GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY ROLNICTWO NA TERENACH GÓRSKICH I TERENACH O SŁABSZYCH WARUNKACH GLEBOWYCH 2002

GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY ROLNICTWO NA TERENACH GÓRSKICH I TERENACH O SŁABSZYCH WARUNKACH GLEBOWYCH 2002 Warszawa, grudzień 2003

KOMITET REDAKCYJNY GŁÓWNEGO URZĘDU STATYSTYCZNEGO PRZEWODNICZĄCY Tadeusz Toczyński REDAKTOR GŁÓWNY Halina Dmochowska CZŁONKOWIE Wojciech Adamczewski, Maria Bieńkowska, Stanisława Borkowska, Małgorzata Fronk, Iwona Gruczyńska, Bożena Jakóbiak, Janina Janecka, Małgorzata Kałaska, Jacek Kotowski, Liliana Kursa, Lucyna Nowak, Lucyna Przybylska, Grażyna Szydłowska SEKRETARZ Hanna Poławska Opracowanie publikacji: Departament Statystyki Rolnictwa i Środowiska pod kierunkiem: Janusza Witkowskiego Zastępcy Generalnego Komisarza Spisowego Wiceprezesa GUS Redakcja merytoryczna: Henryka Wanke Zastępca Dyrektora Departamentu Statystyki Rolnictwa i Środowiska Autorzy opracowania: Prace obliczeniowe i edytorskie: Prace projektowe i przetwarzania danych: pod kierunkiem: Lesław Zalewski Zastępca Generalnego Komisarza Spisowego Lucyna Krawiecka Grażyna Makowska Renata Kaczkowska Ewa Cypel Kazimierz Dziubiński Anna Cieślak Grażyna Nowicka COIS Warszawa Jovity Januszewskiej Zastępcy Dyrektora Centralnego Ośrodka Informatyki Statystycznej Autorzy prac projektowych i przetwarzania danych: Graficzne wykonanie wykresów i map: Projekt okładki: Druk i oprawa: Anna Rozworowska Hanna Wiśniewska Maria Zaręba Anna Cieślak Dariusz Miziołek Sylwester Jabłoński Zakład Wydawnictw Statystycznych Warszawa, Al. Niepodległości 208

PRZEDMOWA Niniejsza publikacja jest kolejnym opracowaniem zawierającym wyniki Powszechnego Spisu Rolnego przeprowadzonego w okresie 21 maja 8 czerwca 2002 r. Publikacja dotyczy charakterystyki gospodarstw rolnych położonych na terenach górskich i terenach nizinnych o słabych warunkach glebowych. Dla przedstawienia sytuacji na tych terenach wykorzystano również wybrane informacje Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002 r., a także założenia Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi do delimitacji tych obszarów oraz opracowania Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa dotyczące tej tematyki. Publikacja składa się z: uwag metodologicznych, uwag analitycznych oraz zestawu tablic zawierających podstawowe informacje o powierzchni gruntów, zasiewach, pogłowiu zwierząt gospodarskich i możliwościach produkcyjnych gospodarstw rolnych położonych na terenie obszarów górskich i terenach nizinnych o słabych warunkach glebowych w skali całego kraju oraz poszczególnych województw. Główny Urząd Statystyczny składa podziękowanie wszystkim osobom i instytucjom uczestniczącym w przygotowaniu i przeprowadzeniu spisów w 2002 r. jak też w przygotowaniu niniejszej publikacji. Tadeusz Toczyński Generalny Komisarz Spisowy Prezes Głównego Urzędu Statystycznego Warszawa, grudzień 2003 r.

SPIS TREŚCI Przedmowa... III Spis treści... IV Uwagi metodyczne... VIII Uwagi analityczne... XVII WYKAZ TABLIC Tabl. Str. Struktura użytkowania gruntów pozostających w dyspozycji gospodarstw rolnych przeciętnie w kraju oraz na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania... 1 XIX Struktura gospodarstw rolnych posiadających użytki rolne według jakości uwarunkowań produkcyjnych oraz grup obszarowych użytków rolnych... 2 XXIV Obsada zwierząt gospodarskich na 100 ha użytków rolnych... 3 XXVI Struktura budynków gospodarczych według rodzajów budynków... 4 XXVIII Struktura gospodarstw indywidualnych według udziału dochodów z działalności rolniczej w dochodach ogółem gospodarstwa domowego... 5 XXXII TABLICE ŹRÓDŁOWE Powierzchnia gruntów... 1 1 Użytkowanie gruntów według województw A. Grunty ogółem... 2 2 B. Użytki rolne... 2 3 C. Grunty orne... 2 4 D. Łąki... 2 5 E. Pastwiska... 2 6 F. Lasy i grunty leśne... 2 7 G. Pozostałe grunty... 2 8 Struktura gospodarstw rolnych według grup obszarowych A. Powierzchnia ogółem... 3 9 B. Powierzchnia użytków rolnych... 3 10 Użytkowanie gruntów według użytkowników... 4 11 Powierzchnia odłogów i ugorów na gruntach ornych A. Ogółem... 5 12 B. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych... 5 13 C. Na terenach górskich... 5 14 D. Na terenach o słabych warunkach glebowych... 5 15 Powierzchnia zasiewów według grup ziemiopłodów... 6 16 Powierzchnia zasiewów według grup ziemiopłodów i form własności A. Ogółem... 7 17 B. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych... 7 18 C. Na terenach górskich... 7 19 D. Na terenach o słabych warunkach glebowych... 7 20 Powierzchnia zasiewów według grup ziemiopłodów i grup obszarowych użytków rolnych A. Ogółem... 8 21 B. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych... 8 22 C. Na terenach górskich... 8 23 D. Na terenach o słabych warunkach glebowych... 8 24 Powierzchnia zasiewów według grup ziemiopłodów i województw A. Ogółem... 9 25

B. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych... 9 26 C. Na terenach górskich... 9 27 D. Na terenach o słabych warunkach glebowych... 9 28 Gospodarstwa rolne według liczby działek i województw A. Ogółem... 10 29 B. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych... 10 30 C. Na terenach górskich... 10 31 D. Na terenach o słabych warunkach glebowych... 10 32 Powierzchnia użytków rolnych (w hektarach) w gospodarstwach posiadających grunty w 1 lub kilku działkach a odległość najdalej położonej działki od siedziby gospodarstwa... 11 33 Powierzchnia użytków rolnych (w hektarach) w gospodarstwach posiadających grunty w 1 lub kilku działkach a odległość najdalej położonej działki od siedziby gospodarstwa według województw A. Ogółem... 12 34 B. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych... 12 36 C. Na terenach górskich... 12 38 D. Na terenach o słabych warunkach glebowych... 12 40 Liczba gospodarstw posiadających użytki rolne w 1 lub kilku działkach a odległość najdalej położonej działki od siedziby gospodarstwa... 13 42 Liczba gospodarstw posiadających grunty w 1 lub kilku działkach a odległość najdalej położonej działki od siedziby gospodarstwa według województw A. Ogółem... 14 43 B. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych... 14 45 C. Na terenach górskich... 14 47 D. Na terenach o słabych warunkach glebowych... 14 49 Zwierzęta gospodarskie według użytkowników A. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych... 15 51 B. Na terenach górskich... 15 52 C. Na terenach o słabych warunkach glebowych... 15 53 Zwierzęta gospodarskie według województw A. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych... 16 54 B. Na terenach górskich... 16 55 C. Na terenach o słabych warunkach glebowych... 16 56 Liczba gospodarstw prowadzących produkcję zwierzęcą według województw A. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych... 17 57 B. Na terenach górskich... 17 58 C. Na terenach o słabych warunkach glebowych... 17 59 Gospodarstwa rolne według wyposażenia w urządzenia regulujące stosunki wodne i według województw... 18 60 Gospodarstwa rolne według wyposażenia w urządzenia nawadniające i według województw... 19 61 Liczba gospodarstw posiadających i użytkujących ciągniki A. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych... 20 62 B. Na terenach górskich... 20 63 C. Na terenach o słabych warunkach glebowych... 20 64 Gospodarstwa stosujące nawozy A. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych... 21 65 B. Na terenach górskich... 21 66 C. Na terenach o słabych warunkach glebowych... 21 67 Gospodarstwa stosujące pestycydy A. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych... 22 68 B. Na terenach górskich... 22 69 C. Na terenach o słabych warunkach glebowych... 22 70 V

