Grzegorz Osipowicz*, Marta Siewiaryn**, Magdalena Wałaszewska*** and Magdalena Kalinowska**** Early Neolithic material

Sprawozdania Archeologiczne, 2013, 65, s. 263-291 Sprawozdania Archeologiczne 65, 2013 pl issn 0081-3834 Grzegorz Osipowicz*, Marta Siewiaryn**, Magdalena Wałaszewska*** and Magdalena Kalinowska**** Early Neolithic material from Małe Radowiska site 27, Wąbrzeźno comm., Kujawy-Pomerania ABSTRACT Osipowicz G., Siewiaryn M., Wałaszewska M. and Kalinowska M. 2013. Early Neolithic material from Małe Radowiska site 27, Wąbrzeźno comm., Kujawy-Pomerania. Sprawozdania Archeologiczne 65, 263 291. Site 27 at Małe Radowiska is located in Chełmno Land in the southern part of the Wąbrzeskie Hills. Archaeological excavations in 2007 revealed abundant material related to settlements of the Linear Pottery culture and the early phase of Late Linear Pottery culture. This paper presents the results of research on this material, including analysis of excavated features, technology, morphology and styles of ceramics and flint tools, the functions of flint products, as well as petrographic and stylistic analysis of stone remains. Key words: Neolithic, Linear Pottery culture, Late Linear Pottery culture, Chełmno Land Received: 15.06.2012; Revised: 12.04.2013; Accepted: 25.06.2013 The Neolithic in the Chełmno Land has been a subject of interest since the mid-nineteenth century. The first researcher to work in this area in a well organized way was Gotfryd Ossowski, who undertook a series of excavations and recording projects, including drawing the last remaining Kuyavian tombs (Ossowski 1879 88 and 1880 81). In the interwar * Institute of Archaeology, Nicolaus Copernicus University, Szosa Bydgoska 44/48 st., 87-100Toruń, Poland; grezegor@umk.pl ** Institute of Archaeology, Nicolaus Copernicus University, Szosa Bydgoska 44/48 st., 87-100 Toruń, Poland; m.siewiaryn@wp.pl *** Institute of Archaeology, Nicolaus Copernicus University, Szosa Bydgoska 44/48 st., 87-100 Toruń, Poland; mw24@poczta.onet.pl **** Institute of Archaeology, Nicolaus Copernicus University, Szosa Bydgoska 44/48 st., 87-100 Toruń, Poland; kalinowska.magda@tlen.pl

264 Grzegorz Osipowicz, Marta Siewiaryn, Magdalena Wałaszewska, Magdalena Kalinowska period field research in this area by Józef Kostrzewski led to the discovery of several Neolithic sites through surface observation, for example the Linear Pottery culture (LBK) pit at Chełmża (Kostrzewski 1928). After the Second World War archaeological activities stagnated until the 1970s. Intensification of field work in the second half of the twentieth century saw the expansion of the source database. Due to large-scale field work done by 1993, around 2300 Neolithic settlement points in Chełmno Land had been identified (Sosnowski 1994, 53). However, the intensity of surface research was not matched with progress of excavations. Indeed, the only well-researched Neolithic site is the Funnel Beaker culture (TBK) one examined by Stanisław Kukawka (Kukawka 1997). Research on early Neolithic settlements in Chełmno Land is much less developed, and current progress in the study of LBK is due primarily to Ryszard Kirkowski (1987; 1994; Gurtowski, Kirkowski 1994). However, his field work was mainly confined to verification and exploratory research and the study of single pits (Kirkowski 1990a; 1993a, b, c). The current state of knowledge for the Late Linear Pottery culture is also unsatisfactory. So far, only eleven sites of this culture have been excavated (Kirkowski, Sosnowski 1994), at two of which the presence of trapezoidal houses is reported (Czerniak 2002; Kukawka et al. 2002). Additional data may have been gathered during evaluations in advance of road projects, but these results have not yet been published. The analyses presented below therefore constitute an important contribution to knowledge about early Neolithic settlements in this area. Site location, geomorphology and the contemporary landscape context Site 27 in Małe Radowice is situated in Chełmno Land in the southern part of the Wąbrzeskie Hills (Fig. 1). This area is characterized by large variations in altitude and a significant variety of landscape forms. The south of this region comprises a zone of rolling upland plain dissected by a few gullies and small valleys (Galon 1984, 252 253). The nearest major water body (Radowiskie Lake) lies approximately 700 m north of the site. Originally, however, it was surrounded by at least a few small water bodies which have since been drained. In addition, close to the site there is a small, unnamed watercourse which runs into Radowiskie Lake and has been incorporated into a system of drainage ditches. The soils of the area are podsolic (Bednarek, Prusinkiewicz 1984, 190; Fig. 1), although the archaeological site itself is covered with brown soils. Excavations in 2007 concentrated on the upper parts of the slope located within the area (Fig. 2). Nine excavations covering a total area of 225 m 2 were undertaken, leading to the discovery of 28 features. Unfortunately, due to adverse weather conditions, complex stratigraphy and the great depth of features, some of them were not fully examined, while

Early Neolithic material from Małe Radowiska site 27, Wąbrzeźno comm. 265 Fig. 1. Location of site 27 in Małe Radowiska, comm. Wąbrzeźno (according to Kirkowski, Sosnowski 1994, fig. 1) Ryc. 1. Lokalizacja stanowiska nr 27 w Małych Radowiskach, gm. Wąbrzeźno (podkład wg Kirkowski, Sosnowski 1994, ryc. 1) some are documented only on plan. In some trenches an additional layer (Layer II) was noted, which is thought to be the remains of a former plough soil. It is no more than 10 cm in thickness and is early modern in date. Excavated features The excavations uncovered 28 archaeological features at site 27 in Małe Radowiska (Fig. 3). From the artefacts found, the stratigraphy and the characteristics of the fills, seven can be identified as Linear Pottery culture pits (features 1, 2, 4, 16 18, 24) and eleven belong to the Late Linear Pottery culture (features 3, 8, 9, 11 15, 20 22). However, only feature 15 contained Late Linear Pottery material alone, while the other pits contained a mix of Linear Pottery culture and Late Linear Pottery artefacts. Nine features cannot be dated (features 5, 6, 10, 19, 23, 25 28), while one is Iron Age (7). LBK features exhibit significant diversity. Four of them are oval on plan and one was irregular. Two pits (features 1 and 4) were only partially exposed, making it impossible to

