II. Opracowanie przedmiotowe podstawowe zasady

II. Opracowanie przedmiotowe podstawowe zasady Opracowanie przedmiotowe, a szerzej: rzeczowe, sprawia osobom katalogującym zwykle więcej problemów niż opracowanie formalne dokumentów. O ile bowiem opis bibliograficzny jest znormalizowany i bibliotekarz dostaje dokładne wzorce opisu i wskazówki, którymi kieruje się w pracy, o tyle w opisie przedmiotowym tak ścisłych i powszechnie uznawanych zaleceń nie ma. Analiza dokumentu jest bardziej subiektywna, uwarunkowana wykształceniem, wiedzą i doświadczeniem osoby opracowującej, wiele decyzji podejmowanych przez bibliotekarza ma charakter jednostkowy, niepowtarzalny. Prezentowane poniżej wskazówki i zalecenia mają charakter ogólny, wskazują najważniejsze etapy pracy nad tworzeniem charakterystyk treściowych dokumentów i sygnalizują pewne istotne reguły, którymi należy się kierować. II.1. Zasady ogólne Celem opracowania przedmiotowego jest charakterystyka treści zbiorów bibliotecznych i udostępnienie jej w opisach bibliograficznych prezentowanych w katalogu. Pracę tę można podzielić na kilka etapów: 1) analiza treściowa i formalna dokumentu, 2) synteza informacji pochodzących z analizy, 3) przełożenie informacji uznanych za najistotniejsze na hasła przedmiotowe zbudowane z dozwolonych do stosowania elementów zapisanych w określonym szyku. Pierwszym etapem opracowania przedmiotowego dokumentu jest jego analiza, której celem jest uzyskanie odpowiedzi na podstawowe pytania dotyczące treści i formy dokumentu piśmienniczego, wizualnego lub dźwiękowego: 1

- Co jest przedmiotem dokumentu? - Czy dokument ma jeden przedmiot (przedmiot główny), czy więcej (przedmioty równorzędne)? - Jeśli przedmiotów jest kilka, czy któryś z nich jest ważniejszy od innych (przedmiot nadrzędny i poboczne)? - W jaki sposób przedmiot został zaprezentowany kompleksowo, wyczerpująco, czy też wycinkowo, w pewnym aspekcie lub z określonego punktu widzenia? - Do kogo jest adresowany? Do szerokiej publiczności czy też do określonej grupy odbiorców (np. dzieci, uczniowie, studenci, badacze, fachowcy, hobbyści)? - Jaka jest forma piśmiennicza, wydawnicza dokumentu i jego postać fizyczna? Opracowanie rzeczowe następuje zazwyczaj po wykonaniu opisu bibliograficznego dokumentu. Osoba katalogująca przedmiotowo dysponuje już pewną wiedzą na temat opracowywanej publikacji w opisie bibliograficznym znajduje nazwy autora/-ów i instytucji sprawczej (z możliwością rozszerzenia o informacje zawarte w odpowiednich rekordach wzorcowych), tytuł, nazwa wydawcy, seria wydawnicza, informacje o języku oryginału, obecności lub nie bibliografii i ilustracji, przeznaczeniu czytelniczym itp. Są to informacje bardzo przydatne, niemniej źródłem informacji o treści i podstawą opracowania przedmiotowego nie może być wyłącznie opis bibliograficzny. Osoba katalogująca przedmiotowo jest zobowiązana do analizy całości dokumentu. Cennym źródłem informacji jest tytuł, w którym często autor stara się zwięźle kreślić treść i przeznaczenie dzieła. W wielu przypadkach tytuł wraz z podtytułem zawiera najważniejsze informacje o treści, formie i adresacie publikacji. Dotyczy to zwłaszcza publikacji naukowych, fachowych, popularno-naukowych, informacyjnych i edukacyjnych np.: Historia Archikonfraterni Literackiej i działalność jej członków : (1507-1980) 2