VI Gospodarstwa posiadające budynki gospodarcze A. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych... 23 71 B. Na terenach górskich... 23 72 C. Na terenach o słabych warunkach glebowych... 23 73 Budynki gospodarcze w gospodarstwach rolnych według województw A. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych... 24 74 B. Na terenach górskich... 24 75 C. Na terenach o słabych warunkach glebowych... 24 76 Towarowa produkcja rolnicza w roku gospodarczym 2001/02... 25 77 Gospodarstwa indywidualne według udziału dochodów z działalności rolniczej w dochodach ogółem gospodarstwa domowego w roku gospodarczym 2001/02... 26 79 Gospodarstwa prowadzące działalność pozarolniczą A. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych... 27 80 B. Na terenach górskich... 27 82 C. Na terenach o słabych warunkach glebowych... 27 84 Wydatki poniesione na zakupy wybranych materiałów i usług w roku gospodarczym 2001/02... 28 86 Wydatki poniesione na zakup wybranych środków trwałych w roku gospodarczym 2001/02... 29 87 Wydatki inwestycyjne poniesione w roku gospodarczym 2001/02... 30 88 Wydatki poniesione na zakup ziemi, zalesień i dzierżawy w roku gospodarczym 2001/02... 31 89 Wydatki poniesione na spłaty kredytów i pożyczek oraz zadłużenie gospodarstw w roku gospodarczym 2001/02... 32 90 WYKRESY Powierzchnia ogólna według jakości uwarunkowań produkcyjnych... 1 XVII Udział powierzchni gruntów ogółem terenów o niekorzystnych warunkach produkcji w powierzchni ogółem według województw... 2 XVIII Udział powierzchni użytków rolnych na terenach o niekorzystnych warunkach produkcji w powierzchni użytków rolnych według województw... 3 XIX Struktura użytkowania gruntów pozostających w dyspozycji gospodarstw rolnych... 4 XX Struktura zasiewów według grup ziemiopłodów... 5 XXIII Obsada podstawowych gatunków zwierząt na 100 ha użytków rolnych w sztukach... 6 XXVI Udział wybranych budynków gospodarczych położonych na terenach o niekorzystnych warunkach produkcji w ogólnokrajowej liczbie budynków gospodarczych... 7 XXIX Udział dochodów z działalności rolniczej w dochodach ogółem... 8 XXXII

VII SKRÓTY tys. = tysiąc mln = milion zł = złoty szt = sztuka kg = kilogram dt = decytona (kwintal) t = tona ha = hektar l = litr hl = hektolitr r. = rok cd. = ciąg dalszy dok. = dokończenie tabl. = tablica ZNAKI UMOWNE Kreska () zjawisko nie wystąpiło Zero: (0) zjawisko istniało w wielkości mniejszej od 0,5; (0,0) zjawisko istniało w wielkości mniejszej od 0,05. Kropka (.) zupełny brak informacji albo brak informacji wiarygodnych. Znak x wypełnienie pozycji jest niemożliwe lub niecelowe. W tym oznacza, że nie podaje się wszystkich składników sumy. # oznacza, że dane nie mogą być publikowane ze względu na konieczność zachowania tajemnicy statystycznej w rozumieniu ustawy o statystyce publicznej (uwaga: zamiana stosowanego dotychczas znaku ) * oznacza, że dane zostały zmienione w stosunku do wcześniej opublikowanych

VIII UWAGI METODYCZNE Wprowadzenie Dane zawarte w niniejszej publikacji opracowano na podstawie wyników Powszechnego Spisu Rolnego 2002 r. Powszechny Spis Rolny oraz Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań zostały przeprowadzone na terenie całego kraju w dniach od 21 maja do 8 czerwca 2002 r. (według stanu w dniu 20 maja 2002 r. godz. 24. 00 ) zgodnie z n/w ustawami podjętymi przez Sejm Rzeczpospolitej Polskiej: z dnia 2 grudnia 1999 r. o narodowym spisie powszechnym ludności i mieszkań w 2001 r. (Dz. U. z 2000 r., Nr 1, poz. 1) z późniejszą zmianą (Dz. U. z 2000 r., Nr 93, poz. 1026), z dnia 9 września 2000 r. o powszechnym spisie rolnym w 2002 r. (Dz. U. z 2000 r., Nr 99, poz. 1072), z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej (Dz. U. z 1995 r., Nr 88, poz. 439) z późniejszymi zmianami. W powyższych aktach prawnych określono termin i zakres tematyczny spisów, zasady organizacji i realizacji prac spisowych, zobowiązanie ludności do udzielania informacji oraz sposób ich zebrania. Celem Powszechnego Spisu Rolnego 2002 r. było między innymi: zapewnienie podstawowej bazy informacyjnej o gospodarstwach rolnych i związanych z nimi gospodarstwach domowych, koniecznej dla realizacji krajowej, regionalnej i lokalnej polityki rolnej i społecznej na wsi, dostarczenie informacji niezbędnych dla finalizowania procesów stowarzyszeniowych z Unią Europejską (UE), jak i zapewnienia podstaw informacyjnych w pierwszych latach członkostwa zgodnie z wymogami UE oraz wykonanie zobowiązań Polski w zakresie dostarczenia informacji dla potrzeb organizacji międzynarodowych (FAO, OECD, EUROSTAT i inne), zbudowanie i aktualizacja statystycznych operatów losowania prób do różnotematycznych badań reprezentacyjnych. Zakres tematyczny Powszechnego Spisu Rolnego 2002 r. był bardzo obszerny i dotyczył blisko 3 mln gospodarstw rolnych.