266 Grzegorz Osipowicz, Marta Siewiaryn, Magdalena Wałaszewska, Magdalena Kalinowska determine their precise shape. The size of features was classified according to the scheme devised by Bogdan Balcer, modified by adding the category of very small features up to 99 cm (cf. Balcer 1989, 339). Among the LBK pits, two features were small (100 to 150 cm), two medium-sized (151 to 200 cm), one big (201 to 250 cm) and two large (over 300 cm). A large diversity in depth is evident, and features can be grouped into following categories: one pit from 21 to 40 cm deep; two pits from 41 to 60 cm deep; one pit from 81 to 100 cm deep. The other three structures (features 1, 4, 24) were only partially explored, or documented only on plan. All the pits were cross sectioned, showing their uneven and patchy fill, composed mainly of clay and sandy loam coloured grey, tawny or brown. Most contained crushed charcoal. A rough pavement of loosely arranged erratic stones of about 5 to 10 cm diameter was found in feature 17. LBK features contained relatively few artefacts, with the exception of feature 2 where over 150 items were found, mainly fragments of pottery. It is therefore difficult to identify their primary function, but most likely they were agricultural pits located outside the main part of the settlement, in a zone of less intensive human activity. Similar patterns were also observed for the Late Linear Pottery culture features. Seven were oval on plan, while in others it was difficult to determine shape due to only partial excavation. The features included two very small (up to 99 cm), two small, four medium, two big and one large features. Five of the pits were cross sectioned. Single pits had V- shaped, irregular and trapezoidal sections. In three cases (features 3, 12, 22) determining the profile of the pit was impossible due to partial excavation. The depth of individual pits can be classified as follows: one up to 20 cm; three from 21 to 40 cm; three from 41 to 60 cm; one from 61 to 80 cm; and one from 81 to 100 cm. In two cases, determining depth was impossible due to the partial exploration of the features. The fills of the Late Linear Pottery features were similar in composition, structure and colour to the LBK features. Just as little can be said about their original function. Only feature 12, a partially examined clay pit, deserves more attention as it contained significantly more artefacts than any other features. Its fill contained more than 1,500 objects, mostly pottery fragments (1382), but also 141 flints, 16 worked stones, a few fragments of animal bone and 39 pieces of pug. Artefact analyses Ceramics Linear Pottery culture The descriptive scheme developed for the analysis of Chełmno Land and Kujawy has been adopted for the study of the ceramics from site 27 (Czerniak 1980; Czerniak, Kośko 1980). The colour analysis of fractures is based on schema developed by Stanisław

Fig. 2. Małe Radowiska, comm. Wąbrzeźno, site 27. Situation-altitude plan with marked sites of excavations Ryc. 2. Małe Radowiska, gm. Wąbrzeźno, stanowisko 27. Plan sytuacyjno-wysokościowy z naniesionymi wykopami badawczymi

Fig. 3. Małe Radowiska, comm. Wąbrzeźno, site 27. Sites of excavation plan with marked objects and their chronology Ryc. 3. Małe Radowiska, gm. Wąbrzeźno, stanowisko 27. Plan wykopów badawczych z naniesionymi obiektami oraz ich chronologią

Early Neolithic material from Małe Radowiska site 27, Wąbrzeźno comm. 267 Kukawka (Kukawka 1991, 36 37). A total of 587 ceramic sherds have been assigned to the Linear Pottery culture from the following features: 1, 2, 4, 8, 12, 14, 16, 17, 18, 20, 21, 22, 24. Ceramics were classified into technological groups. Most of the sherds were from well-made jugs (tg III), comprising 54.35% of the assemblage (319 frag.). Another large group of ceramics (34.75% of the assemblage, 204 frags.) was of lower quality, tempered with plant chaff (tg I). Dishes from the cooking ware group were made of clay tempered with both organic and sand admixture (tg II), and these constitute 10.90% of the assemblage (64 frags.). The total share of the so-called kitchen ceramics was 45.65% of the total assemblage (tg I and II). Within the collection of fine ceramics (tg III) another group have been distinguished fragments of objects tempered with a dominant sand admixture but also with noticeable plant impurities. However, the proportion of fragments of such pottery is small, comprising 2.9% of the total assemblage. Colour analysis of fractures in each technological group was carried out individually. In tg I the predominant types were ashy in colour with a thin (up to 1 mm thick) oxidized layer (36.27% 74 frags.) and a three-layer section (25.98% 53 frags.). Technological group II was dominated by tawny or tawny-grey (37.50% 24 frags.), although another numerous group consisted of specimens with a three-layer profile (21.88% 14 frags.). In tg III the most prevalent had a black or ashy fracture (44.41% 139 frags.). The share of specimens with an ashy fracture and a thin oxidized layer up to 1 mm was 25.56% (80 frags.), with a similar number of fragments with tricolour fracture (20.77% 65 frags.). These wares usually had fractures brighter than the surface and were well fired. Analysis of wall thickness of each of the ware groups showed significant homogeneity, which is probably due to the loss of division into thin- and thick-walled ceramics. Kitchen ceramics in tg I and II have a similar share of fragments in each category. The thickness of most is in the range of 6 10 mm; for gt I accounting for 65.20% of the assemblage (113 frags.) while for tg II it was 71.88% (46 frags.). The second largest group comprises sherds ranging from 3 to 5 mm in thickness; for tg I it was 14.71% (30 frags.), for tg II 15.63% (10 frags.), while a third grouping was composed of fragments with a wall thickness of 11 15 mm; for tg I this was 11.76% (24 frags.) and for tg II 9.38% (6 frags.). A wall thickness in the range of 16 20 mm was present only amongst tg I ceramics, where its share was 2.45% (5 frags.). Most of the examples of tableware were in the range of 2 5 mm (69.28% 221 frags.). Further groups had wall thicknesses of 6 10 mm (24.14% 77 frags.) and 11 15 mm (2 frags. classified into the tg III). The vessels forms from the site are simple standard, and include: spherical, wide-neck, bowls, pyriform, vessel with a short everted lip and one miniature jug. The morphological analysis indicates classical Linear Pottery culture forms. In tg III the predominant group constituted spherical wares, which are generally small with a diameter of about 11 15 cm. Among the items in tg I and II, the most abundant are the wide-neck dishes; the diameters of spherical sector dishes ranging from 21 to 25 cm. The miniature jug (tg I, Fig. 5: 6) is an

268 Grzegorz Osipowicz, Marta Siewiaryn, Magdalena Wałaszewska, Magdalena Kalinowska Fig. 4. Małe Radowiska, comm. Wąbrzeźno, site 27. Selection of LBK ware. Pic. M. Kalinowska Ryc. 4. Małe Radowiska, gm. Wąbrzeźno, stanowisko 27. Wybór ceramiki KCWR. Rys. M. Kalinowska

Early Neolithic material from Małe Radowiska site 27, Wąbrzeźno comm. 269 Fig. 5. Małe Radowiska, comm. Wąbrzeźno, site 27. Selection of LBK ware. Pic. M. Kalinowska Ryc. 5. Małe Radowiska, gm. Wąbrzeźno, stanowisko 27. Wybór ceramiki KCWR. Rys. M. Kalinowska