Historia broni siecznej : miecze, rapiery, szable i pałasze Pamięć człowieka i jej mechanizmy : analiza neuropsychologiczna Wynagrodzenia pracowników Dzieje Zamysłowa, dzielnicy Rybnika Czas pracy lekarzy a komercyjne usługi medyczne szpitali Kraków i jego dziedzictwo w autorskich programach edukacyjnych : programy dla gimnazjum i placówek pozaszkolnych W wielu innych przypadkach dotyczy to przede wszystkim, ale nie wyłącznie humanistyki, publicystyki i prac pamiętnikarskich tytuł nie zawiera żadnej informacji o treści, albo zawiera informacje niejednoznaczne, mylące, np.: Gdzieś dalej, gdzie indziej A jednak tak było Moje miejsce Koktajl misyjny Moje Bielany Dobrodziejka Joanna Krew nad Warszawą Centrum Europy mam pod stopami Historia jednej młodości na wschodzie Trzeciej Rzeszy Aby zakwitła pustynia... Osoba katalogująca przedmiotowo jest zobowiązana dokonać analizy całości dokumentu. Oprócz danych pochodzących z opisu bibliograficznego należy zwrócić uwagę na spis treści, sposób prezentacji, załączony materiał ilustracyjny, obecność bibliografii załącznikowej (lub jej brak) w postaci przypisów lub wykazu literatury przedmiotu. Czasem taka analiza jest 3

wystarczająca do sporządzenia opisu przedmiotowego, wskazane jest jednak przynajmniej przejrzenie zawartość pod kątem treści. W innych przypadkach (np. wydawnictwa starsze, słabo opracowane redakcyjne lub edytorsko) należy publikację przejrzeć systematycznie i uważnie. Po zakończeniu analizy, której efektem jest określenie, czego dotyczy dokument, do kogo jest kierowany i jaka jest jego forma, należy zastanowić się, które z elementów są kluczowe dla charakterystyki przedmiotowej i jej ewentualnego odbiorcy. Zawsze gdy to możliwe należy uwzględnić specyficzne potrzeby odbiorców informacji.jest to wykonalne w sytuacji, gdy użytkownikiem danej biblioteki/katalogu jest określona grupa, np. dzieci, studenci, naukowcy, jedna grupa zawodowa. Nie ma takiej możliwości w przypadku bibliotek uniwersalnych (np. narodowych) lub publicznych dla dorosłych. Po selekcji uzyskujemy pulę informacji na temat danej publikacji, którą następnie staramy się przełożyć na adekwatne hasła przedmiotowe. W tym celu sprawdzamy, czy wyselekcjonowane przez nas nazwy, terminy, pojęcia są obecne w kartotece wzorcowej JHP BN jako tematy lub określniki bezpośrednio lub jako odsyłacze kierujące do właściwych, przyjętych do stosowania. Z tak wybranych jednostek leksykalnych budujemy zgodnie z gramatyką JHP BN hasła przedmiotowe, które będą składać się na pełną charakterystykę wyszukiwawczą dokumentu. Poprawne hasło musi być zbudowane z dozwolonych do stosowania elementów (tematów i określników z kartoteki wzorcowej) zestawionych w poprawnym szyku i z uwzględnieniem zakresu stosowania używanych określników. Hasła przedmiotowe są zapisywane w rekordzie bibliograficznym w polach grupy 6XX, odpowiadających polom grupy 1xx rekordu wzorcowego: 600 hasło osobowe 610 hasło korporatywne nazwa ciała zbiorowego 4

611 hasło korporatywne nazwa imprezy 630 hasło tytułowe (tytuł ujednolicony) 650 hasło przedmiotowe ogólne (rzeczowe) 651 hasło geograficzne 655 hasło rodzaj/forma/gatunek (temat formalny) Opcjonalnie można stosować dodatkowe punkty dostępu do treści dokumentu w polach 653 (hasło rzeczowe niekontrolowane) oraz 648 (termin chronologiczny). Określniki we wszystkich typach haseł są zapisywane w podpolach: x określnik rzeczowy z określnik geograficzny y określnik chronologiczny Zgodnie z metodyką JHP BN jedynie podpole x przewidziane na określnik rzeczowy może być zwielokrotnione w jednym haśle przedmiotowym. Opis przedmiotowy dokumentu powinien składać się z tylu haseł przedmiotowych, ile jest niezbędnych do podania wyczerpującej informacji o jego treści i/lub formie. Nie ma formalnego ograniczenia liczby haseł nadawanych jednemu dokumentowi. Należy jednak pamiętać o przyjętej w danej bibliotece/katalogu/bazie danych polityce indeksowania i dbać o spójność danych: identyczne lub analogiczne dokumenty powinny być opracowywane na tym samym poziomie szczegółowości i z zastosowaniem podobnych schematów opisu. W charakterystyce rzeczowej dokumentu nie należy stosować jednocześnie tematów powiązanych relacją hierarchiczną (TS-TW). Jeśli publikacja dotyczy np. uprawy jabłoni, nie ma powodu, by w opisie przedmiotowym zastosować oprócz adekwatnego hasła Jabłoń 5