IX Dotychczas przedstawiono wyniki spisu w następujących publikacjach krajowych: Raport z wyników, Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt gospodarskich, Zwierzęta gospodarskie, Użytkowanie gruntów i ich jakość, Uprawy rolne, Uprawy ogrodnicze, Budynki i infrastruktura techniczna w gospodarstwach rolnych, Ciągniki, maszyny i inne środki transportu w gospodarstwach rolnych, Wybrane elementy sytuacji ekonomicznej gospodarstw rolnych, Przemiany agrarne, Kolejne publikacje krajowe prezentujące wyniki spisu ukażą się pod następującymi tytułami: Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych, Metodologia Powszechnego Spisu Rolnego 2002 r., Cele produkcji w gospodarstwach rolnych, Charakterystyka gospodarstw prowadzących rachunkowość rolną, Nakłady pracy w gospodarstwach rolnych oraz w publikacjach szczebla wojewódzkiego: Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt gospodarskich, Budynki i wyposażenie techniczne gospodarstw rolnych, Wybrane elementy sytuacji ekonomicznej gospodarstw rolnych, Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych, Cele produkcji w gospodarstwach rolnych. Opracowuje się także publikacje szczebla gminnego w formie zestawu tablic zawierających informacje o gospodarstwach rolnych na terenie gminy, o możliwościach produkcyjnych gospodarstw rolnych, o skali upraw rolnych i ogrodniczych, o pogłowiu zwierząt gospodarskich, o źródłach utrzymania gospodarstw domowych, o działalności pozarolniczej itp. oraz o lokacie gminy w województwie dla podstawowych parametrów w rolnictwie. Ponadto w Bazie Danych Regionalnych (BDR), prowadzonej przez Urząd Statystyczny w Jeleniej Górze, będą zamieszczone informacje ze spisu dla poszczególnych szczebli podziału terytorialnego kraju, tj. województwa, podregionu, powiatu i gminy.

X Zakres i tematyka Powszechnego Spisu Rolnego Powszechnym Spisem Rolnym objęto: gospodarstwa indywidualne o powierzchni użytków rolnych powyżej 1 ha, gospodarstwa indywidualne o powierzchni użytków rolnych od 0,1 do 1 ha włącznie, osoby fizyczne będące właścicielami zwierząt gospodarskich, nie posiadające użytków rolnych lub posiadające użytki rolne o powierzchni mniejszej niż 0,1 ha, pozostałe gospodarstwa rolne będące w użytkowaniu osób prawnych i jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej. Wykaz gospodarstw indywidualnych powstał w oparciu o statystyczny rejestr podatkowy (system SPGC), który aktualizowany był przez rachmistrzów w czasie obchodu przedspisowego oraz uzupełniany o wykaz właścicieli zwierząt gospodarskich nie posiadających użytków rolnych lub posiadających użytki rolne o powierzchni mniejszej niż 0,1 ha. Kartotekę gospodarstw rolnych będących w użytkowaniu osób prawnych i jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej utworzono na podstawie Bazy Jednostek Statystycznych. Dla gospodarstw rolnych, których użytkownicy odmówili udziału w Powszechnym Spisie Rolnym 2002 r. oraz w przypadkach, gdy kontakt z użytkownikami gospodarstw był niemożliwy, dokonano imputacji danych o gospodarstwie. Tematyka Powszechnego Spisu Rolnego 2002 r. została ujęta na formularzach spisowych w następujących działach: Powierzchnia gospodarstwa, Struktura własnościowa użytków rolnych gospodarstwa, Struktura dochodów, Działalność gospodarcza, Pracujący w indywidualnym gospodarstwie rolnym, Powierzchnia zasiewów, Powierzchnia inna, Pogłowie zwierząt gospodarskich, Rozdysponowanie produkcji rolniczej, Infrastruktura gospodarstwa, Budynki i budowle, Magazynowanie w gospodarstwie,

XI Nawozy i pestycydy w gospodarstwie, Maszyny i urządzenia rolnicze, Wybrane wydatki w gospodarstwie. W ramach spisu w gospodarstwach indywidualnych o powierzchni użytków rolnych powyżej 1 ha zebrano następujące informacje: 1) dane o osobach będących użytkownikami gospodarstw rolnych: a) nazwisko i imiona użytkownika gospodarstwa rolnego, b) poziom wykształcenia rolniczego użytkownika, c) wkład pracy w gospodarstwo rolne w okresie 12 miesięcy poprzedzających badanie liczba godzin przepracowanych w gospodarstwie, 2) o liczbie pracowników najemnych stałych i pracowników dorywczych zatrudnionych w gospodarstwie rolnym, 3) o użytkowaniu gruntów, a w szczególności: a) o powierzchni gruntów ogółem, w tym użytków rolnych (gruntów ornych, sadów, łąk gruntów pastwisk trwałych), lasów i gruntów leśnych oraz pozostałych gruntów i nieużytków, b) o powierzchni zasiewów głównych upraw, 4) o pogłowiu zwierząt gospodarskich według gatunków i grup produkcyjnoużytkowych oraz liczbie pni pszczelich, 5) o rozdysponowaniu produkcji rolniczej, 6) o budynkach, infrastrukturze i wyposażeniu technicznym gospodarstw, w tym: a) rodzaje budynków, budowli i ich powierzchnia, b) liczba ciągników rolniczych i innych środków transportowych oraz maszyn rolniczych, c) źródła zaopatrzenia w wodę, sposoby odprowadzania ścieków i usuwania śmieci, d) wyposażenie w sieć elektryczną i telefon, e) rodzaje urządzeń melioracyjnych, 7) o stosowaniu nawozów i pestycydach w gospodarstwie w okresie 12 miesięcy poprzedzających badanie, 8) o zadłużeniu gospodarstw rolnych, 9) o działalności gospodarczej (rolniczej i pozarolniczej) prowadzonej przez użytkownika gospodarstwa rolnego lub osobę dorosłą pozostającą z użytkownikiem we wspólnym gospodarstwie domowym,

XII 10) o ważniejszych wydatkach poniesionych w okresie 12 miesięcy poprzedzających badanie, w tym na: a) zakup gruntów, b) budowę lub modernizację budynków, c) powiększenie stada podstawowego, d) zakup ciągników rolniczych i innych środków transportowych oraz maszyn rolniczych. Informacje o wieku, płci, poziomie wykształcenia ogólnego, głównych i dodatkowych źródłach utrzymania użytkownika i członków jego gospodarstwa domowego, a także osób pracujących wyłącznie lub głównie w gospodarstwach rolnych pozyskano z Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań, który, jak wspomniano na wstępie, odbył się jednocześnie z Powszechnym Spisem Rolnym 2002 r. Dla osób fizycznych użytkujących gospodarstwa indywidualne o powierzchni użytków rolnych od 0,1 ha do 1 ha włącznie oraz dla właścicieli zwierząt gospodarskich zebrano w/w informacje, z wyłączeniem tych, o których mowa w pkt. 8 i 10, a w ramach punktów 3b, 6b, i 7 zebrano dane w ograniczonym zakresie tematycznym. W ramach spisu u osób prawnych i w jednostkach organizacyjnych nie mających osobowości prawnej zebrano informacje, o których mowa w punktach 210. Zgodnie z ustawą z dnia 2 grudnia 1999 r. o narodowym spisie powszechnym ludności i mieszkań w 2002 r. (Dz. U. z 2000 r., Nr 1, poz. 1 i Nr 93 poz. 1026) i rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 22 maja 2002 r. w sprawie wylosowanych obwodów objętych spisem kontrolnym (Dz. U. Nr 66, poz. 597) po zakończeniu Powszechnego Spisu Rolnego i Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań przeprowadzono w dniach od 17 do 25 czerwca 2002 r. spis kontrolny w wylosowanych 903 obwodach spisowych, co stanowiło 0,5% ogółu obwodów spisowych. Ważniejsze definicje, pojęcia spisowe i zasady spisywania Za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą oraz prawami i obowiązkami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego.

