Recenzenci: prof. zw. dr hab. Edyta Gruszczyk-Kolczyńska prof. zw. dr hab. Jan Piskurewicz. Redakcja: Maciej Igielski

Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Warszawa 2011 Recenzenci: prof. zw. dr hab. Edyta Gruszczyk-Kolczyńska prof. zw. dr hab. Jan Piskurewicz Redakcja: Maciej Igielski Projekt okładki: Tadeusz Kuczyński ISBN 978 83 7072 696 6 Skład tekstu: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie 01-815 Warszawa, ul. Dewajtis 5, tel. (22) 561-89-23; fax (22) 561-89-11 e-mail: wydawnictwo@uksw.edu.pl www.wydawnictwo.uksw.edu.pl Druk i oprawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna Adam 02-729 Warszawa, ul. Rolna 191/193 tel. (22) 843-37-23, (22) 843-08-79, tel./fax (22) 843-20-52

Spis treści Wprowadzenie... 7 1. Główne wydarzenia z życia Matki Elżbiety Róży Czackiej... 15 Kalendarium życia i dzieła Matki Elżbiety Róży Czackiej... 24 2. Koncepcje organizacyjne instytucji działających na rzecz osób niewidomych Matki Elżbiety Róży Czackiej i ich geneza... 33 2.1. Sytuacja osób niewidomych na przełomie XIX i XX wieku w Polsce... 33 2.2. Świadczenia na rzecz osób niewidomych za granicą... 35 2.3. Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi... 45 2.4. Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża w służbie niewidomym... 51 2.5. Strategie dotyczące rozwiązań spraw osób niewidomych i słabowidzących w Polsce... 56 3. Wychowanie, rehabilitacja i kształcenie osób z dysfunkcją wzroku... 61 3.1. Realizacja zadań wychowawczych... 65 3.2. Orientacja przestrzenna niewidomych... 105 3.3. Wychowanie fizyczne... 114 3.4. Czynności życia codziennego... 119 3.5. Czytelnictwo... 125 3.6. Małe dziecko, przedszkole... 128 3.7. Szkoły... 133 4. Dorosłe osoby niewidome praca i patronat... 143

6 Spis treści 5. Wskazówki i wymagania stawiane współpracownikom, w szczególności wychowawcom i nauczycielom... 150 6. Rozwój duchowy i wychowanie religijne... 165 7. Prace badawcze nad dostosowaniem pisma Braille a do wymagań języka polskiego... 173 Zakończenie... 183 Bibliografia... 189 Aneks Historia Triuno... 195 System Braille a w Polsce... 213 Książka niewidomego... 227 Dziecko niewidome... 246

Wprowadzenie Powstało wiele publikacji o Laskach i ich założycielce. Łączy je duży szacunek dla Róży Czackiej Matki Elżbiety i podziw wobec jej dokonań, a także zdolności organizacyjnych i twórczych oraz umiejętności perspektywicznego planowania. Przede wszystkim podkreślana jest świętość jej życia i katolicki charakter niezwykłego Dzieła, które stworzyła. Terminem Dzieło Niewidomych (lub krócej Dzieło ) Róża Czacka określała całość zainicjowanych działań obejmujących osoby niewidome, siostry zakonne i ideowych współpracowników świeckich. W tychże książkach i artykułach są obszary, które wychodzą poza zakres zainteresowań ich autorów i wymagają szczegółowszych opracowań. Wskazuje na niektóre z nich Ewa Jabłońska- -Deptuła w książce Matka Elżbieta Czacka i Dzieło Lasek. Jako przykład wymienia zagadnienie kształtowania i rozwoju duchowości Róży Czackiej, proponuje także badania duchowości Zgromadzenia Franciszkanek Służebnic Krzyża w kontekście oczekiwań założycielki. Uważam, że wciąż nieopracowanym obszarem badawczym, a niezwykle ważnym, są poza tym zagadnienia z zakresu tyflologii. Utwierdziła mnie w tym przekonaniu s. Elżbieta Więckowska, kierowniczka działu tyflologii w Laskach, a także s. Rut Wosiek, która to w artykule zatytułowanym Podstawy ideowe Dzieła Lasek zamieszczonym w tomie II Chrześcijan pisze: Wkład Matki w tyflologię i w tyflopedagogikę sam w sobie stanowi bogaty temat, zasługujący w przyszłości na odrębne i większe opracowanie. Podobną myśl wyraża Alicja Gościmska, autorka