również termin szerszy Drzewa owocowe; jeśli stosujemy w opisie hasło Uczniowie, nie dodajemy drugiego hasła Uczniowie szkół podstawowych, które jest węższe zakresem. Jednoczesne użycie haseł powiązanych w rekordzie wzorcowym relacją hierarchiczną jest dopuszczane w wyjątkowych przypadkach, wówczas gdy brak któregoś z haseł wyraźnie zubożyłby informację o treści dokumentu. Np. jeśli publikacja na temat pielęgnacji bydła jest poświęcona w znacznej części higienie krowy, można w opisie przedmiotowym uwzględnić oba hasła (Bydło, Krowa) jako przydatne informacyjnie, mimo że pozostają w relacji temat szerszy temat węższy. Nie ma natomiast żadnych ograniczeń stosowania w charakterystyce rzeczowej dokumentu tematów powiązanych relacją kojarzeniową (TK). W opisie przedmiotowym dokumentu stosuje się nie więcej jak trzy tematy z jednej grupy lub kategorii, np. trzy hasła osobowe, trzy nazwy miejscowości, trzy nazwy własne z danego poziomu systematyki zoologicznej, trzy nazwy ras psów itp. Jeśli wyodrębnionych na etapie analizy tematów jest więcej, należy zastosować hasła uogólniające, np.: opis przedmiotowy publikacji analizującej twórczość trzech malarzy francuskich XVII w.: Nicolas Poussin, Claude Lorrain i Georges de la Tour uwzględni hasła osobowe tych trzech twórców oraz hasło wskazujące na obszar ich działalności Malarstwo francuskie historia 17 w. natomiast opis przedmiotowy publikacji analizującej twórczość czterech malarzy francuskich XVII w. oprócz wymienionych wyżej również André Le Nain ograniczy się do hasła Malarstwo francuskie historia 17 w. analogicznie: 6

opis przedmiotowy publikacji na temat hodowli psów trzech ras: owczarków niemieckich, owczarków szkockich i owczarków kaukaskich uwzględni w hasłach nazwy wszystkich wymienionych ras z określnikiem - hodowla natomiast opis przedmiotowy publikacji na temat hodowli psów pięciu ras oprócz wymienionych wyżej również polskich owczarków nizinnych i owczarków podhalańskich - ograniczy się do hasła Owczarki hodowla. Jeśli przedmiot dokumentu jest przedstawiony w wielu aspektach, które można opisać za pomocą dostępnych w JHP BN określników, możemy zbudować opis przedmiotowy składający się z kilku haseł, w których wystąpi ten sam temat, ale każdorazowo z użyciem innego określnika, np.: opracowując publikację na temat jakości życia ludzi starych, w których omówiono ich problemy psychologiczne i zdrowotne, możemy zbudować następującą charakterystykę przedmiotową: Ludzie starzy jakość życia Ludzie starzy psychologia Ludzie starzy zdrowotność (zwielokrotnienie tematu ma uzasadnienie również w przytoczonej wyżej zasadzie trzech tematów z jednej grupy lub kategorii ). Jeśli natomiast publikacja omawia zagadnienie w wielu aspektach, np. psychologii, higieny, żywienia, fizjologii, kultury fizycznej, opieki społecznej, nie jest wskazane tworzenie haseł powtarzających ten sam temat, każdorazowo z użyciem innego określnika. Opis przedmiotowy składający się z haseł: Ludzie starzy - fizjologia 7