XIII Za gospodarstwo indywidualne uważa się gospodarstwo rolne o powierzchni użytków rolnych od 0,1 ha, będące własnością lub znajdujące się w użytkowaniu osoby fizycznej lub grupy osób. Za właściciela zwierząt gospodarskich uważa się osobę nie posiadającą użytków rolnych lub posiadającą użytki o powierzchni mniejszej niż 0,10 ha, która ma co najmniej: 1 sztukę bydła lub (i) 5 sztuk trzody chlewnej albo 1 lochę lub (i) 3 sztuki owiec bądź kóz lub (i) 1 konia lub (i) 30 sztuk drobiu lub (i) 5 sztuk samic zwierząt futerkowych (w tym królików) lub (i) 1 pień pszczeli. Za użytkownika gospodarstwa indywidualnego uważa się osobę fizyczną lub grupę osób, które faktycznie użytkują grunty, niezależnie od tego, czy są właścicielami, dzierżawcami, czy użytkują je z innego tytułu i niezależnie od tego, czy grunty te są zlokalizowane w jednej, czy w kilku gminach. Za gospodarstwo domowe użytkownika gospodarstwa rolnego (właściciela zwierząt gospodarskich) uważa się zespół osób mieszkających i utrzymujących się wspólnie, jeżeli wśród nich jest osoba prowadząca gospodarstwo indywidualne (właściciel zwierząt gospodarskich). Za działalność gospodarczą (rolniczą i pozarolniczą) uważa się pracę (na rachunek własny) bezpośrednio związaną z prowadzeniem produkcji rolniczej (roślinnej i zwierzęcej) i prowadzeniem gospodarstwa rolnego oraz pracę poza gospodarstwem rolnym (np. własne zakłady przemysłowe, rzemieślnicze, handlowe i usługowe, zatrudniające lub nie zatrudniające pracowników najemnych, także wolne zawody). Za dochód całkowity gospodarstwa domowego uważa się łączne dochody wszystkich osób zamieszkałych wspólnie z użytkownikiem gospodarstwa i utrzymujących się razem z nim z: tytułu prowadzenia działalności gospodarczej (rolniczej i pozarolniczej) oraz z tytułu: pobierania rent i emerytur, zasiłków z pomocy społecznej, zasiłku wychowawczego, alimentów, stypendiów, posiadania lokat kapitałowych, uzyskiwania pomocy zagranicznej, wygranych w grach liczbowych i loteriach itd. Na potrzeby spisu działalność gospodarczą prowadzoną na własny rachunek przez użytkowników gospodarstw rolnych lub osoby dorosłe pozostające we wspólnym gospodarstwie domowym z użytkownikiem gospodarstwa rolnego pogrupowano w sekcje działalności, wykorzystując kategorie klasyfikacyjne Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD). W spisie uwzględniono następujące sekcje działalności gospodarczej: rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo (wg PKD sekcja A),

XIV rybołówstwo i rybactwo (sekcja B), przetwórstwo przemysłowe (dawniej działalność produkcyjna sekcja D), wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę (sekcja E), budownictwo (sekcja F), handel, hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów mechanicznych (sekcja G), hotele i restauracje (sezonowy wynajem pokoi, agroturystyka) (sekcja H), transport, działalność magazynowa i łączność (sekcja I), obsługa nieruchomości, wynajem maszyn i sprzętu (sekcja K), pozostała działalność (sekcje C, J, L, M, N, O, P, Q). W ramach sekcji A Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo wyodrębniono w spisie następujące rodzaje działalności: działalność rolniczą związaną z uprawą roślin oraz chowem i hodowlą zwierząt, działalność usługową związaną z uprawami rolnymi, chowem i hodowlą zwierząt, leśnictwo. W ramach sekcji D Przetwórstwo przemysłowe (d. działalność produkcyjna) wyodrębniono następujące rodzaje działalności: przetwórstwo produktów rolnych, przetwarzanie drewna, rękodzieło. Ważniejsze grupowania i zakres publikowanych danych Dane spisowe zostały ujęte w dwóch podstawowych formach własności, tj. w sektorze publicznym i prywatnym. W sektorze prywatnym podstawowymi formami własności są: własność prywatna krajowa (gospodarstwa indywidualne, gospodarstwa spółdzielcze i spółki prywatne), własność zagraniczna i własność mieszana. Do sektora publicznego zaliczono gospodarstwa własności państwowej (Skarbu Państwa i państwowych osób prawnych), gospodarstwa będące własnością samorządową (gmin) oraz gospodarstwa stanowiące własność mieszaną (spółki z przewagą mienia państwowego). W ramach sektora prywatnego dane opracowano dla gospodarstw: własności prywatnej krajowej, w tym dla:

XV gospodarstw indywidualnych, spółdzielni produkcji rolniczej, które obejmują rolnicze spółdzielnie produkcyjne, spółdzielnie kółek rolniczych i inne gospodarstwa spółdzielcze o przeważającej działalności rolniczej, własności zagranicznej, własności mieszanej. Gospodarstwa indywidualne obejmują: gospodarstwa o powierzchni użytków rolnych powyżej 1 ha, prowadzone przez rolników na gruntach własnych i niewłasnych, gospodarstwa o powierzchni użytków rolnych od 0,1 ha do 1 ha włącznie użytkowane rolniczo przez osoby prywatne, osoby fizyczne będące właścicielami zwierząt gospodarskich, nie posiadające użytków rolnych lub posiadające użytki rolne o powierzchni mniejszej niż 0,1 ha. W ramach sektora publicznego dane opracowano dla gospodarstw: własności państwowej, w tym gospodarstw skarbowych, własności samorządowej, własności mieszanej. W niniejszej publikacji do wyodrębnienia obszarów górskich i nizinnych o trudnych warunkach gospodarowania (nazywanych umownie w nomenklaturze Unii Europejskiej LFA) wykorzystano ustalenia Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Problem terenów górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach rozwoju rolnictwa został ujęty jako jedno z działań strukturalnych w dokumencie Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich dla Polski na lata 20042006. Na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania występują: duży udział gleb słabych i zakwaszonych, niekorzystne warunki fizjograficzne i klimatyczne, niski poziom infrastruktury technicznej, w tym transportowej, niska i pogarszająca się rentowność gospodarstw rolnych, niedobory finansowe i znikomy dopływ kapitału zewnętrznego lub kredytów. Poważnym zagrożeniem dla tych terenów jest zanikanie produkcji także z powodów braku środków finansowych na dostosowanie do standardów unijnych.

XVI Niezależnie od w/w grupowań dane Powszechnego Spisu Rolnego 2002 r. opracowano według grup obszarowych powierzchni użytków rolnych, wyodrębniając następujące grupy: do 1 ha (0,00, 0,010,10, 0,100,20, 0,200,50, 0,501,00), 12, 23, 35, 57, 710, 1015, 1520, 2030, 3050, 50100, 100200, 200300, 300500, 5001000, 1000 ha i więcej. W tablicach zawierających informacje liczbowe w ujęciu odsetkowym zaprezentowano je z jednym znakiem po przecinku i z uwagi na elektroniczną technikę zaokrągleń mogą one nie sumować się na 100%. Liczby te są poprawne pod względem merytorycznym. W związku z koniecznością zachowania tajemnicy statystycznej przy opracowywaniu niektórych tablic publikacyjnych dokonano niezbędnej agregacji przekrojów (np. grup obszarowych użytków rolnych, sekcji działalności pozarolniczej, skali sprzedaży produkcji rolniczej) dla których prezentowane były dane statystyczne.