270 Grzegorz Osipowicz, Marta Siewiaryn, Magdalena Wałaszewska, Magdalena Kalinowska imitation of forms commonly used in LBK populations. In the literature they are interpreted as a child s toy (Kulczycka-Leciejewiczowa 1997, 133; 2002, 82). The rims of the thick- and thin-walled dishes are rounded or angled inwards. Some 18 bottoms were recognized in tg I and 15 in tg II; all of them had a regular shape, and were carefully prepared. At the junctions with the pot bellies they usually had a characteristic bend, while there were fewer forms with a poorly formed bottom. 61% of ceramics from tg III are decorated (195 frags.), while for tg I and II the proportion of decorated fragments is 73% (56 frags. in I and 17 frags. in II). A significant standardization in decorating methods is evident, with the ornamented area mainly limited to the belly and near-edge zone. The characteristic motif of ornamented tableware is a shallow incised line, single or multiplied, with round or oval musical note holes (29.56%) (Fig. 4: 3, 4, 9, 20, 5, 7, 8, 11). A V shaped form with musical notes termination is another common motif (13.78% Fig. 4: 1, 6: 8), along with suspended lines or triangles (9.06% Fig. 4: 16, 5, 7, 10, 6: 4, 9). Among the decoration layouts, most numerous were those of linear systems rather than curvilinear (about 60 to 40%). It is noteworthy that no Ushaped incised lines (all lines were inscribed with a sharp V-shaped tool) have been found amongst excavated material. The known practice of setting musical note holes between two parallel incised lines is interpreted as a variant of bands filled with punctures. Along with the decoration of lines with musical note holes, the so-called T-shaped ornament occurs frequently (8.27%) presenting a closed volute (Fig. 4: 12, 13, 17, 18, 23, 5, 9, 6 6). Kitchen ceramics are usually decorated with plastic elements (22.5%) or plastic elements in combination with finger or nail impressions (22.5%). A motif of finger wells radiating rafter-like from the knob constitutes 10% (Fig. 5: 1; 6: 1, 3, 10); there is a tendency to form the ornaments as a group of two or three components (Fig. 5: 5). Finger wells are shallow, delicate, and similar to the nail decoration (Fig. 4: 4, 6: 3). Knobs are conical in shape tapering upwards or cut off (Fig. 4: 22, 6: 1, 10); the former found on eight fragments of kitchenware, the latter on six. Some bosses have a dent made with a finger, sometimes in pairs. One of the bosses has an imprint, most likely made by a nail (Fig. 6: 1). Zoomorphic lumps with horns sticking upwards appear for the first time in the ceramics of middle phase (Kulczycka-Leciejewiczowa 2008, 106) Late Band Pottery culture The excavated assemblage of 1144 Late LBK pottery sherds is composed of 71 nozzle fragments, 31 bottoms and near-bottom fragments, six handles and 1023 body sherds. The material is highly fragmented which impedes analysis. However, it can be ascertained that the predominant types were wide-neck vase forms with profiled, gently rounded and inward-sloped bellies and separate, outwards splaying necks. These forms were characterized mainly by a high belly bend. Moreover, some gently profiled bowls were present (Fig. 8:4, 9:3, 8), with inward pointing and only slightly splayed nozzles; one

Early Neolithic material from Małe Radowiska site 27, Wąbrzeźno comm. 271 Fig. 6. Małe Radowiska, comm. Wąbrzeźno, site 27. Selection of LBK ware. Pic. M. Kalinowska Ryc. 6. Małe Radowiska, gm. Wąbrzeźno, stanowisko 27. Wybór ceramiki KCWR. Rys. M. Kalinowska

272 Grzegorz Osipowicz, Marta Siewiaryn, Magdalena Wałaszewska, Magdalena Kalinowska Fig. 7. Małe Radowiska, comm. Wąbrzeźno, site 27. Selection of LBPC ware. Pic. M. Siewiaryn-Mikulska Ryc. 7. Małe Radowiska, gm. Wąbrzeźno, stanowisko 27. Wybór ceramiki KPCW. Rys. M. Siewiaryn-Mikulska

Early Neolithic material from Małe Radowiska site 27, Wąbrzeźno comm. 273 Fig. 8. Małe Radowiska, comm. Wąbrzeźno, site 27. Selection of LBPC ware. Pic. M. Siewiaryn-Mikulska Ryc. 8. Małe Radowiska, gm. Wąbrzeźno, stanowisko 27. Wybór ceramiki KPCW. Rys. M. Siewiaryn-Mikulska

274 Grzegorz Osipowicz, Marta Siewiaryn, Magdalena Wałaszewska, Magdalena Kalinowska Fig. 9. Małe Radowiska, comm. Wąbrzeźno, site 27. Selection of LBPC ware. Pic. M. Siewiaryn-Mikulska Ryc. 9. Małe Radowiska, gm. Wąbrzeźno, stanowisko 27. Wybór ceramiki KPCW. Rys. M. Siewiaryn-Mikulska

Early Neolithic material from Małe Radowiska site 27, Wąbrzeźno comm. 275 amphora has a high, cylindrical neck (Figure 7:4), and there were two dishes with hollow legs (Fig. 7:7). The clay used was tempered with sand, fine mineral crushed stone and mica. According to the Kuyavian division (Czerniak 1980), 38% of the collection can be classified, in terms of technology, to tg IVC. Less common are tg IVB1 and B2 and tg V (about 20% each). The remaining 7% of the material is classified as tg IVA. More than half of the collection consists of fragments of pottery with an average thickness of walls (7 9 mm); thick-walled ceramics comprise 32% and thin-walled 11%. The ornamentation is predominantly one-element motifs, mainly in the outer nearedge zone (46%) and less often on the belly (36%). In some cases the nozzle is decorated (10%). In addition, one handle (Fig. 7:3), several knobs and a dish leg are also decorated (Fig. 7:7). Altogether, 9.8% of the assemblage was ornamented. Only eight examples have complex decoration, mainly in the form of a repeated nail motif under the nozzle and on the belly. The prevailing ornaments were nail and finger impression, constituting 47% of the motifs. In several cases, a stamp (15%), mostly geometric (quadrangular, triangular) was used, while 15% of ornaments were incisions, and 6% were plastic decorations (lumps, handles, slats). One fragment has a carved decoration (Fig. 7:5). One piece deserves particular attention. It is probably a fragment of a bowl, the surface of which has been covered with a complex furrow-stitch decoration (Fig. 7:1). This is formed below the nozzle by irregular, slanting lines of the stitch and a double (?) vertical line. The tool which left the imprint in the trapezoidal shape was applied in two ways. On the left part of the nozzle it forms a dense stitch, while the lines imprinted on the right side consist of larger, more loosely arranged imprints. Flint and stone artefacts Overall 334 flint artefacts were found at the site. However, the vast majority of these are from the surface or intermixed features. In addition, some specimens of a certain cultural affiliation have been lost. Thus, only five artefacts with a definite relationship with LBK were available for analysis. There is one small, completely inverse, one-sided splintered core of chocolate flint (Fig. 10: 1). This shows signs of damage characteristic of use and it probably primarily served (before processing to a splintered core) as a saw for midhard material. In addition, there was a massive, double truncated blade made of Cracow- Jurassic flint or Baltic-erratic flint (Fig. 10:2) and a dihedral burin made from waste of raw erratic material (Fig. 10:3). The truncated blade had well-observable use wear traces in the form of bilateral, multistage use retouch with scalar scars with step and hinge terminations, as well polish with invasive degree of intrusion, smooth texture and domed altering to flat topography. As well as the polishes there are dark and filled in strations (Fig. 11). Most likely the tool was used for wood planning. The assemblage also has splinters of chocolate flint. The small number of flint tools does not support a broad description, how-