Ludzie starzy - higiena Ludzie starzy - kultura fizyczna Ludzie starzy - opieka społeczna Ludzie starzy - psychologia Ludzie starzy - żywienie jest poprawny, ale zaleca się w takim przypadku raczej zastosowanie hasła uogólniającego, np. tylko tematu Ludzie starzy, bez określnika. Decyzja o tym, czy w danym przypadku warto zastosować opis szczegółowy czy znaleźć wspólny mianownik wszystkich poruszanych w publikacji aspektów, należy do katalogującego, który winien się kierować oceną merytoryczną zawartości i jej przydatnością informacyjną dla potencjalnego użytkownika. Słownictwo JHP BN umożliwia wyszczególniające opracowanie przedmiotowe dokumentów, tzn. nadawanie opisywanym publikacjom haseł adekwatnych do treści. W przypadku wielu rodzajów haseł wyrażonych nazwą własną metodyka opracowania przewiduje uwzględnianie w opisie przedmiotowym również haseł szerszych zakresowo, które wskazują na kontekst, dziedzinę, przynależność do pewnej grupy lub kategorii (tzw. zasada odwracania tematów), np.: biografia Jana Sebastiana Bacha jest opisana za pomocą odpowiedniego hasła osobowego Bach, Johann Sebastian (1685-1750) oraz tematu formalnego Biografie. Opis uzupełniamy o dodatkowy punkt dostępu Kompozytorzy niemieccy 18 w. ; pod tym hasłem grupują się w katalogu bibliotecznym wszystkie materiały o niemieckich kompozytorach tego okresu. 8

analogicznie monografia Teatru Polskiego we Wrocławiu jest opisana za pomocą odpowiedniego hasła korporatywnego Teatr Polski (Wrocław). Opis uzupełniamy o dodatkowe punkty dostępu: Teatr polski historia od 1944 r. (pod tym hasłem grupują się w katalogu bibliotecznym wszystkie materiały o życiu teatralnym Polski po II wojnie światowej) oraz Wrocław (woj. dolnośląskie) teatr od 1944 r. (pod tym hasłem grupują się wszystkie materiały o życiu teatralnym Wrocławia po II wojnie światowej). Zasada ta nie ma zastosowania w przypadku tych haseł, które w kartotece wzorcowej są powiązane relacją hierarchiczną lub kojarzeniową, np.: analiza programu ideowego Chrześcijańskiego Stronnictwa Ludowego,.działającego w Polsce w okresie międzywojennym jest opisana za pomocą odpowiedniego hasła korporatywnego Chrześcijańskie Stronnictwo Ludowe z określnikiem rzeczowym ideologia. Nie ma potrzeby, aby uwzględnić w opisie przedmiotowym punkt dostępu Partie polityczne Polska 1918-1939 r., ponieważ nazwa partii jest powiązana w rekordzie wzorcowym z powyższym hasłem relacją hierarchiczną (co w katalogu bibliotecznym skutkuje wyświetleniem odpowiedniego odsyłacza uzupełniającego), Szczegółowe wskazówki zamieszczono w dalszej części poradnika, w rozdziałach poświeconych poszczególnym typom haseł. 9

II.2. Opracowanie przedmiotowe - przykładowy sposób postępowania Przykład 1. Opracowując publikację Dwór ostoja tradycji, zwyczaju, polskości : dawne budownictwo rezydencjonalne i obronne na terenie powiatu ostrowieckiego : materiały z sesji Europejskich Dni Dziedzictwa, 11-12 września 2009 r. ustalamy, że jego przedmiotem są dwory i zamki w Świętokrzyskiem, zwłaszcza w okolicach Ostrowca Świętokrzyskiego. Publikacja jest wydawnictwem pokonferencyjnym, poszczególne referaty dotyczą różnych aspektów przede wszystkim budownictwa, ale również kultury, życia codziennego, gospodarki. Ze względu na wielość aspektów, decydujemy się na uogólnienie i sygnalizowanie w haśle przedmiotowym jedynie dworów i zamków jako obiektów architektonicznych, wskazanie lokalizacji geograficznej Ostrowiec Świętokrzyski i jego okolice oraz wskazanie na specyficzną formę, jaką są materiały pokonferencyjne. Poszukując wybranego tematu Dwór w kartotece wzorcowej znajdujemy przyjęty do stosowania temat Dwory: temat/okr. Dwory NU Dwór (bud.) NU Dworki TK Architektura TK Budownictwo wiejskie TK Szlachta TK Ziemiaństwo Poszukując tematu Zamki znajdujemy temat Zamki i pałace. Znajdujemy również hasło geograficzne Ostrowiec Świętokrzyski (woj. świętokrzyskie ; okręg). Znając ogólne zasady stosowania określników geograficznych wiemy, że nazwa jednostki mniejszej od państwa nie może być zastosowana jako określnik geograficzny. 10