XVII UWAGI ANALITYCZNE Użytkowanie gruntów Przeprowadzony w 2002 r. Powszechny Spis Rolny wykazał, że ogólna powierzchnia gospodarstw rolnych gospodarujących na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach produkcyjnych (nazwanych w tabelach umownie o słabych warunkach glebowych) wynosiła 10245 tys. ha, tj. 53,0 % powierzchni kraju będącej w dyspozycji gospodarstw rolnych. Na terenach górskich znajdowało się 672 tys. ha (3,5%), a na terenach nizinnych o trudnych warunkach produkcyjnych 9573 tys. ha (49,5%). Wykres 1. Powierzchnia ogólna według jakości uwarunkowań produkcyjnych tereny górskie 3,5% pozostałe 47,0% tereny nizinne o słabych warunkach produkcyjnych 49,5% Udział poszczególnych województw w krajowej ogólnej powierzchni gruntów górskich wynosił: małopolskie 53,1%, dolnośląskie 19,5%, podkarpackie 19,0%, śląskie 8,1% i świętokrzyskie 0,3 %. W krajowej ogólnej powierzchni gruntów nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania udział poszczególnych województw wahał się od 0,1% w małopolskim, 0,6% w opolskim i 1,5% w śląskim do 11,1% w warmińskomazurskim, 13,3% w podlaskim i 17,6% w mazowieckim. W powierzchni ogólnej, którą dysponowały gospodarstwa rolne, udział gruntów gospodarstw z terenów górzystych i nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania w

XVIII przekroju województw wahał się od 9,6% w opolskim do 92,9% w podlaskim. W województwach warmińskomazurskim i lubuskim udział tych gruntów stanowił ponad 75%. Wykres 2. Udział powierzchni gruntów ogółem terenów o niekorzystnych warunkach produkcji w powierzchni ogółem według województw Polska 53,0% Dolnośląskie Kujawskopomorskie Lubelskie Lubuskie 27,2% 39,1% 37,5% 75,6% Łódzkie 56,2% Małopolskie Mazowieckie Opolskie 9,6% 37,4% 67,5% Podkarpackie Podlaskie 28,9% 92,9% Pomorskie 54,8% Śląskie Świętokrzyskie 32,5% 43,9% Warmińskomazurskie 77,0% Wielkopolskie Zachodniopomorskie 51,8% 68,7% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Użytki rolne zlokalizowane na terenach górskich i nizinnych o trudnych warunkach gospodarowania stanowiły 52,2 % ogólnej powierzchni użytków rolnych w kraju, z tego 3,1% znajdowało się na terenach górskich, a 49,1% na terenach nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania. Łączna powierzchnia użytków rolnych położonych na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania stanowiła jednocześnie 86,1% powierzchni ogólnej gospodarstw rolnych gospodarujących na tych terenach. W porównaniu do krajowej struktury użytkowania gruntów, w gospodarstwach rolnych położonych na terenach górskich i nizinnych o trudnych warunkach gospodarowania, rozpatrywanych łącznie, zarówno powierzchnia użytków rolnych jak i powierzchnia głównych kategorii składowych, a mianowicie: gruntów ornych, gruntów pod zasiewami i sadów,

XIX stanowiły mniejszy udział w powierzchni ogółem (odpowiednio o: 1,3 pkt%, 4,9 pkt%, 5,1 pkt% i 0,5 pkt%). Większy udział stanowiła natomiast powierzchnia: odłogów i ugorów, łąk trwałych, pastwisk trwałych i grunty leśnych (odpowiednio o: 0,2 pkt%, 2,5 pkt%, 1,8 pkt% i 1,9 pkt%). Wykres 3. Udział powierzchni użytków rolnych na terenach o niekorzystnych warunkach produkcji w powierzchni użytków rolnych według województw Polska Dolnośląskie Kujawskopomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińskomazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie 9,3% 27,5% 38,2% 36,4% 26,0% 35,0% 31,7% 41,9% 52,2% 55,0% 53,0% 51,0% 66,5% 77,1% 70,5% 79,0% 92,9% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Tabl. 1. Struktura użytkowania gruntów pozostających w dyspozycji gospodarstw rolnych przeciętnie w kraju oraz na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania Wyszczególnienie Polska Tereny górskie i nizinne o niekorzystnych warunkach gospodarowania łącznie Tereny górskie Tereny nizinne o niekorzystnych warunkach gospodarowania w odsetkach powierzchni ogólnej Powierzchnia gospodarstw rolnych ogółem... 100,0 100,0 100,0 100,0 Użytki rolne... 87,4 86,1 76,8 86,8

XX Tabl. 1. Struktura użytkowania gruntów pozostających w dyspozycji gospodarstw rolnych przeciętnie w kraju oraz na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania (dok.) Wyszczególnienie Polska Tereny górskie i nizinne o niekorzystnych warunkach gospodarowania łącznie Tereny górskie Tereny nizinne o niekorzystnych warunkach gospodarowania w odsetkach powierzchni ogólnej Grunty orne... 67,6 62,7 39,5 64,3 pod zasiewami... 55,7 50,6 23,9 52,5 odłogi i ugory... 11,9 12,1 15,6 11,8 Sady... 1,4 0,7 0,9 0,7 Łąki trwałe... 13,1 15,6 26,0 14,9 Pastwiska trwałe... 5,3 7,1 10,4 6,9 Lasy i grunty leśne... 6,2 8,1 18,2 7,4 Pozostałe grunty... 6,3 5,8 5,0 5,8 Wykres 4. Struktura użytkowania gruntów pozostających w dyspozycji gospodarstw rolnych 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 87,4% 67,6% 55,7% 6,2% 76,8% 39,5% 86,8% 64,3% 52,5% 23,9% 18,2% 6,3% 5,0% 7,4% 5,8% Polska tereny górskie tereny nizinne o niekorzystnych warunkach glebowych użytki rolne grunty orne pod zasiewami lasy i grunty leśne pozostałe grunty