276 Grzegorz Osipowicz, Marta Siewiaryn, Magdalena Wałaszewska, Magdalena Kalinowska Fig. 10. Małe Radowiska, comm. Wąbrzeźno, site 27. Selection of LBK flint artifacts. Pic. D. Nowak Ryc. 10. Małe Radowiska, gm. Wąbrzeźno, stanowisko 27. Wytwory krzemienne KCWR. Rys. D. Nowak Fig. 11. Małe Radowiska, comm. Wąbrzeźno, site 27. Traces of usage recorded on an artifact used most likely for wood whittling (x250, ob. x20) Ryc. 11. Małe Radowiska, gm. Wąbrzeźno, stanowisko 27. Ślady użytkowe zaobserwowane na wytworze krzemiennym wykorzystywanym do strugania drewna (x250, ob. x20) ever, they are broadly similar to specimens from other LBK sites in this region (Małecka- Kukawka 1992; Kabaciński 2010; Osipowicz 2010). 19 worked stones were found at the site, whose petrography has been analysed by Dr Halina Pomianowska, from the Department of Geology and Hydrogeology at the Institute of Geography at the University of Nicolaus Copernicus. Unfortunately, three of the specimens (including an axe fragment) have been lost. Of those available for analysis, nine were

Early Neolithic material from Małe Radowiska site 27, Wąbrzeźno comm. 277 found in LBK features, and seven in Late LBK pits (unfortunately all from intermixed contexts). In the collection of LBK objects, there were four grinding stones, three of which are of coarse-grained granitoids (two are grey and one is of red feldspar) and one of quartzite. There are fragments of four grinding discs all made of different material: light-grey mediumgrained granitoid; quartz-porphyry; ferruginous-siliceous quartz sandstone; and partially hematitezed quartz sandstone. There is also a bipolar pestle of fine-grained grani-toid. The geological characteristics of the Polish Plain have influenced the choice of raw material used by the prehistoric populations of this region, with a predominant use of local erratics found in postglacial sediments. Everyday tools (grinding stones, quern-stones, grinding discs, pestles, polishing stones etc.) were mainly made of quartz sandstone, granite, gneiss and quartzite, and less often of porphyry and granite gneiss. The stone objects from site 27 are representative of the standard raw material used by Neolithic communities of the Polish Plain (Chachlikowski 1992; Skoczylas 2001; Zielińska, Zieliński 2002). Chronology Site 27 in Małe Radowiska is multicultural. Besides the Neolithic ceramics, there is a small Hallstatt or La Tène period assemblage, as well as a few fragments of late medieval and modern pottery. Nevertheless, the vast majority of recovered objects are early Neolithic in date on the basis of technological and stylistic forms. The LBK ceramics are characteristic of the younger phases of the Linear Pottery culture. This is supported by the evident disparity between technological groups I, II and III, a significant proportion of ceramics with tricolour fracture (tg I 25.98%, tg II 21.98%, tg III 20, 77%) and the presence of sand admixture in the kitchenware (tg II 10.90%, tg IA2 19.25%). This late date is also supported by the observed tendency for averaging the thickness of jug walls, with fewer extremely thick examples contributing to the disappearance of the division into thick- and thin-walled ceramics, which is so characteristic of the early LBK stages. The suggested chronology is also confirmed by the presence of classic LBK forms in the assemblage. The predominant group consists of spherical wares, bowls and dishes with outwards splaying necks, which are characteristic of the last phase of LBK communities. Besides these wares, there was a large group of wide-neck goblets, typical of earlier phases. The most sensitive indicator of chronology is the ceramic ornamentation. The youngest phase is identifiable through ornament of shallow incised line with musical note holes located at its end, which occurs mainly on tableware, and multiple incised lines appearing especially under the edge of the nozzle. Among the overall ornament layouts, linear patterns are more frequent than curvilinear ones. The absence of incised lines with U-shaped cross-sections, as well as placing of musical note holes between two parallel lines, which is interpreted as a variant of band orna-

278 Grzegorz Osipowicz, Marta Siewiaryn, Magdalena Wałaszewska, Magdalena Kalinowska ments filled with punctures, is significant for the chronology. According to E. Neustupny s (Grygiel 1978, 98) classification, this type of decoration with so-called T-shaped ornament presenting a closed volute, is associated with stage V of LBK development in the Czech Republic (Szarecki type). Another characteristic of these assemblages is the presence of zoomorphic lumps with upward-pointing horns, which appear for the first time in the ceramics of the middle phase (Kulczycka-Leciejewiczowa 2008, 106). An extensive system of rafter elements on the kitchenware was observed in this group, as well as the formation of plastic decoration as a group of two or three elements, which are determinants of the younger LBK phase (Rola 2009, 61). The LBK ceramic material from Chełmno Land is characterized by conservative styles, as well as by peculiar archaic features which became outdated in later periods (Kukawka et al. 2002, 95 96;Czerniak 1988, 60). This is problematic for chronological assessment. Simultaneously, from the second phase of LBK development, a polygenesis of cultural influences has been observed occurring as a result of migration from different regions of LBK populations (Kirkowski 1994, 61). This situation bears on the consideration of band ornamentation in terms of local stylistics of different origins in the settlement microregions (Kirkowski 1994, 65). A manifestation of this is the appearance of the Kurkocin microregion with Chełmża stylistics, which demonstrates strong connections to the Łaba area through the Noteć Valley (Kirkowski 1993d, 16; 1994, 66). Stylistic features of the pottery indicate the affiliation of the described group with the third phase of LBK development in Chełmno Land (4200 3900 conv. BC.). At this stage stylistic elements, which differ from the southern tradition, appeared, which should probably be associated with the disappearance of earlier migration routes (Kirkowski 1993d, 16; 1994, 66). LBK ceramics from this site can be placed, in terms of technology, within phase IIb according to the Kuyavian division. However, stylistically and morphologically, the assemblage exhibits features of both the classical phase of the Brześć Kujawski group and the early phase, related to the late Stroke-ornamented ware culture (STK). The early chronology of the collection can be confirmed by the presence of jugs with hollow legs, handle decoration and furchenstitch, which implies connections to the later Rössen groups. The motif formed by the stitch, as well as its location, is close to the carved compositions observed on single-segmented wares dated to phase IV a b of STK (Kazdová et al. 1999, fig. 55:8; Zápotocká 2007, 210, fig. 7:4). The younger features of the ceramic assemblage include specific forms of dishes, such as rounded bowls and wide-neck dishes with splayed edges, fitted with knobs and corrugated nozzles, and ornamentation with simple motifs made of impressed elements. All these features suggest that this material should be related to the beginning of the classical phase of the Brześć Kujawski group; however, the character of its deposition and the fact that a substantial part of the settlement was not excavated make it difficult to precisely estimate the time frame for the settlement and to determine the nature of the late STK ceramics.