Tematy wiodące możemy więc zapisać jako Dwory Polska oraz Zamki i pałace- Polska. Ponieważ chcemy przekazać użytkownikom dokładniejszą informację o lokalizacji opisanych obiektów, możemy zbudować dodatkowe hasło rozpoczynające się od właściwej nazwy geograficznej. Zdecydowaliśmy już wcześniej, że publikacja w największym stopniu dotyczy architektury i budownictwa, poszukujemy więc właściwego określnika do zastosowania po nazwie geograficznej. W rekordach wzorcowych haseł Architektura i Budownictwo znajdujemy identyczną uwagę o określniku i zakresie jego stosowania: zt. odpowiednie tematy z określnikiem - budownictwo, np.: Bibliotekarstwo - budownictwo, Bydgoszcz (woj. kujawsko-pomorskie) budownictwo. Posiłkując się tą wskazówką metodyczną możemy zbudować poprawne hasło Ostrowiec Świętokrzyski (woj. świętokrzyskie ; okręg) budownictwo. W kartotece wzorcowej znajdujemy także przyjęty do stosowania temat formalny Materiały konferencyjne. Pełna charakterystyka przedmiotowa analizowanego dokumentu przestawia się następująco(zapis w formacie MARC21): 650 4 Dwory z Polska 650 4 Zamki i pałace z Polska 651 4 Ostrowiec Świętokrzyski (woj. świętokrzyskie ; okręg) x budownictwo 655 4 Materiały konferencyjne Przykład 2 Opracowując publikację pt. Inkubator przedsiębiorczości akademickiej : podręcznik dla organizatorów i pracowników ustalamy, że jego przedmiotem jest przedsiębiorczość studentów w Polsce zorganizowana w formie inkubatorów przedsiębiorczości.. Lokalizacja czasowa nie jest istotnym elementem 11

treści, zjawisko jest zresztą na tyle nowe, że nie może być pisane z perspektywy historycznej. Publikacja jest podręcznikiem, bez wskazania jednak przeznaczenia do procesu dydaktycznego na uczelniach. Poszukując wybranych tematów znajdujemy w kartotece wzorcowej przyjęty do stosowania temat Inkubatory przedsiębiorczości temat/okr. Inkubatory przedsiębiorczości NU Business incubators TK Gospodarka terenowa TK Innowacje TK Klastry (ekon.) TK Parki technologiczne TK Przedsiębiorstwa małe i średnie oraz drugi temat Przedsiębiorczość akademicka temat/okr. Przedsiębiorczość akademicka NU Firmy akademickie NU Firmy spin-off NU Firmy spin-out NU Przedsiębiorczość pracowników uczelni NU Przedsiębiorczość pracowników szkół wyższych NU Przedsiębiorczość studencka NU Przedsiębiorczość studentów NU Przedsiębiorczość - szkolnictwo wyższe NU Przedsiębiorstwo akademickie NU Przedsiębiorstwo odpryskowe NU Przedsiębiorstwo spin-off NU Przedsiębiorstwo spin-out TK Innowacje - stosowanie - gospodarka TK Przedsiębiorstwo TK Szkolnictwo wyższe - a gospodarka TW Spółdzielczość studencka 12

Oba te tematy możemy uzupełnić lokalizacją geograficzną używając określnika geograficznego Polska. Poszukując odpowiedniego tematu formalnego znajdujemy w kartotece wzorcowej wiele tematów rozpoczynających się od słowa podręczniki. Ponieważ ustaliliśmy, że publikacja ma charakter podręcznika, ale nie jest zamierzona jako środek dydaktyczny, zastosujemy najbardziej obszerny zakresem temat formalny Podręczniki (a nie: Podręczniki akademickie). Pełna charakterystyka przedmiotowa analizowanego dokumentu przestawia się następująco(zapis w formacie MARC21): 650 4 Inkubatory przedsiębiorczości z Polska 650 4 Przedsiębiorczość akademicka z Polska 655 4 Podręczniki Przykład 3 Opracowując publikację pt. Murwy, wszetecznice, gamratki : o krakowskich ladacznicach w dawnych wiekach ustalamy, że jego przedmiotem jest prostytucja w Krakowie w 14-18 w. Publikacja nie ma wyraźnie określonej formy piśmienniczej ani wydawniczej. W kartotece wzorcowej poszukujemy określnika prostytucja, który można by zastosować po nazwie Miasta. Kartoteka wzorcowa nie zawiera takiego określnika, znajdujemy natomiast przyjęty do stosowania temat Prostytucja. temat/okr. Prostytucja NU Nierząd TS Patologia społeczna TK Agencje towarzyskie TK Domy publiczne TK Stręczycielstwo TK Życie seksualne 13