8 Wprowadzenie skryptu Torowała nowe drogi niewidomym. Oczekiwała, że zebrany przez nią udokumentowany materiał może ułatwić ukazanie wkładu Matki Czackiej w polską myśl tyflologiczną. Tym bardziej że w okresie międzywojennym Matka była w Polsce pierwszą i jedyną osobą, która przygotowała wskazówki dotyczące kształcenia, wychowania i rewalidacji niewidomych. O braku opracowania dorobku tyflologicznego Lasek pisze także Ewa Grodecka, wieloletnia kierowniczka Centralnego Ośrodka Tyflologicznego Polskiego Związku Niewidomych i autorka Historii niewidomych polskich : Tak więc Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi pozostało w obecnym okresie jako jedyny, choć ograniczony w zasięgu prac i możliwości rozwojowych, przejaw działalności społecznej organizacji widzących na rzecz niewidomych. Dzięki założeniom podstawowym, wiążącym nierozdzielnie ugruntowaną na doświadczeniach wiedzę teoretyczną z działalnością praktyczną, nieprzerwanie dostosowaną do zmieniającej się sytuacji w kraju i na świecie, dzięki posiadanej bazie roboczej, jaką stanowi Zakład w Laskach, dzięki wreszcie ustalonej obsadzie pracowniczej, w Towarzystwie uznać należy najlepszego i najwszechstronniejszego znawcę wiedzy tyflologicznej w Polsce. Z wiedzy tej korzystały i nieprzerwanie korzystają oficjalnie i nieoficjalnie wszystkie czynniki współczesne, mające do czynienia z niewidomymi i ich sprawą. Wydaje się, że dobro tej sprawy wymaga oficjalnego powiązania wszelkich naszych wysiłków badawczych z działalnością Lasek w tej dziedzinie i ujęcia dorobku tyflologicznego Lasek w formę opracowania rzeczowego i gruntownego, jakiego brak tak bardzo odczuwamy 1. Umacniały mnie również własne doświadczenia, szczególnie zdobyte podczas kierowania pracami dyplomowymi na studiach 1 Ewa Grodecka, Historia niewidomych polskich (w zarysie), wyd. 2, Warszawa 1996, s. 132.

Wprowadzenie 9 podyplomowych i kursach kwalifikacyjnych, a także podczas prowadzonych seminariów magisterskich, w których uczestniczyli zarówno pracownicy świeccy, jak i siostry zakonne z Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Dzieci Niewidomych im. Róży Czackiej w Laskach. Przekonałam się, że wiedza tyflologiczna przedstawiona przez Matkę Elżbietę Różę Czacką budzi żywe zainteresowanie obecnych tyflopedagogów i tych, którzy przygotowują się do tego zawodu. Od wielu lat myślałam o napisaniu tej książki, ponieważ znajomość poglądów Matki Elżbiety Róży Czackiej wśród pedagogów specjalnych, a nawet tyflopedagogów, wobec braku publikacji omawiającej te zagadnienia, jest znikoma, a przecież troska o osoby niewidome stanowiła istotę jej powołania. Ogromna wiedza tyflologiczna Matki Elżbiety Róży Czackiej połączona z własnym doświadczeniem i mądrością jest niezwykle cenna zarówno w obszarze historii polskiej pedagogiki specjalnej, jak też aktualnych rozwiązań stosowanych w rewalidacji i edukacji osób niewidomych. Jej myśl tyflologiczna obejmowała problemy niewidomych dzieci i młodzieży, jak też dorosłych osób z uszkodzonym wzrokiem, a także wychowawców i opiekunów, zarówno siostry zakonne, jak i świeckich pracowników zajmujących różne stanowiska w strukturach Dzieła. W niniejszej pracy postaram się przedstawić przede wszystkim wpływ Matki Elżbiety Czackiej na rozwój tyflologii, i to jest podstawowy cel badawczy. Problemy szczegółowe, które omówię, to: po pierwsze, sposób ujmowania przez Matkę zagadnień wychowawczych i dydaktycznych, w tym prace nad przystosowaniem alfabetu brajla i przygotowaniem skrótów zgodnych z zasadami języka polskiego, po drugie, koncepcja rehabilitacji osób niewidomych, po trzecie, stosowane rozwiązania organizacyjne w tworzonych placówkach.