XXI Gospodarstwa rolne położone na terenach górskich charakteryzowały się zdecydowanie mniejszym udziałem w powierzchni ogólnej: użytków rolnych (76,8%) i gruntów ornych (39,5%). Pod zasiewami było mniej niż 1/4 gruntów ogółem (23,9%). Na tych terenach wystąpił dość znaczny udział: łąk i pastwisk (26,0%), odłogów i ugorów (15,6%) i lasów łącznie z gruntami leśnymi (18,2%). Przy rejestrowanym w 2002 r. udziale powierzchni ogólnej będącej w dyspozycji podmiotów gospodarujących na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach produkcyjnych w krajowej powierzchni gospodarstw rolnych na poziomie 53,0%, udział dla poszczególnych rodzajów użytkowania gruntów wynosił odpowiednio: użytki rolne 52,2 %, grunty orne 49,1%, łąki 63,3%, pastwiska 70,5 %, lasy i grunty leśne 69,2 %, pozostałe grunty 48,2 %. Na terenach górskich bardzo poważnym problemem jest zaniechanie upraw. Udział odłogów i ugorów w gruntach ornych jest wysoki. Największy udział odłogów i ugorów w powierzchni gruntów ornych na terenach górskich (ponad 50% powierzchni gruntów ornych) wystąpił w województwach: podkarpackim (57,8%) i śląskim (57,7%). Na terenach nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania udział odłogów i ugorów w gruntach ornych kształtował się na niższym poziomie niż w strefach górskich. W przekroju województw najwyższym udziałem odłogów i ugorów w powierzchni gruntów ornych charakteryzowało się województwo śląskie (42,7%), podkarpackie (35,1%) i małopolskie (33,2%). Użytkownicy gruntów Na terenach górskich i nizinnych o trudnych warunkach gospodarowania 96,3% powierzchni ogólnej użytkowały gospodarstwa rolne sektora prywatnego (w tym 90,3% gospodarstwa indywidualne), a 3,7 % podmioty sektora publicznego. Na terenach górskich sektor prywatny posiadał 92,7% gruntów ogółem, a sektor publiczny 7,3 %, natomiast na terenach nizinnych o niekorzystnych warunkach glebowych udziały te wynosiły odpowiednio: 96,5 % i 3,5%.

XXII W sektorze prywatnym na terenach górskich i nizinnych o trudnych warunkach gospodarowania użytki rolne stanowiły 86,4%, w tym grunty orne 63,3% powierzchni ogólnej na tych terenach, a w sektorze publicznym odpowiednio 77,9% i 45,6%. Udział łąk w sektorze prywatnym wynosił 15,5% powierzchni ogólnej, pastwisk 6,9%, natomiast w sektorze publicznym odpowiednio: 19,3% i 12,9%. Na omawianych terenach lasy i grunty leśne stanowiły w sektorze prywatnym 7,9% powierzchni ogólnej, w sektorze publicznym 12,9%, a pozostałe grunty w sektorze prywatnym stanowiły 5,6%, a w publicznym 9,1%. Na terenach górskich w sektorze prywatnym użytki rolne stanowiły 79,6%, w tym grunty orne 41,5% powierzchni ogólnej na tych terenach, a w sektorze publicznym odpowiednio 42,2% i 20,0%. Udział łąk w sektorze prywatnym wynosił 27,5% powierzchni ogólnej, pastwisk 9,6%, natomiast w sektorze publicznym odpowiednio: 6,9% i 21,4%. Dość znaczny udział w powierzchni ogólnej na terenach górskich stanowiły lasy i grunty leśne (w sektorze prywatnym 15,5%, a w publicznym 51,5%) oraz pozostałe grunty (w sektorze prywatnym 4,9%, a w publicznym 6,3%). Na terenach nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania użytki rolne stanowiły 86,9%, w tym grunty orne 64,8% powierzchni ogólnej na tych terenach, a w sektorze publicznym odpowiednio 83,3% i 50,4%. Udział łąk w sektorze prywatnym wynosił 14,7% powierzchni ogólnej, pastwisk 6,7%, natomiast w sektorze publicznym odpowiednio: 21,2% i 11,6%. Na omawianych terenach lasy i grunty leśne stanowiły w sektorze prywatnym 7,4% powierzchni ogólnej, w sektorze publicznym 7,2%, a pozostałe grunty w sektorze prywatnym stanowiły 5,7%, a w publicznym 9,5%. Niekorzystna struktura użytków na terenach górskich i nizinnych o trudnych warunkach gospodarowania wynika przede wszystkim z gorszych, niż przeciętnie w kraju, warunków naturalnych. Na uciążliwość w gospodarowaniu na tych terenach wpływa rozproszenie gruntów. Na terenach górskich gospodarstwa posiadające grunty na 6 i więcej działkach stanowiły blisko 1/4 ogółu (24,7%). Na terenach nizinnych ten odsetek wynosił 14,2%, a w całym rolnictwie 12,4%. W przekroju województw, na terenach górskich, największym udziałem gospodarstw posiadających grunty na 6 i więcej działkach, charakteryzowały się województwa: śląskie (30,6% ogółu gospodarstw w województwie) i małopolskie (28,1%).

XXIII Powierzchnia i struktura zasiewów Na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania znajdowało się 48,2 % powierzchni zasiewów w kraju, z tego na terenach górskich 1,5%, a na terenach nizinnych 46,7%. Udział poszczególnych rodzajów upraw w ogólnokrajowej powierzchni zasiewów na terenach górskich i nizinnych o trudnych warunkach gospodarowania (ujętych łącznie), w tym terenach nizinnych, wynosił: zboża 50,3%, w tym tereny nizinne 49,0%, strączkowe jadalne 14,0% w tym tereny nizinne 13,7%, ziemniaki 51,9% w tym tereny nizinne 48,4%, przemysłowe 29,1% w tym tereny nizinne 28,7%, pastewne 48,5 % w tym tereny nizinne 45,3%, pozostałe 32,0% w tym tereny nizinne 30,8%. Wykres 5. Struktura zasiewów według grup ziemiopłodów 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Polska tereny górskie tereny o słabych warunkach produkcji zboża strączkowe jadalne ziemniaki przemysłowe pastewne pozostałe Struktura zasiewów na terenach górskich różniła się znacznie od struktury zasiewów notowanej przeciętnie w kraju. Udział zbóż w strukturze zasiewów na terenach górskich wynosił 67,6%, podczas gdy przeciętnie w kraju 77,0%, a na terenach nizinnych o niekorzystnych warunkach produkcji 80,8%. Udział uprawy ziemniaków i pastewnych na terenach górskich stanowił 17,2% i 10,4% powierzchni zasiewów ogółem wobec odpowiednio:

XXIV 7,5% i 4,9% przeciętnie w kraju oraz 7,7% i 4,8% na terenach nizinnych o niekorzystnych warunkach produkcji. Struktura gospodarstw rolnych Na obszarach górskich i nizinnych o trudnych warunkach gospodarowania znajdowało się 1242526 gospodarstw rolnych (188215 na terenach górskich i 1054311 na terenach nizinnych). Użytki rolne posiadało 1234731 gospodarstw, z tego na terenach górskich 187689, a na terenach nizinnych o trudnych warunkach gospodarowania 1047042 gospodarstw. Gospodarstwa rolne położone na obszarach górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania stanowiły 42,4% ogółu spisanych podmiotów, z tego podmioty gospodarujące na terenach górskich stanowiły 6,4% ogółu, a na terenach nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania 36,0 %. Tabl. 2. Struktura gospodarstw rolnych posiadających użytki rolne według jakości uwarunkowań produkcyjnych oraz grup obszarowych użytków rolnych Grupy obszarowe użytków rolnych Polska Tereny górskie Tereny nizinne o trudnych warunkach produkcji Ogółem... 100,0 100,0 100,0 Do 1 ha... 32,9 34,8 22,6 12... 17,7 25,1 15,1 23... 9,6 14,6 8,9 35... 12,0 14,7 12,7 57... 7,4 5,3 9,4 710... 7,2 2,8 10,2 1015... 6,3 1,4 9,8 1520... 2,9 0,5 4,8 2030... 2,2 0,4 3,7 3050... 1,1 0,2 1,8 50100... 0,4 0,1 0,6 100 ha i więcej... 0,2 0,1 0,4