Early Neolithic material from Małe Radowiska site 27, Wąbrzeźno comm. 279 Conclusions Excavation at multicultural site 27 in Małe Radowiska produced remains primarily of Early Neolithic date. The most abundant remains are Linear Pottery culture and Late Linear Pottery culture ceramics. From their technological, morphological and stylistic characteristics it is possible to assign them to specific developmental stages of both cultures: for the LBK to phase III of its development in Chełmno Land; and for the Late LBK to phase IIb according to the Kuyavian division. The excavated worked stone is representative of early Neolithic everyday tools and attest to the typical agricultural character of the LBK communities, which based their production upon local erratics from postglacial sediments. It was not possible to identify any traces of lasting structures. The remains of the pits did not differ from each other in fill composition, structure or colour. Only features 2 and 12 contained much artefactual material (i.e. generally a small number of flint tools and a complete lack of animal bones), which makes it difficult to determine their original function. It is likely that excavated features were located on the outskirts of a village and their fill was not related to mainstream activities. For the future, it would be worthwhile to return to the site to complete the exploration of the partially examined features, refine the chronology, delimit its total extent and assess the character of early Neolithic settlements in this region. Acknowledgements Our thanks to Dr. Halina Pomianowska for undertaking the petrographic analysis. References Balcer B. 1989. Z badań nad budownictwem w kulturze pucharów lejkowatych. Podziemia osady na wzgórzu Gawroniec w Ćmielowie, woj. Tarnobrzeskie. Archeologia Polski 34(2), 265 361. Bednarek R. and Prusinkiewicz Z. 1984. Gleby. In R. Galon (ed.), Województwo toruńskie, przyrodaludność i osadnictwo-gospodarka. Warszawa, 189 207. Chachlikowski P. 1992. Niekrzemionkowe surowce skalne w osadach ludności kultur neolitu i wczesnej epoki brązu w Dębach, gm. Dobre, woj. włocławskie, stanowisko 29. Poznań. Czerniak L. 1980. Rozwój społeczeństw kultury późnej ceramiki wstęgowej na Kujawach. Poznań. Czerniak L. 1988. Czynniki zewnętrzne w rozwoju kulturowym społeczeństw Kujaw w okresie wczesnego i środkowego neolitu. In A. Cofta-Broniewska (ed.), Kontakty pradziejowych społeczeństw Kujaw z innymi ludami Europy. Inowrocław, 55 80. Czerniak L. 2002. Settlements of the Brześć Kujawski type on the Polish Lowlands. Archeologické Rozhledy 54(1), 9 22.

280 Grzegorz Osipowicz, Marta Siewiaryn, Magdalena Wałaszewska, Magdalena Kalinowska Czerniak L. and Kośko A. 1980. Zagadnienia efektywności poznawczej analizy chronologicznej ceramiki w oparciu o cechy technologiczne. Z problematyki badań nad datowaniem technologicznym ceramiki kultur neolitycznych w strefie Kujaw. Archeologia Polski 25(2), 247 280. Galon R. 1984. Typy krajobrazu naturalnego i rejony fizycznogeograficzne. In R. Galon (ed.), Województwo toruńskie, przyroda-ludność i osadnictwo-gospodarka. Warszawa, 251 261. Gurtowski P. and Kirkowski R. 1994. Kurkociński mikrortegion osadniczy próba modelowego ujęcia organizacji społecznej I gospodarczej ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej. In L. Czerniak (ed.), Neolit i początki epoki brązu na ziemi chełmińskiej. Grudziądz, 101 133. Grygiel R. 1978. Z problematyki oddziaływań zakarpackich we wczesnym neolicie Polski. Pochodzenie i chronologia ornamentu wstęg wypełnianych nakłuciami w kulturze ceramiki wstęgowej rytej na Kujawach. Acta Archaeologica Carpathica 18, 75 100 Kabaciński J. 2010. Przemiany wytwórczości krzemieniarskiej społeczności kultur wstęgowych strefy Niżu Polskiego. Poznań. Kazdová E., Peška J. and Mateiciucová I. 1999. Olomouc Slavonín (i). Sídlistĕ kultury s vypíchanou keramikou. Olomouc. Kirkowski R. 1987. Kultury cyklu wstęgowego na ziemi chełmińskiej. In T. Wiślański (ed.), Neolit i początki epoki brązu na ziemi chełmińskiej. Toruń, 55 74. Kirkowski R. 1990a. Boguszewo, gm. Gruta, województwo toruńskie, stanowisko 41, obiekty 3 i 5. In D. Jankowska (ed.), Z badań nad chronologią absolutną stanowisk neolitycznych z ziemi chełmińskiej. Toruń, 9 14. Kirkowski R. 1990b. Firlus, gm. Papowo Biskupie, województwo toruńskie, stanowisko 8, obiekt 4. In D. Jankowska (ed.), Z badań nad chronologią absolutną stanowisk neolitycznych z ziemi chełmińskiej. Toruń, 23 25. Kirkowski R. 1993a. Dębowa Łąka, gmina Dębowa Łąka, stanowisko 34 i 42. Osada kultury ceramiki wstęgowej rytej. In J. Grześkowiak (ed.), Archeologiczne badania weryfikacyjno-sondażowe stanowisk neolitycznych na terenie województwa toruńskiego w latach 1992 i 1993. Toruń, 65 68. Kirkowski R. 1993b. Annowo, gm. Gruta, stanowisko 7. Osada kultury ceramiki wstęgowej rytej. In J. Grześkowiak (ed.), Archeologiczne badania weryfikacyjno-sondażowe stanowisk neolitycznych na terenie województwa toruńskiego w latach 1992 i 1993. Toruń, 37 47. Kirkowski R. 1993c. Ryńsk, gmina Wąbrzeźno, stanowisko 42. Osada kultury ceramiki wstęgowej rytej. In J. Grześkowiak (ed.), Archeologiczne badania weryfikacyjno-sondażowe stanowisk neolitycznych na terenie województwa toruńskiego w latach 1992 i 1993. Toruń, 47 54. Kirkowski R. 1993d Wielkie Radowiska, gm. Dębowa Łąka, stan. 22 i 24 osada kultury ceramiki wstęgowej rytej. Ze studiów nad kurkocińskim mikroregionem osadniczym kultury ceramiki wstęgowej rytej. In. J. Chudziakowa (ed.), Badania archeologiczne ośrodka toruńskiego w latach 1989 1992. Toruń, 15 21. Kirkowski R. 1994. Kultura ceramiki wstęgowej rytej na ziemi chełmińskiej. Zarys systematyki chronologiczno-genetycznej. In L. Czerniak (ed.), Neolit i początki epoki brązu na ziemi chełmińskiej. Grudziądz, 57 99.