TW Prostytucja nieletnich Znając ogólne zasady stosowania określników geograficznych wiemy, że nazwa jednostki mniejszej od państwa nie może być zastosowana jako określnik geograficzny. Tematy główny możemy więc zapisać jako Prostytucja Polska 14-18 w. Ponieważ chcemy przekazać użytkownikom dokładniejszą informację o zasięgu geograficznym omawianego zjawiska, możemy zbudować dodatkowe hasło rozpoczynające się od właściwej nazwy geograficznej. W rekordzie wzorcowym hasła Prostytucja znajdujemy informacją o określniku i zakresie jego stosowania: zt. odpowiednie tematy z określnikiem - patologia społeczna, np.: Warszawa - patologia społeczna, Młodzież - patologia społeczna zakres stosowania możemy zweryfikować oglądając rekord wzorcowy określnika. określnik - - patologia społeczna - stosuje się po nazwach geograficznych z wyjątkiem nazw państw i regionów świata i po tematach ogólnych Posiłkując się tymi wskazówkami metodycznymi możemy zbudować poprawne hasło Kraków (woj. małopolskie) - patologia społeczna - 14-18 w. Pełna charakterystyka przedmiotowa analizowanego dokumentu przestawia się następująco (zapis w formacie MARC21): 650 4 Prostytucja z Polska y 14-18 w. 651 4 Kraków (woj. małopolskie) x patologia społeczna y 14-18 w. Przykład 4 Opracowując publikację pt. Żubry pszczyńskie ustalamy, że jego przedmiotem są żubry występujące w Pszczynie i jej okolicach, pierwotnie naturalnie, a następnie w wyniku polityki hodowlanej. W charakterystyce przedmiotowej 14

chcemy wskazać oba aspekty, choć nacisk zamierzamy położyć na aspekt hodowlany. Lokalizacja czasowa nie jest istotnym elementem, ponieważ publikacja opisuje zjawisko w całym jego przebiegu czasowym, tzn. od początku występowania żubra na danym obszarze aż po dzień dzisiejszy. Publikacja nie ma ponadto wyraźnie określonej formy piśmienniczej ani wydawniczej, nie jest informatorem, choć ma walory informacyjne, nie jest też wydawnictwem popularnym, na co mogłaby wskazywać niewielka objętość (39 stron), zawiera bowiem rozszerzoną bibliografię przedmiotu. W kartotece wzorcowej znajdujemy temat Żubr oraz określnik - hodowla. Znając ogólne zasady stosowania określników geograficznych wiemy, że nazwa jednostki mniejszej od państwa nie może być zastosowana jako określnik geograficzny. Temat główny możemy więc zapisać jako Żubr - hodowla Polska. Ponieważ chcemy przekazać użytkownikom dokładniejszą informację o zasięgu geograficznym omawianego zjawiska, możemy zbudować dodatkowe hasło rozpoczynające się od właściwej nazwy geograficznej. W kartotece wzorcowej znajdujemy hasło geograficzne Pszczyna (woj. śląskie ; okręg) i poszukujemy określnika, który pozwoliłby na ukazanie danego aspektu. Nie znajdujemy określnika zwierzęta, który byłby najbliższy treści dokumentu, natomiast w rekordzie wzorcowym hasła Zwierzęta trafiamy na informację o określniku fauna, który może być stosowany po nazwach geograficznych jednostek mniejszych niż państwo. Posiłkując się tymi wskazówkami metodycznymi możemy zbudować poprawne hasło Pszczyna (woj. śląskie ; okręg) fauna. Pełna charakterystyka przedmiotowa analizowanego dokumentu przestawia się następująco (zapis w formacie MARC21): 650 4 Żubr x hodowla z Polska 651 4 Pszczyna (woj. śląskie ; okręg) x fauna 15