XXV Na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach produkcyjnych, podobnie jak w całym rolnictwie, rozdrobnienie gospodarstw było bardzo duże. Na terenach górskich aż 89,2% stanowiły gospodarstwa o powierzchni użytków rolnych nie przekraczającej 5 ha, w tym 34,8% gospodarstwa, których powierzchnia użytków rolnych nie przekraczała 1ha. Biorąc pod uwagę fakt, że na tych terenach powierzchnia zasiewów nie przekraczała 30% ogółu użytkowanych gruntów, można stwierdzić, że potencjał produkcyjny podmiotów gospodarujących na terenach górskich jest bardzo mały. Na terenach nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania, gospodarstwa o powierzchni użytków rolnych do 5 ha stanowiły 59,3%, w tym o powierzchni użytków rolnych do 1 ha 22,6%. Do rzadkości należały na omawianych terenach gospodarstwa o powierzchni ponad 30 ha. Zwierzęta gospodarskie W maju 2002 r., w gospodarstwach rolnych położonych na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach produkcyjnych znajdowało się: bydła 3290,0 tys. sztuk (59,5% stanu krajowego), trzody chlewnej 9291,3 tys. sztuk. (49,9%), owiec 205,2 tys. sztuk (59,4%), koni 187,1 tys. sztuk (56,8%), kóz 83,9 tys. sztuk (43,4%), drobiu ogółem 93902,7 tys. sztuk (47,2)%. W odniesieniu do wszystkich gatunków zwierząt z wyjątkiem owiec udział sektora prywatnego wynosił ponad 99,4%. Udział sektora prywatnego w stadzie owiec wynosił 98,5%. Udział krów w stadzie bydła ogółem wynosił 52,3%, tj. o 0,4 % więcej niż przeciętnie w kraju. W przekroju województw, na terenach górskich, największy odsetek (ponad 50%) pogłowia bydła, w tym krów, trzody chlewnej, w tym loch, owiec i koni znajdował się w województwie małopolskim. W przypadku pogłowia drobiu ogółem województwo małopolskie utrzymywało 48,3% całej populacji drobiu na terenach górskich. Na obszarach nizinnych o niekorzystnych warunkach produkcyjnych ponad 2/3 stanu zwierząt znajdowało się na terenie województw: mazowieckiego, podlaskiego, wielkopolskiego i warmińskomazurskiego.

XXVI Obsada zwierząt gospodarskich na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach produkcyjnych rozpatrywanych łącznie, w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych, kształtowała się następująco: bydło 37,3 szt., w tym krowy 19,5 szt., trzoda chlewna 105,3 szt., w tym lochy 10,8 szt., owce 2,3 szt., konie 2,1 szt., drób ogółem 1064,4 szt. sztuki Wykres 6. Obsada podstawowych gatunków zwierząt na 100 ha użytków rolnych w sztukach 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Polska tereny górskie tereny o słabych warunkach produkcji bydło w tym krowy trzoda chlewna w tym lochy owce konie Tabl. 3. Obsada zwierząt gospodarskich na 100 ha użytków rolnych Wyszczególnienie Polska Tereny górskie Tereny nizinne o trudnych warunkach produkcji Bydło... 32,7 38,8 37,2 w tym krowy... 17,0 23,9 19,2 Trzoda chlewna... 110,2 19,6 110,6 w tym lochy... 11,4 1,8 11,3 Owce... 2,0 16,5 1,4 Konie... 1,9 4,3 2,0 Drób ogółem... 1176,3 543,1 1096,8

XXVII Na terenach górskich była większa, niż na pozostałych terenach, obsada bydła, w tym krów oraz owiec i koni, mniejsza natomiast była obsada trzody chlewnej i drobiu ogółem. Na terenach górskich największa obsada zwierząt gospodarskich podstawowych gatunków na 100 ha użytków rolnych wystąpiła w województwie małopolskim (52,4 sztuki była, w tym 33,3 sztuki krów; 24 sztuki trzody chlewnej; 25,8 sztuk owiec oraz 5,6 sztuk koni). Pod względem obsady drobiu, największe natężenie chowu tego gatunku odnotowano w województwie świętokrzyskim (857 sztuk) oraz dolnośląskim (841 sztuk). Na terenach nizinnych zróżnicowanie obsady zwierząt na 100 ha użytków rolnych w przekroju województw było znaczne i wahało się dla: bydła od 12,5 sztuk w zachodniopomorskim do 60,3 sztuk w podlaskim, trzody chlewnej od 29,3 sztuk w małopolskim do 248, 6 sztuk w wielkopolskim, owiec od 0,5 sztuk w mazowieckim do 2,7 sztuk w łódzkim, koni od 0,7 sztuk w zachodniopomorskim do 4,6 sztuk w podkarpackim, drobiu ogółem od 287,5 sztuk w małopolskim do 1810,1 sztuk w wielkopolskim. W przeliczeniu pogłowia zwierząt podstawowych gatunków (bydło, trzoda chlewna, owce i konie) na sztuki duże, na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania znajdowało się łącznie 56,6% ogólnej liczby sztuk dużych w Polsce. W przekroju województw największym udziałem pogłowia zwierząt w sztukach dużych charakteryzowały się województwa: mazowieckie 19% ogólnej liczby zwierząt w sztukach dużych utrzymywanych na obszarach górskich i nizinnych o trudnych warunkach gospodarowania), podlaskie 16,4% i wielkopolskie 14,9%, a najmniejszym udziałem województwa: opolskie 0,4% i śląskie 1,4%. Jednocześnie wskaźnik ten obliczony w odniesieniu do ogólnej liczby sztuk dużych w całym kraju wynosił w: mazowieckim 10,7%, podlaskim 9,3%, wielkopolskim 14,9%, opolskim 0,2% i śląskim 0,7%. Porównanie wskaźnika liczby sztuk dużych na terenach górskich i nizinnych o trudnych warunkach gospodarowania do wskaźnika liczonego dla wszystkich terenów i dla poszczególnych województw wskazuje, że na terenach o niekorzystnych warunkach gospodarowania znajdowało się 71,3% wszystkich sztuk dużych województwa mazowieckiego, 93,1% województwa podlaskiego, 50,3% województwa wielkopolskiego, 7,8% województwa opolskiego i 30,2% województwa śląskiego.