Early Neolithic material from Małe Radowiska site 27, Wąbrzeźno comm. 281 Kirkowski R. and Sosnowski W. 1994. Kultura późnej ceramiki wstęgowej na ziemi chełmińskiej. In L. Czerniak (eds.), Neolit i początki epoki brązu na ziemi chełmińskiej. Grudziądz, 115 134. Kostrzewski J. 1928. Osada starszej ceramiki wstęgowej w Chełmży w pow. toruńskim na Pomorzu. Rocznik Muzeum Wielkopolskiego w Poznaniu 4, 100 126. Kukawka S. 1991. Kultura pucharów lejkowatych na ziemi chełmińskiej w świetle źródeł ceramicznych. Toruń. Kukawka S. 1997. Na rubieży środkowoeuropejskiego świata wczesnorolniczego : społeczności ziemi chełmińskiej w IV tysiącleciu p. n. e. Toruń. Kukawka S., Małecka-Kukawka J., and Wawrzykowska B. 2002. Wczesny i środkowy neolit na ziemi chełmińskiej. In B. Wawrzykowska (ed.), Archeologia toruńska. Historia i teraźniejszość, Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej z okazji 140-lecia muzealnych zbiorów archeologicznych w Toruniu. Toruń, 91 108. Kulczycka-Leciejewiczowa A. 1997. Strachów. Osiedle neolitycznych rolników na Śląsku. Wrocław. Kulczycka-Leciejewiczowa A. 2008. Samborzec. Studium przemian kultury ceramiki wstęgowej rytej. Wrocław. Małecka-Kukawka J.1992. Krzemieniarstwo społeczności wczesnorolniczych ziemi chełmińskiej (2 połowa VI IV tysiąclecie p.n.e). Toruń. Osipowicz G. 2010. Narzędzia krzemienne w epoce kamienia na ziemi chełmińskiej. Studium traseologiczne. Toruń. Ossowski G. 1879 88. Zabytki przedhistoryczne ziem polskich. Seryja I. Prusy Królewskie. Kraków. Ossowski G. 1880 81. Mapa archeologiczna Prus Zachodnich, dawniej Królewskich. Kraków. Rola J. 2009. Późnoneolityczny węzeł komunikacyjny w strefie środkowej Noteci (Żuławka Mała, gmina Wyrzysk). Poznań. Skoczylas J. 2001. Zróżnicowanie użytkowania czwartorzędowych surowców skalnych w Wielkopolsce w neolicie i we wczesnym średniowieczu. In A. Karczewski and Z. Zwoliński (eds.), Funkcjonowanie geoekosystemów w zróżnicowanych warunkach morfoklimatycznych monitoring, ochrona, edukacja. Poznań, 491 501. Sosnowski W. 1994. Stanowiska neolityczne i z początków epoki brązu na ziemi chełmińskiej. In L. Czerniak (ed.), Neolit i początki epoki brązu na ziemi chełmińskiej. Grudziądz, 51 56. Zápotocká M. 2007. Die Entstehung Und Ausbreitung der Kultur mit Atichbandkeramik in Mitteleuropa. In. J. Kozłowki and P. Raczky (eds.), The Lengyel, Polgar and related cultures in the middle/late Neolithic in Central Europe. Kraków, 199 215. Zielińska I. and Zieliński P. 2002. Petroarcheologiczne badania neolitycznych narzędzi kamiennych w okolicy Osłonek (Nizina Kujawska). Badania Fizjograficzne Nad Polską Zachodnią. Seria A Geografia Fizyczna 53, 95 101.

282 Grzegorz Osipowicz, Marta Siewiaryn, Magdalena Wałaszewska, Magdalena Kalinowska Grzegorz Osipowicz, Marta Siewiaryn, Magdalena Wałaszewska, Magdalena Kalinowska Materiały wczesnoneolityczne ze stanowiska Małe Radowiska 27, gm. Wąbrzeźno, woj. kujawsko-pomorskie Początki zainteresowania neolitem ziemi chełmińskiej sięgają połowy XIX wieku. Pierwszym badaczem penetrującym ten obszar w sposób bardziej zorganizowany był Gotfryd Ossowski, który wykonał szereg prac wykopaliskowych i dokumentacyjnych, wyrysowując m.in. ostatnie istniejące na ziemi chełmińskiej grobowce kujawskie (Ossowski 1879 88 i 1880 81). W okresie międzywojennym prace terenowe na tym terenie podjął Józef Kostrzewski, który na drodze badań powierzchniowych doprowadził do odkrycia szeregu stanowisk neolitycznych; rozkopał m. in. jamę kultury ceramiki wstęgowej rytej (KCWR) w Chełmży (Kostrzewski 1928). Po wojnie widoczny jest duży zastój w pracach archeologicznych na omawianym obszarze. Do lat 70. nie wykonano tutaj żadnych programowych badań wykopaliskowych. Dopiero intensyfikacja prac w kolejnych dekadach XX wieku pozwoliła na poszerzenie bazy źródłowej. Dzięki prowadzonym na szeroką skalę penetracjom terenowym do roku 1993 zidentyfikowano na ziemi chełmińskiej około 2300 punktów osadniczych związanych z osadnictwem neolitycznym (Sosnowski 1994, 53). Intensywność badań powierzchniowych nie przekładała się jednak na rozwój prac wykopaliskowych. Jedyną lepiej zbadaną w taki sposób neolityczną jednostką kulturową jest kultura pucharów lejkowatych (KPL), która znalazła się w sferze zainteresowań Stanisława Kukawki (Kukawka 1997). Badania nad osadnictwem wczesnoneolitycznym na ziemi chełmińskiej są zdecydowanie mniej rozwinięte. Dotychczasowy postęp w badaniach nad KCWR jest zasługą przede wszystkim Ryszarda Kirkowskiego (1987; 1994; Gurtowski, Kirkowski 1994). Prowadzone przez niego prace terenowe miały jednak z reguły charakter wyłącznie weryfikacyjnosondażowy i ograniczały się do przebadania pojedynczych obiektów (Kirkowski 1990a; 1993a, b, c). Stan rozpoznania osadnictwa kultury późnej ceramiki wstęgowej (KPCW) jest również niezadowalający. Badaniom wykopaliskowym poddano jak do tej pory jedynie kilkanaście stanowisk tej kultury (Kirkowski, Sosnowski 1994), w tym na dwóch odnotowano obecność domów trapezowatych (Czerniak 2002; Kukawka et al. 2002). Zapewne kolejnych źródeł dostarczyły badania szerokopłaszczyznowe wyprzedzające inwestycje drogowe, jednak ich rezultaty nie zostały jeszcze opublikowane. Wyniki analiz opisanych poniżej mogą więc stanowić ważne źródło do poszerzenia wiedzy na temat osadnictwa wczesnoneolitycznego w tym rejonie.