Uwaga: hodowla zwierząt mieści się zakresem również w obszarze rolnictwa, a gospodarowanie zasobami zwierząt leśnych w leśnictwie. Kartoteka wzorcowa JHP BN zawiera oba określniki rolnictwo i leśnictwo, które również można stosować po nazwach geograficznych jednostek mniejszych niż państwo. Użycie jednego z nich w charakterystyce przedmiotowej opisywanej publikacji byłoby również zasadne. Jeśli zdecydowano się na określnik fauna, to ze względu na informacje o żubrach żyjących na tym obszarze w stanie naturalnym i stanowiących obiekt obserwacji naukowych, a więc nie będących przedmiotem hodowli w celach gospodarczych. Przykład 5 i 6 (temat i określnik równobrzmiący) Opracowujemy dwie publikacje: Pierwsza to antologia pamiętników bezrobotnych z okresu międzywojennego, druga to zbiór danych statystycznych dotyczący bezrobocia kobiet w Polsce w latach 90-tych XX w. Przedmiotem obu jest bezrobocie, w obu przypadkach istotna jest lokalizacja przestrzenna (Polska) oraz lokalizacja w czasie. W kartotece wzorcowej JHP BN znajdujemy zarówno temat Bezrobocie, jak i identycznie brzmiący określnik bezrobocie. Jest to jeden z wielu występujących w JHP BN przypadków tematów i określników równobrzmiących. O zastosowaniu w konkretnej charakterystyce przedmiotowej jednego lub drugiego decyduje zakres stosowania każdego z nich. Zgodnie z notą stosowania zapisaną w rekordzie wzorcowym określnika określnik - - bezrobocie - stosuje się po nazwach geograficznych z wyjątkiem nazw państw i regionów świata oraz po tematach: Euroregiony, Miasta, Metropolie (urban.), Obszary popegeerowskie, Regiony przygraniczne, Strefa podmiejska, Wieś. Stosuje się także po nazwach kategorii osób 16

Nie jest zatem możliwa konstrukcja Polska bezrobocie, należy w tym przypadku zbudować hasło zaczynając od tematu Bezrobocie uzupełniając go dozwolonym określnikiem graficznym Polska. Pierwsza z wymienionych wyżej publikacji otrzyma więc hasło Bezrobocie Polska uzupełnione odpowiednim określnikiem chronologicznym wyrażającym okres między dwiema wojnami światowymi 1918-1939 r. Inne aspekty będą opisane za pomocą tematów formalnych Antologie i Pamiętniki. Pełna charakterystyka przedmiotowa tego dokumentu przestawia się następująco (zapis w formacie MARC21): 650 5 Bezrobocie z Polska y 1918-1939 r. 655 4 Antologie 655 4 Pamiętniki polskie y 1918-1939 r. Druga z analizowanych publikacji dotyczy bezrobocia kobiet. W kartotece wzorcowej znajdujemy temat Kobieta, a zgodnie z przytoczoną wyżej notą stosowania określnika bezrobocie, możemy go użyć po nazwach kategorii osób. Publikacji otrzyma więc hasło Kobieta - bezrobocie uzupełnione odpowiednimi określnikami: geograficznym (- Polska) i chronologicznym wyrażającym okres transformacji ustrojowej (- od 1989 r.). Specyficzny rodzaj dokumentu można opisać tematem formalnym Dane statystyczne. Pełna charakterystyka przedmiotowa analizowanego dokumentu przestawia się następująco (zapis w formacie MARC21): 650 4 Kobieta x bezrobocie z Polska y od 1989 r. 655 4 Dane statystyczne Podobnie postępujemy w przypadku pozostałych tematów i określników równobrzmiących, np. Agroturystyka i agroturystyka, Anatomia i anatomia. 17

Szczególnej uwagi wymaga opracowanie dokumentów z użyciem równobrzmiących tematów i określników wyrażających dziedziny nauki, wiedzy i działalności, takie jak np. socjologia czy archeologia. Zgodnie z zapisem w kartotece wzorcowej poprawne gramatycznie są bowiem obie konstrukcje: [hasło geograficzne nazwa państwa] + określnik socjologia/archeologia Temat Socjologia/Archeologia + [określnik geograficzny nazwa państwa] Znaczenie tak zbudowanych haseł jest jednak różne: konstrukcja Polska socjologia opisuje ludność Polski w aspekcie społecznym, metodami socjologicznymi (a nie np. demograficznymi), sygnalizuje socjologiczną analizę Polaków; natomiast Socjologia Polska to hasło opisujące socjologię jako naukę, dyscyplinę badawczą uprawianą w Polsce, przez Polaków. Analogicznie Polska archeologia opisuje prace dokumentujące przeszłość terytorium Polski na bazie danych pozyskanych w trakcie prac archeologicznych, a Archeologia Polska to hasło opisujące archeologię jako naukę, dyscyplinę badawczą uprawiana w Polsce, przez Polaków. Uważne czytanie not stosowania zapisanych w rekordach wzorcowych oraz porównywanie opisów analogicznych pozycji w bazie katalogowej pozwala uniknąć niekonsekwencji w stosowaniu obu tych konstrukcji. 18

