrowie dla każdego. Właściwie wykorzystywane klonowanie i związane z nim biotechniki mogą strona 5 / 7
służyć dążeniu do uzyskania optymalnego zdrowia. W naszym demokratycznym społeczeństwie często się zdarza, że technologiczny postęp napędzany dążeniem do zysków sprawia, iż plany są realizowane bez należytej oceny ryzyka. Gdy opracowana zostaje jakaś nowa technika, natychmiast się ją rozpowszechnia. Nie zostawia się nawet czasu na dokonanie choćby powierzchownej oceny jej skutków. To musi niepokoić ubolewa Noelle Lenoir, przewodniczący Międzynarodowego Komitetu Bioetyki. Oczywiście wyraźne nadużycia w kwestii klonowania, takie jak poświęcanie sklonowanej osoby w celu uzyskania organów do transplantacji, już są nielegalne; są stawiane na równi z morderstwem. NIE SZKODZIĆ Kamieniem węgielnym zasady Hipokratesa jest to, iż lekarze powinni przede wszystkim nie szkodzić. Amerykańska organizacja National Bioethics Advisory Commission wyraziła swoje poważne obawy o bezpieczeństwo w związku z obecną technologią klonowania. Jej stanowisko jest wyraźne i proste: póki technologia ta nie będzie zapewniać bezpiecznego wydawania na świat dziecka, niemoralne jest posługiwanie się nią. Jednak nawet jeśli w końcu technologia klonowania zapewni takie bezpieczeństwo, to pozostają jeszcze inne kwestie. Kto wie, jakie problemy (psychologiczne, chaos w relacjach rodzicielskich, pokrewieństwa itd.) mogą powstać, nie mówiąc o długoterminowym wpływie na społeczeństwo w skali globalnej. Przypuszczalnie nie należy wyolbrzymiać takich obaw. Prawdopodobnie różne ograniczenia i wysokie koszty uczynią klonowanie technologią dostępną dla nielicznych i stosowaną tylko w skrajnych przypadkach. W każdym razie większość małżeństw będzie nadal w naturalny, bardziej przyjemny sposób wydawać na świat dzieci. Aby uniknąć wyrządzenia komukolwiek krzywdy, społeczeństwo musi bardzo powoli i rozważnie wstępować na ten święty, twórczy grunt. UZNANIE OSOBISTEJ WOLNOŚCI I ODPOWIEDZIALNOŚCI Według I Księgi Mojżeszowej Bóg daje ludziom niewiarygodną wolność. Z uwagi na to, że Adam i Ewa nadużyli tej wolności, cała ludzkość teraz cierpi. Dlatego że zostaliśmy stworzeni na Boże podobieństwo, posiadamy wolność wyboru. Dopuszczenie klonowania w celu wydania potomstwa w przypadku, gdy inne metody zawodzą, jest zgodne z wolnością w tej dziedzinie. Można sądzić, że wielu chrześcijan będzie chciało skorzystać z tej wolności, zwłaszcza z kręgów protestanckich, i mieć możliwość wydania na świat dziecka takim sposobem, o ile nie wiąże się to z jakimś zagrożeniem. Jednak, jak na razie, sęk w tym, że sklonowane osobniki cierpią na liczne deformacje, a ogromna większość z nich nie rozwija się normalnie i obumiera twierdzi Jacek Kubiak z Laboratorium Biologii i Genetyki Rozwoju Uniwersytetu w Rennes. Dlatego wolność prokreacji nie powinna być jednak pozbawiona odpowiedzialności. Odpowiedzialne posługiwanie się opartą na podobieństwie do Boga mocą myślenia i działania wymaga, by nasze zaawansowane biotechniczne umiejętności zostały uzupełnione chrześcijańską pokorą i mądrością Bożą. Biotechnologia klonowania oznacza nie tyle postęp strona 6 / 7
Powered by TCPDF (www.tcpdf.org) nadzieja.pl - Mirosław Chmiel* - Klonowanie i jego wymiar etyczny ilościowy, co przede wszystkim jakościową zmianę. * * * * * Klonowanie jest techniką, która wiele może zaoferować, ale sporo musimy się jeszcze nauczyć stwierdził prof. Ian Wilmut, ojciec owcy Dolly. Rzeczywiście, na temat różnych aspektów biotechnologii klonowania wiemy obecnie stosunkowo niewiele. Kilka wieków temu, gdy lekarze zaczynali przeprowadzać operacje chirurgiczne, niektórzy chrześcijanie sprzeciwiali się temu, twierdząc, że nie należy ingerować w Boże stworzenie. Dzisiaj niewielu jest przeciwników chirurgii. Czy chrześcijanie kiedyś przyjmą klonowanie ludzi tak łatwo, jak dzisiaj przyjmują operacje chirurgiczne? Chrześcijanie w szczególności mają święty obowiązek zbadać na podstawie Biblii swoje przekonania dotyczące ludzkiej natury i zająć w tej kwestii wyważone stanowisko. * - artykuł powstał na podstawie materiałów zgromadzonych przez autora. strona 7 / 7