10 Wprowadzenie Myśli tyflologiczne Matki Elżbiety Róży Czackiej przewijają się w różnych opracowaniach, które pozostawiła. Siostra Rut Wosiek podzieliła wszystkie pisma na trzy zasadnicze kategorie: tyflologiczne, o Dziele i osobiste 2. Publikacje specjalistyczne wydane zostały w formie artykułów: System Braille a w Polsce, wydrukowany w czasopiśmie Szkoła Specjalna, lipiec-sierpień 1931, Książka niewidomego, także w Szkole Specjalnej, styczeń-maj 1934, oraz Dziecko niewidome, opublikowany w wileńskim katolickim dwumiesięczniku pedagogicznym Ku szczytom, październik-listopad 1938. Część opracowań tyflologicznych nie została wydana drukiem i jest przechowywana w Archiwum Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża oraz ich kopie posiada Biblioteka Tyflologiczna Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi w Laskach. Pisma te pochodzą z lat 1927-1941, a zostały zebrane w 1967 roku w całość i zatytułowane O niewidomych. Pozostały również notatki z prowadzonego przez Matkę kursu tyflologicznego w 1932/33 roku oraz autoryzowane regulaminy placówek prowadzonych przez Towarzystwo Opieki nad Niewidomymi. Wymieniłam tu jedynie artykuły ściśle specjalistyczne, a myśli tyflologiczne i troska o sprawy niewidomych przewijają się także w pozostałych pismach. Przecież wszystko, co postanowiła robić w życiu Matka Elżbieta Róża Czacka, służyło sprawom osób niewidomych. Uznawała to za drogę wyznaczoną przez Boga i dla Boga. W związku z tym przy rozważaniu zagadnień tyflologicznych należy uwzględnić również kontekst wszystkich jej pism. 2 S.. Rut Wosiek, Podstawy ideowe Dzieła Lasek, w: Chrześcijanie, red. bp Bohdan Bejze, t. II, Warszawa 1976, Wyd. ATK.

Wprowadzenie 11 Druga kategoria tekstów dotyczy Dzieła. Były one przeznaczone do użytku wewnętrznego, niektóre kierowane wyłącznie do sióstr, inne do pracowników świeckich, a część z nich do wszystkich współpracowników. Powstawały w latach 1925-1946, w całość zostały zebrane w 1950 roku, a więc w okresie kończącym kierowanie przez Matkę Dziełem. W opracowywaniu pomagała Matce s. Teresa Landy. W ten sposób powstały następujące części: 1) 2) 3) Dyrektorium Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża. Składa się ono z czterech rozdziałów: O Dziele jest to najbardziej ogólny dokument skierowany do sióstr i pracowników świeckich zawierający podstawowe idee Matki Elżbiety Róży Czackiej; trzy pozostałe rozdziały skierowane są do sióstr, a mianowicie: O charakterze Zgromadzenia i powołaniu sióstr, O rodzaju życia sióstr, O unikaniu grzechu i praktyce cnót. Ideowe założenia Dzieła Triuno. W skład tego opracowania wchodzą: Triuno, Historia Triuno, Dzieło nasze łączy w sobie..., Dzieło nasze ma na celu..., Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi, Wskazówki dla osób pracujących w Dziele, Wstęp do regulaminu dla pracowników Towarzystwa i całego Dzieła i Dzieło niewidomych. Kolejny tom pism o Dziele tworzy zbiór notatek sporządzanych przez siostry podczas wygłaszanych do nich przez Matkę konferencji w latach 1930-1947. Zatytułowany jest on Konferencje duchowe. Ten zbiór jest tylko częściowo autoryzowany przez Matkę, o włączeniu pozostałej części zdecydowała s. Teresa Landy. Chociaż teksty te stanowią materiał formacyjny, to również na marginesie poruszane są sprawy niewidomych. Przykładem może być stwierdzenie:...pierwszym naszym zadaniem jest niesienie pomocy niewidomym

