Miejsce Ukrainy jest w Unii Z Walerijem Czałym, byłym wiceministrem spraw zagranicznych Ukrainy, rozmawia Piotr Pogorzelski PIOTR POGORZELSKI: Władze Ukrainy często mówią, że integracja europejska jest priorytetem ich polityki zagranicznej. Czy rzeczywiście tak jest? Czy deklaracje znajdują potwierdzenie w faktach? WALERIJ CZAŁYJ: Po pierwsze, niezależnie od tego, że w lipcu 2010 roku dążenie Ukrainy do członkostwa w NATO zostało wykreślone z ustawy o zasadach polityki wewnętrznej i zagranicznej, to nadal jest tam zapisane członkostwo w Unii Europejskiej. Pozostaje ono zatem priorytetem nie tylko polityki zagranicznej, ale także wewnętrznej. Po drugie, chociaż w ostatnich latach krytykuje się rządy ekipy Wiktora Juszczenki i Julii Tymoszenko, to śmiało można powiedzieć, że działania na rzecz zbliżenia z Unią Europejską za ich kadencji były największe od 1991 roku. To za ich rządów zapadły polityczne decyzje dotyczące nowego formatu stosunków: rozpoczęto negocjacje w sprawie pogłębionej Strefy Wolnego Handlu w ramach nowej umowy stowarzyszeniowej oraz rozmowy na temat zniesienia wiz. Podjęto konkretne kroki we współpracy w różnych sektorach. Jeśli brać za dobrą monetę deklaracje nowych władz, integracja europejska pozostaje ich priorytetem. Znajduje to potwierdzenie w rozmowach z Unią Europejską, w najważniejszych dokumentach, w tym w opracowywanej strategii bezpieczeństwa narodowego. Można mieć wątpliwości, czy działania rządzących na arenie wewnętrznej odpowiadają kryteriom europejskim. Bruksela coraz częściej krytykuje zmiany systemu politycznego na Ukrainie, w tym powrót do systemu prezydencko- -parlamentarnego. Wątpliwości budzi koncentracja władzy i zmniejszenie znaczenia parlamentu oraz roli organizacji pozarządowych. Widać pewien odwrót od wartości demokratycznych. Te błędy trzeba naprawić, bo w przeciwnym razie trudno będzie myśleć o zbliżeniu z Unią Europejską. Obecna władza kontynuuje kurs wcześniej wyznaczony i robi to, biorąc pod uwagę prywatne interesy swoich członków. Na przykład w Partii Regionów jest wielu biznesmenów, którzy są zainteresowani dostępem do rynków europejskich w sektorach metalurgicznym, chemicznym i rolnym. Liczy się także osobisty interes prezydenta Wiktora Janukowycza, który chce zostać wybrany na następną kadencję. Jest oczywiste, że nie może on zanegować idei członkostwa w Unii Europejskiej, która cieszy się dużym poparciem społeczeństwa.
200 Polska partner Wschodu Miejsce Ukrainy jest w Unii Z W. Czałym rozmawia P. Pogorzelski Niedawno premier Mykoła Azarow powiedział, że Ukraina zostanie członkiem Unii Europejskiej najpóźniej za dziesięć lat. Czy to możliwe? Teraz nie należy raczej mówić o terminach, a o konkretnych etapach i mechanizmach zbliżenia z Unią Europejską. Jest to o tyle ważne, że Rosja, a szczególnie premier Władimir Putin, chce obecnie powstrzymać Ukrainę przed podpisaniem umowy stowarzyszeniowej, czyli rozpoczęciem pierwszego etapu integracji. Moskwa zachęca Kijów do przyłączenia się do unii celnej Rosji, Białorusi i Kazachstanu. W tym kontekście oświadczenie premiera ma duże znaczenie polityczne. Oczywiście, lepiej byłoby, gdyby takie postulowane terminy znajdowały się w dokumentach rządowych. Są one obecnie przygotowywane i mam nadzieję, że do lata tego roku będą gotowe. Na ile realistyczny jest termin dziesięciu lat? Wcześniej mówiono o 2015 roku jako dacie wstąpienia do Unii, co było nie do osiągnięcia. Zgodnie z deklaracjami władz, umowa stowarzyszeniowa miała być podpisana jeszcze w pierwszej połowie tego roku, a wizy do Unii Europejskiej miały zostać zniesione w 2012 roku. Oświadczeń jest wiele, lecz niewiele z nich wynika. Czy przystąpienie Ukrainy do unii celnej Rosji, Białorusi i Kazachstanu jest rzeczywiście możliwe? W jakim stopniu byłoby to korzystne dla Ukrainy, a w jakim dla członków Partii Regionów? Wszak ich osobiste interesy w dużym stopniu wyznaczają politykę Kijowa. Dla Ukrainy