XXVIII Budynki gospodarcze Na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania 987 tys. gospodarstw rolnych posiadało budynki gospodarcze (tj. 79,2% ogółu gospodarstw położonych na tych terenach oraz 47,8% wszystkich spisanych). Liczba gospodarstw, w których zarejestrowano poszczególne typy budynków, przedstawiała się następująco: obory 454,8 tys. gospodarstw (46,0% ogółu gospodarstw z terenów górskich i nizinnych), chlewnie 160,0 tys. (16,2%), kurniki 186,5 tys. (18,9%), stodoły 577,4 tys. (58,5%), wiaty 127,4 tys. (12,9%), garaże 326,1 tys. (33,03%), budynki wielofunkcyjne 399,6 tys. (40,5%), inne pomieszczenia 128,5 tys. (13,0%). Tabl. 4. Struktura budynków gospodarczych według rodzajów budynków Wyszczególnienie Polska Tereny górskie Tereny nizinne o trudnych warunkach produkcji Ogółem... 100,0 100,0 100,0 obory... 17,1 13,3 19,1 chlewnie... 6,4 2,4 7,2 kurniki... 7,3 4,1 7,8 stodoły... 22,3 22,9 23,3 wiaty... 5,8 5,9 5,5 garaże... 15,6 10,5 15,0 budynki wielofunkcyjne... 19,0 36,3 15,0 inne pomieszczenia... 6,5 4,6 7,1

XXIX Wykres 7. Udział wybranych budynków gospodarczych położonych na terenach o niekorzystnych warunkach produkcji w ogólnokrajowej liczbie budynków gospodarczych 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Obory 49,3% 46,3% 47,4% 48,2% Chlewnie Kurniki Stodoły Wiaty 41,2% Budynki wielofunkcyjne 39,2% Na terenach górskich ponad 50% gospodarstw posiadało budynki wielofunkcyjne (podkarpackie 62,7%, małopolskie 58,4% i śląskie 54,3%). Zróżnicowanie struktury gospodarstw pod względem posiadanych budynków według typów i w przekroju województw na terenach górskich i nizinnych jest bardzo znaczne. Spośród gospodarstw z obszarów górskich i o niekorzystnych warunkach gospodarowania posiadających obory największy odsetek podmiotów znajdował się w województwach: mazowieckim (23,7%), łódzkim (11,5%) i podlaskim (10,3%), a najmniejszy w opolskim (0,6%). Wśród gospodarstw posiadających chlewnie największym udziałem takich podmiotów charakteryzowały się województwa: wielkopolskie(18,8%) i podlaskie (18,0%), a najmniejszym: podkarpackie (0,6%). Wśród gospodarstw posiadających kurniki największym udziałem tych podmiotów charakteryzowały się województwa: podlaskie (14,0%), łódzkie (13,0%), mazowieckie (12,7%) i wielkopolskie (11,4%), a najmniejszym: opolskie (1,1%). Spośród gospodarstw z obszarów górskich i o niekorzystnych warunkach gospodarowania posiadających stodoły największy odsetek podmiotów znajdował się w województwach: mazowieckim (21,2%), a najmniejszy w opolskim (0,8%). Spośród gospodarstw posiadających wiaty, garaże, budynki wielofunkcyjne odsetek inne pomieszczenia, największy odsetek podmiotów z tymi budynkami gospodarczymi

XXX znajdował się w województwach: mazowieckim (odpowiednio: 14,8%, 18,0%, 14,4% i 18,9%), a najmniejszy w opolskim (odpowiednio: 1,3%, 0,9%, 1,0% i 0,9%). Wyposażenie gospodarstw w urządzenia regulujące stosunki wodne. Na terenach górskich i nizinnych o trudnych warunkach gospodarowania 692,9 tys. (46,3%) gospodarstw posiadało urządzenia regulujące stosunki wodne, w tym urządzenia nawadniające posiadało 6641 podmiotów. Na terenach górskich urządzenia regulujące stosunki wodne posiadało 92,1 tys. gospodarstw, w tym wyposażonych w urządzenia nawadniające było tylko 128 gospodarstw. Na terenach nizinnych o słabych warunkach glebowych 600,8 tys. gospodarstw było wyposażonych w urządzenia regulujące stosunki wodne, w tym urządzenia nawadniające posiadało 6513 gospodarstw. Wyposażenie gospodarstw w ciągniki Na terenach górskich i nizinnych o słabych warunkach glebowych 508,8 tys. gospodarstw (40,9% ogółu podmiotów z tych terenów) posiadało i użytkowało ciągniki, z tego na terenach górskich 53,8 tys. (28,6% gospodarstw z tych terenów), a na terenach nizinnych o słabych warunkach glebowych 455,0 tys. (43,2%). W skali całego kraju odsetek gospodarstw posiadających i użytkujących ciągniki wynosił 36,7%. Wśród gospodarstw na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach produkcyjnych posiadających ciągniki, najliczniejszą grupę (41,7%) stanowiły gospodarstwa posiadające ciągniki o mocy silnika 2540 KM (na terenach górskich 38,6%, a na obszarach nizinnych 42,0%). Ciągników o małej mocy, tj. do 15 KM, posiadało 12,2% gospodarstw na terenach górskich i 4,1% na terenach nizinnych o trudnych warunkach gospodarowania. Odwrotna sytuacja wystąpiła w przypadku ciągników o dużej mocy silnika, tj. 60100 KM. Na terenach górskich ciągniki te posiadało 3,1% gospodarstw posiadających ciągniki, a na terenach nizinnych 7,4%. Gospodarstwa stosujące nawozy i pestycydy Nawozy mineralne stosowało 659,2 tys. gospodarstw rolnych położonych na terenach górskich, tj. 53,1% ogółu podmiotów gospodarujących na tych terenach. Struktura gospodarstw

XXXI stosujących poszczególne rodzaje nawozów przedstawiała się następująco: nawozy azotowe stosowało 88,3% gospodarstw, fosforowe 61,2% gospodarstw, potasowe 57,2%, wapniowe 24,4%, wieloskładnikowe 65,0%. Na terenach górskich gospodarstwa stosujące nawozy mineralne stanowiły 36,1%, a na terenach nizinnych 56,7%. Na terenach górskich udział gospodarstw stosujących poszczególne rodzaje nawozów mineralnych był wyraźnie mniejszy niż na terenach nizinnych o trudnych warunkach gospodarowania. Nawozy organiczne pochodzenia zwierzęcego na terenach górskich i nizinnych o słabych warunkach rozwoju stosowało 576,2 tys. gospodarstw (46,4% ogółu), a pestycydy stosowało 633,6 tys. gospodarstw (51,0%).. Wybrane elementy sytuacji ekonomicznej gospodarstw rolnych W gospodarstwach rolnych położonych na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych wartość produkcji rolniczej sprzedanej w 2001/02 roku wyniosła 15771 mln. zł (45,4 % wielkości krajowej), z tego na terenach górskich 323 mln. zł, a na terenach nizinnych o niekorzystnych warunkach produkcyjnych 15448 mln. zł. W przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych, wartość produkcji sprzedanej, wynosiła: w skali całego kraju 2429 zł, na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania wartość była niższa, bowiem wyniosła 2104 zł (tj. 86,6% w stosunku do średniej krajowej), z tego na terenach górskich 1091 zł (tj. 44,9% średniej krajowej), a na terenach nizinnych o trudnych warunkach gospodarowania 2146 zł (tj. 88,3% średniej krajowej). We wszystkich grupach gospodarstw, uszeregowanych pod względem skali sprzedaży produkcji rolniczej w 2001/02 roku, wartość sprzedaży przeliczona na 1 ha użytków rolnych położonych na terenach górskich i terenach nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania (łącznie) była niższa niż notowana przeciętnie w kraju dla ogółu gospodarstw. W gospodarstwach o wartości sprzedaży w roku gospodarczym 2002/2002 do 3 tys. zł wartość sprzedaży na 1 ha użytków rolnych wynosiła przeciętnie w kraju 305 zł, a na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania 252 zł, w tym na terenach górskich 241 zł, a na terenach nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania 254 zł na 1 ha użytków rolnych.