12 Wprowadzenie i doskonałe pełnienie naszych obowiązków domowych wobec nich 3. 4) Ostatnia część z drugiej kategorii to Instrukcje dla przełożonych w Zgromadzeniu Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża. Dotyczy ona formacji życia, pobożności, modlitwy i studiów. Została opracowana w 1950 roku przy współudziale s. Teresy Landy. Trzecią kategorię stanowią pisma prywatne, Notatki osobiste pisane przez Matkę na prośbę kierownika duchowego Ojca Władysława Korniłowicza. Treść ich koncentruje się na przeżyciach mistycznych i relacjach z życia wewnętrznego. W okresie choroby w latach 1951-1961 Matka sama już nie mogła pisać i w tym okresie siostry notowały jej wypowiedzi i modlitwy. Do tej kategorii należą również prywatne listy. Są to głównie listy Matki pisane do Antoniego Marylskiego i Stefana Wyszyńskiego 4. Korespondencja z nimi zawiera liczne wątki będące przejawem troski o sprawy niewidomych. Poza tym obok pism Matki dopełniającą rolę odgrywają zebrane relacje 130 osób. Są to bardzo zróżnicowane wspomnienia. Pochodzą od osób, z którymi była związana w różny sposób, a więc od sióstr, niewidomych, rodziny, przyjaciół, pracowników, znajomych. W 2007 roku s. Elżbieta Więckowska wraz z Barbarą Białkowską opracowały w formie płyty CD Zachowane pisma Matki Elżbiety Czackiej dotyczące sprawy niewidomych i Dzieła. Zbiór ten znajduje się w Bibliotece Tyflologicznej Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi w Laskach. Najnowsze opracowanie 3 Konferencje duchowe dla sióstr w latach 1930-1947, Archiwum Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża. 4 Matka Elżbieta Róża Czacka, ks. Stefan Wyszyński, Listy, Warszawa 2006, Wyd. UKSW.

Wprowadzenie 13 pism Matki Elżbiety Czackiej ukazało się w serii Polska kultura religijna XX wieku źródła (komitet redakcyjny: Tomasz Chachulski, Jadwiga Kuczyńska-Kwapisz, Maria Prussak) w trzech tomach zatytułowanych kolejno: Notatki, Dyrektorium, O niewidomych, pod redakcją naukową Marii Prussak w Wydawnictwie UKSW w latach 2006-2008. Dzieło Matki Elżbiety ciągle imponująco się rozwija. Chociaż koncentruje się na przeszłości, wskazuje również bieżące sprawy osób niewidomych i perspektywy rozwoju ich rehabilitacji i edukacji w przyszłości. Powstają nowe placówki, również poza granicami Polski. Nowoczesne technologie informacyjne i postęp dokonujący się w różnych gałęziach nauki mają wpływ na stosowanie nowych metod pracy w zakresie edukacji i rehabilitacji osób niewidomych. W związku z tym w dwutomowej książce pt. Współczesna recepcja myśli Matki Elżbiety Róży Czackiej przedstawiam zagadnienia z zakresu kształcenia, rehabilitacji i wychowania, realizowane w dzisiejszym Dziele. W tym celu zwróciłam się do 60 osób pracujących w Ośrodku Szkolno- -Wychowawczym dla Dzieci Niewidomych w Laskach z pytaniem o aktualność poglądów Matki Elżbiety Czackiej w ich pracy, w jaki sposób realizują jej zamierzenia i czy wnoszą coś własnego jako tyflopedagodzy. Wśród odpowiadających było 9 sióstr, 51 pracowników świeckich, w tym 40 kobiet, 20 mężczyzn, 30 wychowawców, 25 nauczycieli, pielęgniarka, 2 rehabilitantów i 2 psychologów. Wszyscy oni stwierdzili, bez względu na zajmowane stanowisko, że w swojej pracy korzystają z dorobku Założycielki i odwołują się do jej poglądów. Część z tych wypowiedzi, a także nowych rozwiązań tyflopedagogicznych, zamieszczam w pierwszym i drugim tomie wspomnianej publikacji Współczesna recepcja myśli Matki Elżbiety Róży Czackiej.

14 Wprowadzenie Poza poszukiwaniami naukowymi powodem napisania tej książki jest przekonanie osobiste o wielkiej roli Dzieła. Do Lasek przyjeżdżałam w latach siedemdziesiątych. Byłam wówczas studentką, od zawsze zainteresowaną innymi sposobami poznawania świata i pracą z dziećmi. Chętnie bawiłam się z przedszkolakami i dzieliłam radości i troski z młodzieżą, często moimi rówieśnikami. W latach 1973-1987 pracowałam, a do 1980 roku także mieszkałam w Laskach. Następnie podjęłam pracę w Wyższej Szkole Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej (obecna nazwa: Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej), ponieważ chciałam się dalej dzielić wiedzą, zdobytą własnym wieloletnim doświadczeniem, przekazaną przez współpracowników oraz zaczerpniętą z literatury tyflologicznej. Obecnie pracuję także na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Do Lasek przyjeżdżam ze studentami obu uczelni; wśród nich znajdują się również obecni i przyszli pracownicy Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Dzieci Niewidomych im. Róży Czackiej. Po przejściu do pracy naukowo-dydaktycznej na uczelniach wyższych moje związki z Laskami zmieniły charakter, nadal są bliskie, lecz bardziej refleksyjne. Dziś mogę powiedzieć, że jest to najlepsze miejsce na ziemi i dlatego wiedzę o Dziele Matki Elżbiety Róży Czackiej pragnę upowszechniać, a jej przemyślenia wzbogacać.