Materiały wczesnoneolityczne ze stanowiska Małe Radowiska 27, gm. Wąbrzeźno 283 Położenie stanowiska, geomorfologia i krajobraz współczesny jego okolic Stanowisko 27 w Małych Radowiskch (AZP 36-47, stan.28) znajduje się na ziemi chełmińskiej, w południowej części tzw. Pagórków Wąbrzeskich (Ryc. 1). Teren ten odznacza się znacznym zróżnicowaniem wysokościowym oraz dużym urozmaiceniem form krajobrazowych. Na południe od niego rozciąga się strefa falistych równin wysoczyznowych z licznymi rynnami i niewielkimi dolinami (Galon 1984, 252 253). Najbliższy większy zbiornik wodny (Jezioro Radowiskie) znajduje się w odległości około 700 m na północ od stanowiska. Pierwotnie jednak było ono otoczone przynajmniej kilkoma niewielkimi zbiornikami, które są obecnie zmeliorowane. Dodatkowo w okolicy znajduje się niewielki, bezimienny ciek odprowadzający wody do Jeziora Radowiskiego, który został włączony w system rowów melioracyjnych. Omawiany obszar znajduje się w strefie gleb bielicowych (Bednarek, Prusinkiewicz 1984,190, ryc. 1), powierzchnie stanowiska pokrywają jednak gleby brunatne. Badania wykopaliskowe przeprowadzone na terenie stanowiska w roku 2007 skoncentrowane były w szczytowych partiach znajdującego się na nim wzniesienia (Ryc. 2). Założono tutaj 9 wykopów badawczych o łącznej powierzchni 225m 2, których eksploracja doprowadziła do odkrycia 28 obiektów wziemnych. Niestety, ze względu na niesprzyjające warunki pogodowe, skomplikowaną sytuację stratygraficzną i dużą miąższość obiektów części z nich nie udało się przebadać w całości, a niektóre zadokumentowano jedynie w rzucie poziomym. W niektórych wykopach zarejestrowano także warstwę (numerowana jako w-wa II), która jest najprawdopodobniej pozostałością po dawnej orce. Jej miąższość nie przekraczała 10 cm, a jej powstanie można wiązać z okresem nowożytnym. Obiekty nieruchome Podczas prac badawczych na stanowisku 27 w Małych Radowiskach wyeksplorowano i zadokumentowano 28 obiektów wziemnych (Ryc. 3). Ze względu na odnaleziony materiał zabytkowy, relacje stratygraficzne oraz charakterystykę wypełnisk, siedem z nich uznano za pozostałości jam ludności KCWR (ob. 1, 2, 4, 16 18, 24) a jedenaście przyporządkowano ludności KPCW (ob. 3, 8, 9, 11 15, 20 22). Tylko jeden obiekt jednak (ob. 15) zawierał wyłącznie materiał późnowstęgowy. W pozostałych jamach wiązanych z działalnością przedstawicieli tej jednostki taksonomicznej wystąpiły zarówno wytwory KPCW jak i KCWR. Dziewięć obiektów spośród odkrytych na stanowisku pozostało nieokreślonych chronologicznie (5, 6, 10, 19, 23, 25 28), jeden przyporządkowano epoce żelaza (7). Obiekty KCWR różniły się miedzy sobą. Rzut poziomy czterech z nich był owalny a jednego nieregularny. Dwie jamy (ob. 1 i 4) odsłonięto jedynie częściowo, co uniemożliwia precyzyjne określenie ich kształtu. Wielkość obiektów sklasyfikowano w oparciu o podział

284 Grzegorz Osipowicz, Marta Siewiaryn, Magdalena Wałaszewska, Magdalena Kalinowska Bogdana Balcera, który zmodyfikowano poprzez dodanie kategorii obiektów bardzo małych (do 99 cm) (por. Balcer 1989, 339). Wśród odkrytych jam KCWR dwa obiekty to struktury małe (od 100 do 150 cm), dwa średnie (od 151 do 200 cm), jeden duży (od 201 do 250 cm), a dwa wielkie (ponad 300 cm). Odnotowano spore rozbieżności w miąższości poszczególnych obiektów. Biorąc pod uwagę tą cechę można je pogrupować w następujące kategorie: od 21 do 40 cm jedna jama, od 41 do 60 cm dwie jamy, od 81 do 100 cm jedna jama. Pozostałe trzy struktury (ob. 1, 4, 24) wyeksplorowano jedynie częściowo lub zadokumentowano wyłącznie w rzucie poziomym. Wszystkie wyeksplorowane jamy były nieckowate w przekroju pionowym. Ich wypełniska były niejednolite i plamiste, zbudowane głównie z gliny oraz piasku gliniastego w kolorze szarym, brunatnym bądź brązowym. Większość zawierała komponenty spalenizny w postaci rozdrobnionych węgli drzewnych. W jednym z obiektów (ob. 17) odkryto rodzaj bruku z luźno ułożonych eratyków o średnicy od około 5 do 10 cm. Obiekty KCWR odkryte na opisywanym stanowisku zawierały stosunkowo niewiele wytworów zabytkowych. Jedynie w obiekcie 2 ich liczba przekroczyła 150 sztuk (głównie fragmentów ceramiki). Trudno jest więc wyrokować o ich pierwotnej, przedśmietniskowej funkcji. Najprawdopodobniej były to jamy gospodarcze ulokowane poza główną częścią osady, w strefie słabszej działalności ludzkiej. Podobne rozbieżności zaobserwowano także wśród obiektów KPCW. Siedem z nich miało w rzucie poziomym kształt owalny, w pozostałych przypadkach był on trudny do określenia z powodu odsłonięcia jedynie fragmentów jam. Wyróżniono dwa obiekty bardzo małe (do 99 cm), dwa małe, cztery średnie, dwa duże oraz jeden wielki. Pięć jam miało wypełniska nieckowate w przekroju pionowym. Odkryto po jednym obiekcie o wypełnisku V-kształtnym, trapezowatym oraz nieregularnym. W trzech wypadkach (ob. 3, 12, 22) określenie przekroju pionowego wypełniska było niemożliwe ze względu na fragmentaryczny stopień przebadania obiektów. Miąższość poszczególnych jam można sklasyfikować następująco: do 20 cm jedna, od 21 do 40 cm trzy, od 41 do 60 cm trzy, od 61 do 80 cm jedna oraz od 81 do 100 cm jedna. W dwóch przypadkach analizę miąższości obiektów uniemożliwiła ich fragmentaryczna eksploracja. Wypełniska obiektów KPCW nie odbiegały pod względem składu, struktury i kolorystyki od zaobserwowanych w przypadku jam KCWR. Równie niewiele można powiedzieć o ich pierwotnej funkcji. Na większą uwagę zasługuje tu jedynie ob. 12, uchwycona fragmentarycznie glinianka, w której wypełnisku odnaleziono ponad 1500 przedmiotów zabytkowych, głównie fragmentów ceramiki (1382), ale także 141 krzemieni, 16 kamieni ze śladami obróbki, kilka fragmentów zwierzęcych kości oraz 39 fragmentów polepy. Był to zatem najbogatszy w materiał obiekt wśród odkrytych na stanowisku.