II.3 Wskazówki dodatkowe II.3.1. Jak postępować, gdy nie znajdujemy w kartotece wzorcowej tematu niezbędnego do zbudowania właściwej charakterystyki wyszukiwawczej dokumentu? Jeśli w kartotece brak poszukiwanego hasła jednostkowego: osobowego, korporatywnego, tytułowego lub geograficznego, możemy takie hasło utworzyć samodzielnie, przestrzegając zasad doboru i budowy odpowiednich haseł i posiłkując się analogicznymi rozwiązaniami już obecnymi w kartotece (uwaga: wyjątkiem są te hasła jednostkowe, które w kartotece wzorcowej otrzymują powiązania z tematami rzeczowymi lub formalnymi, te hasła wzorcowe wprowadza jedynie Pracownia JHP BN).. Jeśli w kartotece brak odpowiedniego tematu rzeczowego lub formalnego, należy skierować do Pracowni JHP BN, odpowiedzialnej za rozwój słownictwa i metodyki opracowania, propozycję wprowadzenia do kartoteki takiego hasła. Propozycja powinna być udokumentowana, tzn. należy wskazać publikację, do której opracowania dany temat jest niezbędny, w miarę możliwości podać również wiarygodne definicje proponowanego terminu. II.3.2. Jak postępować, gdy nie znajdujemy w kartotece wzorcowej określnika niezbędnego do zbudowania właściwej charakterystyki wyszukiwawczej dokumentu? Jeśli w kartotece brak hasła z poszukiwanym określnikiem jednostkowym, możemy takie hasło z określnikiem utworzyć samodzielnie, przestrzegając zasad doboru i budowy odpowiednich haseł i posiłkując się analogicznymi rozwiązaniami już obecnymi w kartotece. Jeśli w kartotece brak odpowiedniego określnika rzeczowego, należy skierować do Pracowni JHP BN, odpowiedzialnej za rozwój słownictwa i metodyki opracowania, 19

propozycję wprowadzenia do kartoteki takiego określnika. Warto jednak pamiętać, że zasób określników jest poszerzany w dużo mniejszym stopniu niż zasób tematów zasada uogólniającego charakteru określników jest jedną z podstawowych zasad tworzenia leksyki JHP BN. Należy raczej poszukać w zasobie określników takiego, w którego zakresie mieści się poszukiwany przez nas aspekt. Np. opisując publikację na temat rozmnażania krzewów owocowych nie znajdujemy w kartotece określnika, który nasuwa się nam jako najbardziej adekwatny, rozmnażanie, musimy więc szukać określnika szerszego zakresem. Określnikiem tym może być biologia lub szkółkarstwo (zależnie od treści dokumentu). Szczegółowy aspekt przedmiotu Krzewy jagodowe, którym jest rozmnażanie musimy wówczas zasygnalizować tworząc drugie hasło przedmiotowe Rozmnażanie roślin. II.3.3. Jak postępować, gdy nie potrafimy opracować rzeczowo konkretnego dokumentu? Wprawdzie każdą publikację opracowuje się indywidualnie uwzględniając jej kluczowe cechy i specyficzne aspekty (wyjątkiem są kolejne, niezmienione wydania lub dodruki), jednak warto przejrzeć katalog/-i biblioteczne i znaleźć dokumenty analogiczne lub zbliżone pod względem tematyki czy ujęcia przedmiotu. Analiza zastosowanych haseł przedmiotowych może być cenną wskazówką i warto z niej korzystać. Należy jednak pamiętać, aby odwoływać się raczej do opisów przedmiotowych wprowadzonych do bazy stosunkowo niedawno unikniemy wówczas niebezpieczeństwa kopiowania rozwiązań już nieaktualnych, niedozwolonych. Do opisów starszych warto sięgać wówczas, gdy mamy pewność, że zostały one zmeliorowane zgodnie z aktualną metodyką opracowania. 20