1. Główne wydarzenia z życia Matki Elżbiety Róży Czackiej Aby ocenić wpływ Matki Elżbiety Róży Czackiej na polską myśl tyflologiczną, trzeba przedstawić to zagadnienie w kontekście jej życia. W związku z tym, że powstało już wiele publikacji omawiających biografię, o czym była mowa we wstępie, ja zrobię to jedynie w ogólnym zarysie, akcentując wydarzenia, które mogły mieć szczególne znaczenie dla późniejszej działalności na rzecz osób niewidomych. Siostra Rut Wosiek słusznie podkreśla znaczenie okresu historycznego, w którym wychowywała się Matka Elżbieta Róża Czacka. Młodość jej przypadła na czas popowstaniowy, w latach ukazywania się wielkich powieści pozytywistycznych Prusa, Orzeszkowej, propagowania ideałów pracy organicznej i pracy u podstaw. Wychowywała się w atmosferze wielkich tradycji patriotycznych i społecznych 5. Początek działalności Matki Elżbiety Róży Czackiej na rzecz osób niewidomych miał miejsce jeszcze w czasie zaborów, natomiast dynamiczny rozwój Dzieła i tworzenie jego ideowych fundamentów przypadają na okres już niepodległej II Rzeczypospolitej 6. 5 S. Rut Wosiek, Matka Elżbieta Czacka oraz podstawy ideowe i teologiczne Jej Dzieła, referat wygłoszony na sympozjum zorganizowanym z okazji pięćdziesięciolecia Lasek w grudniu 1973 roku, maszynopis, Biblioteka Tyflologiczna Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi w Laskach. 6 Wstęp, w: Zachowane pisma Matki Elżbiety Róży Czackiej dotyczące spraw niewidomych i Dzieła, zestawienie, układ i objaśnienia opracowały Barbara Białkowska i Elżbieta Więckowska FSK, Laski 2006, s. 11.

16 Rozdział 1 Maria Prussak podkreśla, że chrześcijanie żyjący w końcu XIX stulecia musieli zmierzyć się z podważającym religijne myślenie racjonalistycznym sceptycyzmem i pogłębiającym się radykalizmem społecznym. To właśnie koniec XIX wieku przyniósł wyostrzoną świadomość problemu ubóstwa i konieczności zmiany stosunku do ubogich. Wtedy też ugruntowało się przekonanie, że tradycyjne dzieła dobroczynności mogą tylko podtrzymywać podział świata na bogatych i biednych, lepszych, którzy dają, i gorszych (słabszych), którym trzeba dać (którymi trzeba się zaopiekować), w istocie mogą więc utrwalać elementarną niesprawiedliwość. Niewiele są w stanie naprawić, bo naprawiać trzeba całe struktury, a ludziom stwarzać szanse samodzielnego i odpowiedzialnego życia. Kształtujące się wówczas ideologie, przekonane o nieuchronności przewrotu społecznego, zmusiły do postawienia sobie od nowa pytań o to, kim jest drugi człowiek, szczególnie o stosunek do osób tradycyjnie traktowanych jako społecznie niepełnowartościowe do biedaków, dzieci, kalekich, ale też i ludzi innych kultur i religii. Zmusiły więc do zastanowienia się nad tym, co tak naprawdę znaczy miłość bliźniego i czym ona jest. Dopiero wtedy zaczął sobie torować drogę do powszechnej świadomości pogląd, że wszyscy, których mechanizmy społeczne spychają na margines życia, są takimi samymi ludźmi, obdarzonymi przez Boga taką samą godnością, a miejsce, które wydaje się marginalne, w świetle Ewangelii jest miejscem uprzywilejowanym 7. Róża Czacka urodziła się 22 października 1876 roku w Białej Cerkwi na Ukrainie. Tam spędziła pierwsze lata dzieciństwa. W roku 1882 rodzina zamieszkała w Warszawie, najpierw w pałacu Krasińskich przy Nowym Świecie (obecnie Krakowskie 7 Maria Prussak, Wprowadzenie, w: Matka Elżbieta Róża Czacka, Notatki, Warszawa 2006, Wyd. UKSW, s. 9, 10.