Materiały wczesnoneolityczne ze stanowiska Małe Radowiska 27, gm. Wąbrzeźno 285 Wyniki analizy wytworów pradziejowych Materiały ceramiczne Kultura ceramiki wstęgowej rytej Do analizy pozyskanych zespołów ceramiki zaadaptowano schemat opisu wypracowany dla ziemi chełmińskiej oraz Kujaw (Czerniak 1980, Czerniak, Kośko 1980). Analizę barwy przełamów prowadzono w oparciu o schemat opracowany przez Stanisława Kukawkę (Kukawka 1991, 36 37). Kulturze ceramiki wstęgowej rytej przypisano 587 fragmentów ceramiki pozyskanych z następujących obiektów: 1, 2, 4, 8, 12, 14, 16, 17, 18, 20, 21, 22, 24. Ceramikę naczyniową sklasyfikowano, porządkując ją w zbiory zwane grupami technologicznymi gt. Większość fragmentów pochodziła z naczyń, których masę garncarską przygotowywano bardzo starannie (gt III) 54,35% (319 fragm.). Drugą liczną grupą jest ceramika schudzona sieczką roślinną (gt I), która stanowi 34,75% całości zbioru (204 fragm.). Naczynia zaliczone do grupy naczyń kuchennych schudzano obok domieszki organicznej także domieszką piasku (gt II); stanowią one 10,90% zbioru (64 fragm.). Łączny udział tak zwanej ceramiki kuchennej wyniósł 45,65% (gt I i gt II). W zbiorze ceramiki delikatnej (gt III) wyróżniono także grupę fragmentów naczyń schudzonych obok dominującej domieszki piasku wyraźnie występującą domieszką roślinną. Udział fragmentów o tak przygotowanej masie garncarskiej był jednak niewielki 2,9%. Analiza barwy przełamów ceramiki przeprowadzona została w poszczególnych grupach technologicznych. W gt I przeważały ułamki naczyń, których kolor przełamu zbliżony był do popielatej z cienką (do 1 mm grubości) warstwą utlenioną (36,27% 74 fragm.) oraz takie, w których zaobserwowano układ trójwarstwowy (25,98% 53 fragm.). W gt II dominowały ułamki z przełamem brunatnym lub szarobrunatnym (37,50% 24 fragm.), choć liczną kategorię stanowiły tutaj również okazy z przełamem w układzie trójwarstwowym (21,88% 14 fragm.). Dla gt III dominującym był przełam o barwie zbliżonej do czarnej lub popielatej (44,41% 139 fragm.). Udział okazów z przełamem o barwie popielatej z cienką do 1 mm grubości warstwą utlenioną wyniósł 25,56% (80 fragm.). W podobnej liczbie wystąpiły fragmenty z przełamem trójbarwnym (20,77% 65 fragm.). Naczynia te posiadały z reguły przełamy jaśniejsze od powierzchni i były dobrze wypalone. Analiza grubości ścianek poszczególnych grup naczyń wykazała dość duże ujednolicenie w tym względzie, co wynika zapewne z zaniku podziału na ceramikę grubo- i cienkościenną. Ceramika kuchenna w ramach gt I oraz gt II wykazuje zbliżony udział fragmentów w poszczególnych kategoriach opisywanej cechy. Grubość większości z nich mieści się w przedziale od 6 do 10 mm, dla gt I jest to 65,20% (113 fragm.) dla gt II 71,88% (46 fragm.). Drugie pod względem liczebności są okazy o ściankach mieszczących się w przedziale 3 5 mm, dla gt I 14,71% (30 fragm.), dla gt II 15,63% (10 fragm.), a trzecie ułamki

286 Grzegorz Osipowicz, Marta Siewiaryn, Magdalena Wałaszewska, Magdalena Kalinowska naczyń o grubości 11 15 mm, dla gt I 11,76% (24 fragm.), dla gt II 9,38% (6 fragm.). Grubość ścianek w przedziale 16 20 mm występuje jedynie w zbiorze ceramiki zaliczonej do gt I, gdzie jej udział wyniósł 2,45% (5 fragm.). Większość okazów reprezentujących ceramikę stołową mieści się w kategorii 2 5 mm (69,28% 221 fragm.). W dalszej kolejności odnotowano obecność ułamków naczyń o grubości 6 10 mm (24,14% 77 fragm.) oraz 11 15 mm (2 fragm.). Zrekonstruowane formy naczyń są uproszczone i zestandaryzowane. Wyróżniono okazy o formie wycinka kuli, szerokootworowe, misy, kształtu tzw. gruszkowatego, okazy z krótką szyjką wygiętą na zewnątrz oraz 1 naczynie miniaturowe. Dane uzyskane na drodze analizy morfologicznej wskazują na obecność w zbiorze form klasycznych dla KCWR. Dla gt III dominującą grupę stanowią naczynia o kształcie wycinka kuli, będące z reguły niewielkich rozmiarów, o średnicy około 11 15 cm. Wśród okazów zaliczonych do gt I i gt II najliczniej reprezentowane są naczynia szerokootworowe; średnica naczyń o kształcie wycinka kuli mieści się tutaj w przedziale 21 25 cm. Odkryte naczynie miniaturowe (gt I; Ryc. 5: 6) stanowi naśladownictwo form powszechnie używanych wśród społeczności KCWR. W literaturze interpretowane są jako zabawki dziecięce (Kulczycka-Leciejewiczowa 1997, 133; 2002, 82). Brzegi naczyń grubo- i cienkościennych są zaokrąglone lub ścięte do wewnątrz. Z zachowanych fragmentów wyodrębniono 18 den dla gt I i gt II oraz 15 den dla gt III. Wszystkie one miały regularny kształt i były starannie wykonane. W miejscu łączenia się z brzuścem zazwyczaj posiadały charakterystyczny załom, rzadziej zdarzały się formy o dnie słabo zaznaczonym. Ceramika ze zbioru gt III zdobiona jest w 61% (195 fragm.). W grupie gt I i gt II na 73% fragmentów stwierdzono zdobienie (gt I 56 fragm., gt II 17 fragm.). W analizowanych materiałach zaobserwowano dość dużą standaryzację w sposobach zdobienia naczyń. Strefy pokryte ornamentem ograniczają się w przeważającej mierze do partii przykrawędnej i brzuśca. Charakterystycznym wątkiem zdobniczym występującym na ceramice stołowej jest płytka linia ryta pojedyncza lub zwielokrotniona z okrągłymi lub owalnymi dołkami nutowymi (29,56%) (Ryc. 4: 3, 4, 9, 20; 5: 7, 8, 11). Licznie występuje motyw v kształtny z zakończeniami nutowymi (13,78% Ryc. 4: 1; 6: 8) oraz motyw podwieszanych linii lub trójkątów (9,06% Ryc. 4: 16; 5: 7, 10; 6: 4, 9). Wśród zarejestrowanych układów wątków zdobniczych przewagę miały układy prostoliniowe nad krzywoliniowymi (około 60 do 40%). Znaczący jest fakt, że w materiałach pochodzących ze stanowiska nie zarejestrowano żadnej linii rytej o przekroju u-kształtnym (wszystkie wykonano ostrym narzędziem o przekroju v-kształtnym ). Zarejestrowany zwyczaj umieszczania dołków nutowych między dwoma równoległymi liniami rytymi, interpretowany jest jako odmiana wstęg wypełnianych nakłuciami. Wraz z ornamentem linii z dołkami nutowymi licznie występuje ornament, tzw. T-kształtny (8,27%), przedstawiający zamkniętą wolutę (Ryc. 4: 12, 13, 17, 18, 23; 5: 9; 6: 6). Ceramika kuchenna zdobiona jest najczęściej elementem plastycznym (22,5%) lub elementem plastycznym ze zdobieniem paznokciowym lub palcowym (22,5%). Wątek zdob-