Prof. dr hab. Czesław Brzoza Kraków, 20 II 2011 r. Instytut Historii UJ Der Lemberger Professorenmord und der Holocaust in Ostgalizien, Bonn 2007, ss. 308 Dieter Schenk, z zawodu pracownik wydziału kryminalnego, od pewnego czasu zajmuje się okupacyjnymi dziejami Polski oraz popełnionymi na jej terenie zbrodniami wojennymi. Taki też charakter ma opiniowana praca, mająca po części wszelkie cechy dochodzenia śledczego, ujawniającego okoliczności wymordowania profesorów lwowskich oraz hitlerowskiej polityki narodowościowej na zajętych ziemiach polskich. Autor przygotował się do jej napisania bardzo starannie. Zapoznał się niezbędną dokumentacją, niemiecka i polską, oraz z obszerną literaturą przedmiotu, głównie niemieckojęzyczną, choć sięgnął także do opracowań polskich i ukraińskich. Tą ostatnią traktował jednak dość wybiórczo, stąd też w bibliografii zabrakło wielu prac polskich historyków, odnoszących się do opisywanych zagadnień np. Włodzimierza Bonusiaka: Kto zabił profesorów lwowskich (Rzeszów 1989) czy Małopolska Wschodnia pod rządami III Rzeszy (Rzeszów 1990). Przy opisywaniu wydarzeń z wiązanych z tzw. Sonderation Krakau, co prawda nie najistotniejszymi dla książki, zadowolił się pracami Gabrieli Lesser: Leben als ob. Die Utergrunduniversität Krakau im Zweiten Weltkrieg, (Freiburg 1988) i Jochena Augusta: (Sonderaktion Krakau. Die Verhaftung der Krakauer Wissenschaftlicher am 6. November 1939 (Hamburg 1997) pomijając liczne opracowania polskie m.in. publikację Stanisława Gawędy, która ukazała się także w j. niemieckim: Die Jagiellonische Universität In der Zeit der faschistischen 64
Okkupation 1939 1945 (Jena 1981), liczne rozprawy Józefa Buszki, łącznie z obszernym i bardzo starannie przygotowanym wspólnie z Irena Paczyńską wydawnictwem źródłowym Podstępne uwięzienie profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczej. Dokumenty (Kraków 1995), czy też opracowania Andrzeja Bolewskiego i Henryka Pierzchały Losy polskich pracowników nauki w latach 1939 1945. Straty osobowe (Wrocław 1989). Lista takich pominięć jest znacznie obszerniejsza, ale też nie było zadaniem Autora omówienie historiografii związanych z poruszanym tematem. Sądzę jednak, że przy polskim wydaniu pracy D. Scenka należałoby przypomnieć czytelnikowi tego typu publikacje. Książka D. Scenka posiada przejrzysty, logiczny układ. Autor omawia w niej wydarzenia poprzedzające niemiecki atak na ZSRR i politykę III Rzeszy na ziemiach polskich zajętych w 1939 r. ( Die Vorgeschichte des Holocaust in Ostgalizien ), m.in. uwzględnia także działania wymierzone w polską elitę intelektualną na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Poświęca temu np. podrozdział niezbyt szczęśliwie zatytułowany Die Ermordung der Krakauer Professoren oraz podrozdział Die «AB-Aktion». Zgodnie z założeniem więcej miejsca zajmuje opis wydarzeń w Małopolsce wschodniej (rozdziały: II (Völkermord in Galizien) III (Die Ermordung der Lemberger Professoren) i IV (Lemberg unter Nazi-Herrschaft). Przy opisie wydarzeń wykorzystano przede wszystkim materiały źródłowe: relacje i zeznania świadków, w tym także bardzo często nieznane dotychczas polskim historykom. Niektóre z nich są beznamiętne, niektóre przerażają swą wymową. Autor stara się ukazać przebieg wydarzeń, a zwłaszcza sprawców dokonanych zbrodni. Stad też w pracy pojawiają się za każdym razem krótkie noty biograficzne osób bezpośrednio odpowiedzialnych za dokonywane egzekucje oraz zagładę ludności żydowskiej. Bardzo interesujące są dwa ostatnie rozdziały, w których zajmuje się strukturalnymi przyczynami 65
bezkarności części zbrodniarzy (Strukturen der Nichtverfolgung der Professorenmörder nach 1945), szczególnie krytycznie oceniając decyzję prokuratury w Hamburgu z 1983 r. o ostatecznym umorzeniu śledztwa w sprawie lwowskiej zbrodni. Podsumowujący charakter ma ostatni rozdział (Erkenntnisse über der Professorenmord im Ausland) omawiający znajomość opisywanych wydarzeń poza Niemcami: w Polsce, ZSRR, Ukrainie, Austrii, Holandii i NRD). Pracę wzbogacają liczne aneksy: lista ofiar, obsada personalna sztabu SS i Policji dla dystryktu Galicja z przełomu 1942/43, uzasadnienie wyroku śmierci (tłumaczenie), wydanego przez polski sąd na Ericha Engelsa