Główne wydarzenia z życia Matki Elżbiety Róży Czackiej 17 Przedmieście 5), później w pałacyku Czackich przy ul. Nowozielnej (dziś ul. Zielna 49); na letnią część roku wyjeżdżano do rodzinnych majątków w Porycku lub Koniuchach na Wołyniu. Majątki te, skonfiskowane po powstaniu styczniowym, były już zwrócone rodzinie Czackich, bardzo związanej historycznie i tradycją z Wołyniem. Była to niezwykle piękna tradycja, m.in. łącząca się z pradziadkiem Róży Tadeuszem Czackim, jednym z najważniejszych obrońców polskiej kultury w epoce rozbiorów, wybitnym działaczem Sejmu Czteroletniego, Komisji Edukacji Narodowej oraz założycielem Liceum Krzemienieckiego, które tak ważną rolę odegrało jako ośrodek kultury i oświaty na Wołyniu. Do ideałów wychowania w Liceum Krzemienieckim odwoływała się Róża Czacka w swoim Dziele. Tradycja społeczna była podtrzymywana w rodzinie także przez ojca Róży Feliksa Czackiego. Wyróżniał się on postawą obywatelską i należał do licznych organizacji społecznych. Zaangażował się w pracę Towarzystwa Dobroczynności, Szpitalika Dziecięcego, Towarzystwa Kredytowego, budowę kolei warszawsko-wiedeńskiej. Był właścicielem ziemskim, znał się dobrze na uprawach, hodowli, ogrodnictwie, przemyśle spożywczym, cukrownictwie i gorzelnictwie. Róża często towarzyszyła ojcu przy pracy w zarządzaniu gospodarstwem, a później omawiała z nim rozmaite przedsięwzięcia ekonomiczne, finansowe i społeczne. On to uczył córkę różnych dziedzin życia praktycznego, potrzebnych w prowadzeniu instytucji, podstaw prawa, organizacji i sposobów zarządzania. Wykształcenie ogólne zdobywała w domu, rodzice zatrudniali bardzo dobrych nauczycieli, m.in. nauczycielkę francuską Mille Granet. Otrzymała wiedzę gruntowną i wszechstronną. Właśnie to wielostronne i praktyczne przygotowanie pozwoliło później Róży Czackiej utworzyć i kierować dużą i złożoną instytucją. Znajomość języków obcych, szczególnie francuskiego, umożliwiała wykorzystanie światowych doświadczeń tyflologicznych

18 Rozdział 1 podczas studyjnych podróży, a także śledzenie specjalistycznej literatury. Umiejętność gry na fortepianie pogłębiła jej wrażliwość i wiedzę muzyczną tak chętnie wykorzystywaną i docenianą w pracy z osobami niewidomymi. Z pewnością nie bez znaczenia dla jej działalności i katolickiego charakteru Dzieła pozostał fakt, że brat ojca Włodzimierz Czacki był kardynałem, sekretarzem, a także przyjacielem papieża Piusa IX, a potem doradcą jego następcy, Leona XIII. Ważną rolę w życiu codziennym i rozwoju duchowym Róży Czackiej odegrała jej babcia ze strony ojca Pelagia z Sapiehów Czacka. Zajęła się ona wychowaniem religijnym, a także stanowiła ważny wzorzec życia. Pierwsza z rodziny zwróciła uwagę na zagrożenie wzroku wnuczki i jednocześnie rozpoczęła dyskretnie przygotowywać ją duchowo do tej trudnej sytuacji, a także praktycznie do radzenia sobie bez wzroku w wykonywaniu codziennych czynności. Róża już jako sześcioletnia dziewczynka czytała babci francuskie tłumaczenie Naśladowania Chrystusa Tomasza à Kempis. Z książką tą nie rozstawała się przez całe życie. Był to również pierwszy tekst czytany przez nią po utracie wzroku w wydaniu brajlowskim. Później zalecała siostrom jej czytanie, książka ta służyła do rozmyślań i wskazywała drogę duchową dla Zgromadzenia. Róża od dzieciństwa miała wadę wzroku krótkowzroczność wysokiego stopnia, a później nabytą i postępującą jaskrę. Upadek z konia przyspieszył odwarstwienie siatkówki, które jest częstym następstwem krótkowzroczności wysokiego stopnia i w konsekwencji spowodował utratę wzroku. Rodzice starali się leczyć zagrożony wzrok córki. Jeździli z nią do najlepszych okulistów w kraju i za granicą. Trudno im było pogodzić się z tą ciężką sytuacją, długo ukrywali przed otoczeniem nieodwracalną prawdę. W 1898 roku dr Bolesław Ryszard Gepner powiedział Róży Czackiej, że nie istnieje sposób pozwalający uratować wzrok. Jednocześnie wskazał jej nowy cel życia,

Główne wydarzenia z życia Matki Elżbiety Róży Czackiej 19 a mianowicie poradził, żeby zajęła się sprawami osób niewidomych, którymi nikt się w Polsce nie zajmuje. Początkowo taka perspektywa ją przeraziła i przestraszyła, ale już po kilku dniach była bardzo wdzięczna za przekazaną prawdę i postawione wyzwanie. Uważała, że osobom tracącym wzrok należy o tym mówić, aby miały czas na przygotowanie się do trudnej sytuacji i żeby jak najszybciej mogły rozpocząć proces rehabilitacji. Poprzez swoją niepełnosprawność i cierpienie odkryła powołanie do pomocy innym niewidomym. Zaczęła gruntowne przygotowania do wyznaczonego celu. W pierwszej kolejności rozpoczęła od własnej rehabilitacji. Różne rzeczy codzienne celowo wykonywała samodzielnie. Później nauczyła się czytać i pisać brajlem. Poznała sytuację niewidomych w Królestwie Polskim. Interesowała się sposobem udzielania pomocy niewidomym w innych krajach; w tym celu sprowadzała książki tyflologiczne i prenumerowała czasopisma specjalistyczne w różnych językach wydawane w brajlu i w czarnym druku. Nie ograniczyła się jedynie do literatury, lecz zaczęła podróżować, aby poznać wiodące w tym zakresie zagraniczne placówki oraz ludzi mających doświadczenie i wiedzę tyflologiczną. W tym celu była we Francji, Austrii, Szwajcarii, Niemczech, a później we Włoszech. Korzystała z międzynarodowego dorobku tyflologii, w szczególności francuskiej. We Francji powstała pierwsza szkoła dla dzieci niewidomych, zostało opracowane pismo brajlowskie oraz liczne pomoce dydaktyczne, a także funkcjonowała niezwykle prężnie działająca organizacja Association Valentin Haüy pour le bien des aveugles. Róża Czacka poznała Maurice a de la Sizeranne a pomysłodawcę i założyciela tej nowoczesnej i zmieniającej gruntownie koncepcję traktowania spraw niewidomych instytucji. Jego wskazaniem do pracy na rzecz osób z dysfunkcją wzroku była teza: niewidomy człowiekiem użytecznym. Zamiast przyjętych dotychczas form opieki filantropijnej, prowadzącej

20 Rozdział 1 osoby niewidome do dużej bierności, on wskazał nową drogę wiodącą do ich samodzielności, aktywności zawodowej i integracji społecznej oraz wzięcia odpowiedzialności za swoje życie. Uważał, że obowiązkiem państwa i społeczeństwa jest pomoc niewidomym w zdobyciu wykształcenia ogólnego i zawodowego. Słusznie sądził, że dzięki temu będą mogli oni pracować i zarabiać oraz żyć samodzielnie. Wspieranie będzie ograniczało się tylko do sytuacji koniecznych i wyjątkowych. Koncepcja ta w pełni odpowiadała poglądom Róży Czackiej. Okres przygotowań do rozpoczęcia pracy na rzecz osób niewidomych trwał stosunkowo długo, gdyż około dziesięciu lat. Świadczy to o dużej odpowiedzialności Róży Czackiej za sprawy ludzi pozbawionych wzroku, o chęci uzyskania jak najlepszej wiedzy tyflologicznej, a także o dokładności w działaniu i cierpliwości. W 1908 roku podjęła pierwsze próby praktycznej realizacji własnej koncepcji pracy na rzecz osób niewidomych na ziemiach polskich. O swoich motywach pisała: Chcąc dać innym niewidomym to szczęście, które posiadam sama Wiarę, której zawdzięczam przyjęcie ślepoty z poddaniem się woli Bożej, myślałam o stworzeniu instytucji umożliwiającej osiągnięcie tego celu. W ciągu dziesięciu lat przygotowywałam się do tej pracy, czekając chwili odpowiedniej do realizacji planu, który powoli dojrzewał 8. W styczniu 1909 roku wynajęła czteropokojowe mieszkanie i wraz z Siostrami Miłosierdzia podjęła się pomocy sześciu kobietom niewidomym. W pierwszym roku podopieczne zaczęły uczyć się czytać i pisać metodą Braille a oraz koszykarstwa i wyplatania krzeseł. Później tworzyła kolejne i ciągle rozbudowujące się instytucje. Pierwsza organizacja, utworzona w roku 8 Matka Elżbieta Róża Czacka, Historia Triuno, Laski 1936, maszynopis, Biblioteka Tyflologiczna.