z 1950 r. oraz decyzja Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamięci narodowej o umorzeniu śledztwa przeciwko sprawcom lwowskiego mordu. Należy podkreślić, że książka Dietera Schenka jest bardzo interesującą pracą. Jej wartość dobrze oceniono w Niemczech, gdyż bezpośrednio po opublikowaniu doczekała się pozytywnych recenzji, co prawda dość zdawkowych, w prasie niemieckiej, m.in. w Die Zeit i Frankfurter Allgemeine Zeitung. Podsumowuje ona niejako dotychczasowy stan badań, zwłaszcza środowiska niemieckiego. Autorowi udało się odnaleźć i wykorzystać wiele nowego materiału źródłowego. Dzięki skrupulatnej analizie tego materiału jak i niemieckich publikacji poświęconych okresowi hitlerowskiemu zgromadził cenny materiał o osobach, które według jego ustaleń odegrały szczególną rolę w bezpośredniej polityce eksterminacyjnej wobec polskiej inteligencji oraz w zagładzie kilkusettysięcznej populacji Żydów wschodniogalicyjskich. Z tych wszystkich względów uważam, że byłoby bardzo wskazane przybliżenie tej pracy polskiemu czytelnikowi, który z niemieckim oryginałem, poza zainteresowanymi bezpośrednio problemem badaczami, raczej się nie zapozna. W pełni popieram też inicjatywę wydawnictwa Wysoki Zamek przetłumaczenia ksiązki i opublikowania jej w języku polskim. 66
Dr hab. Jan Lucjan Rydel, Kraków, 20.02.2011 prof. UP Dieter Schenk, Der Lemberger Professorenmord und der Holocaust in Ostgalizien, Bonn 2007 [Dietz] Omawiana książka, jaki i osoba jej autora, byłego policjanta i przy tym bezkompromisowego krytyka nierozliczonej, nazistowskiej przeszłości niemieckiej policji, jest poruszającym przykładem szlachetności w badaniach historycznych. Jest to szlachetność tym cenniejsza, że autor ulokował swe zainteresowania badawcze w tematyce niemieckiej okupacji w Polsce, pisząc przy tym z wielką empatią o losach Polaków. Ważna książka Dietera Schenka jest dziełem opartym na szerokiej bazie źródeł drukowanych i archiwalnych (głównie z Archiwum Federalnego i archiwum dawnej Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Warszawie) oraz literatury przedmiotu. Niedostatkiem pracy Schenka jest natomiast to, że nie znając języka polskiego nie wykorzystał polskiego dorobku w zakresie badania okupacji Lwowa i Galicji Wschodniej. Niemieccy intelektualiści, myśląc i pisząc o okresie nazizmu i II wojny światowej, są tak przepełnieni głęboką odrazą do zbrodni niemieckich i szczerym wstydem z ich powodu, że niepomiernie intensywniej zajmują się badaniem i piętnowaniem zbrodni oraz ujawnianiem prawdy o sprawcach, niż analizowaniem losu ich ofiar. Czasami postawa taka, obserwowana z polskiej czy żydowskiej perspektywy, przybiera formy swoistej arogancji, odsłaniającej zafascynowanie Niemców samymi sobą, tym razem nie w sensie samozadowolenia, lecz potępienia, które tak czy inaczej prowadzi do ignorowania drugiej strony. Nie dotyczy to jednak 67
Dietera Schenka, który jest autentycznie przejęty dramatem ofiar niemieckich zbrodni, a tylko nieznajomość języka uniemożliwia mu właściwe wykorzystanie polskiego dorobku badawczego, ponieważ nie należy on do cechu [die Zunft] historyków, jak określają się niemieccy historycy akademiccy nie stoi więc za nim aparat żadnego niemieckiego uniwersytetu, ani stypendia i granty badawcze, które pozwoliłyby mu zorganizować tłumaczenie większych partii polskich tekstów źródłowych i naukowych. To mimowolne skupienie się autora na niemieckich sprawcach ma jednak pewną korzyść z punktu widzenia polskiego czytelnika, gdyż dowiaduje się o powojennych losach uczestników zbrodni, z których tylko nieliczni zostali ukarani Książka o zamordowaniu lwowskich profesorów nie jest lekturą łatwą, nie tylko ze względu na temat, ale także ze względu na sposób narracji, której brakuje płynności i momentami przypomina język raportu policyjnego. Zważywszy, że zdolny i doświadczony tłumacz będzie potrafił znacznie poprawić styl tekstu Schenka, omawiana książka znajdzie na pewno licznych czytelników w Polsce, chcących poznać nieznane szczegóły zbrodni na Wzgórzach Wuleckich i niemieckiej okupacji Lwowa oraz zapoznać się z rzadkim wciąż fenomenem niemieckiego autora piszącego z całą otwartością o zbrodniach popełnionych przez jego rodaków w Polsce. Jan Rydel