Główne wydarzenia z życia Matki Elżbiety Róży Czackiej 21 1910 przez Różę Czacką w Królestwie Polskim, to Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi, oficjalnie ukonstytuowane i zatwierdzone przez władze carskie w 1911 roku. Założycielka na rozpoczęcie działalności przeznaczyła własne fundusze odziedziczone po rodzicach. Później dbała o zabezpieczenie finansowe, organizując kwesty publiczne, zwracając się o ofiary prywatne i dotacje państwowe. Działalność Towarzystwa pod kierownictwem Róży Czackiej pomyślnie rozwijała się do wybuchu I wojny światowej. W 1915 roku Róża Czacka wyjechała na Wołyń. Przebywała tam trzy lata, gdyż działania wojenne uniemożliwiły jej w tym czasie powrót od Warszawy. Ten okres potraktowała jako długie rekolekcje, w ciągu których zrealizowało się następne jej powołanie. W 1917 roku, za zgodą biskupa łucko-żytomierskiego, przywdziała habit III Zakonu św. Franciszka i przyjęła imię zakonne Elżbieta od Krzyża. Odbyła nowicjat pod kierunkiem profesora seminarium żytomierskiego, ks. Władysława Krawieckiego. On też pełnił rolę ojca duchowego Zgromadzenia. Po jego śmierci funkcję tę podjął ks. Władysław Korniłowicz. Siostra Elżbieta w 1918 roku wróciła do Warszawy i ponownie zajęła się kierowaniem i rozwojem Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi w powiązaniu z formującym się zgromadzeniem zakonnym. Stała się w ten sposób założycielką i przełożoną Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża. Ważna i wspierająca rozwój Dzieła była przychylność nuncjusza apostolskiego Achillesa Rattiego, późniejszego papieża Piusa XI i jego rady udzielone Matce Elżbiecie Róży Czackiej, a także za jego pośrednictwem pierwszy kontakt, a później długoletnia oraz bardzo cenna współpraca z ks. Władysławem Korniłowiczem. Matka pisze o tym:...miałam sposobność być przedstawioną A. Rattiemu, który odtąd z prawdziwie ojcowską dobrocią otaczał swoją opieką naszą instytucję i nowo powstające Zgromadzenie. Znał tego rodzaju zakłady niewidomych we

22 Rozdział 1 Włoszech, rozumiał doskonale warunki i potrzeby tej pracy i zechciał łaskawie udzielić mi wiele cennych rad i wskazówek, które stanowią podstawę całego Dzieła. Za wzór organizacji życia postawił mi obecny Ojciec Święty dzieło św. Józefa Cottolengo «Piccola Casa della Providenza» («Mały Domek Opatrzności Bożej») w Turynie, które, jak wiadomo, stanowi rodzaj osiedla dla dziesięciu tysięcy kalek różnego rodzaju (...) znając warunki i potrzeby specjalne opieki nad niewidomymi, z przenikliwością i znajomością rzeczy wskazał mi wzór dla całości Dzieła. Podkreślał on również konieczność otoczenia niewidomych ludźmi o wysokim poziomie intelektualnym oraz znaczenie przystosowania się do potrzeb swego czasu w pracy charytatywnej i apostolskiej 9. Cenna dla rozwoju Dzieła była darowizna, jaką Matka Elżbieta Róża Czacka otrzymała od Antoniego Daszyńskiego, a mianowicie ziemia w Laskach pod Warszawą na obrzeżach Puszczy Kampinoskiej. Stopniowo od 1922 roku budowano tam nowe osiedle, do którego zostały z czasem przeniesione kolejne placówki utworzone wcześniej w Warszawie. W prowadzeniu budowy i kierowaniu Towarzystwem Opieki nad Ociemniałymi bardzo pomocnym okazał się Antoni Marylski. Międzywojenne lata dwudzieste i trzydzieste stanowiły okres niezwykle intensywnej pracy Matki Elżbiety Róży Czackiej i dynamicznego rozwoju Dzieła. Opieka nad osobami niewidomymi przybierała systematycznie szersze rozmiary, przybywało coraz więcej osób z dysfunkcją wzroku, pracowników, współpracowników i przyjaciół. Powiększało się i umacniało Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża. Matka przygotowywała dokumenty ideowe, opracowała Dyrektorium, prowadziła konferencje dla sióstr. Opracowała także w tym 9 Tamże.