stosunki ekonomiczne z Rosją i Unią Europejską są równie ważne, gdyż są to porównywalne rynki: jedna trzecia ukraińskiego obrotu handlowego przypada na Unię Europejską, a jedna trzecia na kraje Wspólnoty Niepodległych Państw, przede wszystkim Rosję. Bariery dla ukraińskich towarów są o wiele większe w Unii Europejskiej niż w Rosji. Dla obecnego modelu gospodarki nastawionego na eksport, w którym głównymi pozycjami są towary nisko przetworzone, czyli wyroby metalurgiczne i produkty chemiczne, oba rynki mają swe zalety i wady. Na przykład rynek unijny jest większy niż rynek unii celnej Białorusi, Rosji i Kazachstanu, ale ten ostatni jest bardziej dostępny. Ukraina chce ponoć budować strategię rozwoju. Wiktor Janukowycz zapowiada, że nasz kraj wejdzie do grupy 20 najbardziej rozwiniętych krajów świata. Tymczasem obecna struktura eksportu, zdominowana przez towary nisko przetworzone, nie stymuluje rozwoju, a jedynie konserwuje dość archaiczny model gospodarki. Jeżeli chcemy osiągnąć wyższy poziom rozwoju i wprowadzać nowoczesne standardy produkcji, handlu i usług, to dostęp do unijnego rynku jest o wiele ważniejszy. Dlatego z punktu widzenia strategii odpowiedź jest jednoznaczna Unia Europejska i Zachód. Teoretycznie jest jednak możliwy powrót do integracji z Rosją. Myślę, że w najbliższych miesiącach Moskwa wzmoże naciski na Kijów. Unia celna jest niepełnowartościowa bez Ukrainy, gdyż rynek trzech składających się na nią państw
Miejsce Ukrainy jest w Unii Z W. Czałym rozmawia P. Pogorzelski Polska partner Wschodu 201 będzie zbyt mały. Dlatego w rosyjskim interesie jest przyłączenie Ukrainy do unii celnej. Moskwa będzie stosowała taktykę kija i marchewki. W najbliższym czasie padną zapewne atrakcyjne propozycje. A co do kija, to Kreml już oświadczył, że gdy Ukraina utworzy pogłębioną Strefę Wolnego Handlu z Unią Europejską, Rosja wprowadzi ograniczenia na import wielu ukraińskich towarów. Jest to zwyczajny szantaż. Przypomnę tylko, że członkostwo w dwóch organizacjach jednocześnie jest niemożliwe, dlatego Ukraina musi dokonać wyboru. Mam nadzieję, że polityczna decyzja została już podjęta na rzecz Zachodu i Unii Europejskiej. Czy oświadczenia ukraińskich władz, że Ukraina może jednak dołączyć do unii celnej z Rosją, Białorusią i Kazachstanem, należy oceniać jako strategię negocjacyjną w rozmowach z Unią Europejską? Wielu Europejczyków rzeczywiście jest zdania, że Kijów straszy wejściem do unii celnej z Rosją, licząc, że wtedy więcej zyska w rozmowach z Brukselą. Wydaje mi się to jednak mało prawdopodobne. Trudno uwierzyć, że ukraińskie władze wykorzystują rosyjskich przywódców, w tym premiera Władimira Putina, jako elementy tej gry. Dla ukraińskiego społeczeństwa nie jest istotne, jaką taktykę negocjacyjną przyjął rząd. Najważniejszy jest decydujący krok ku integracji z Unią Europejską, ponieważ on pociągnie za sobą następne i zakończy wieczne dyskusje o tym, czy mamy iść na Wschód, czy na Zachód. Nowy format stosunków z Unią jest sprawą fundamentalną. Umowa stowarzyszeniowa dotyczy przecież nie tylko kwestii gospodarczych, ale też przestrzegania standardów demokratycznych, dobrego rządzenia oraz obrony praw człowieka. Dlatego nie przeceniałbym roli gier dyplomatycznych czy informacyjnych. Nerwowa reakcja Moskwy, o której wspomniałem, jest być może związana z tym, że rozmowy o podpisaniu umowy stowarzyszeniowej z Brukselą wyszły na ostatnią prostą. Kiedy możemy się spodziewać zakończenia negocjacji z Komisją Europejską? Sądzę, że rozmowy można zakończyć i umowę parafować już w tym roku. Ukraińscy negocjatorzy powinni przywiązywać jednak wagę nie do czasu podpisania umowy, ale do jej jakości. Kształt umowy to obecnie sprawa negocjatorów, polityków i analityków, ale gdy przyjdzie pora ratyfikacji, zacznie się druga fala dyskusji. Będą padały różne argumenty za i przeciw. Dlatego umowa powinna być korzystna nie tylko dla Unii Europejskiej, a także dla Ukrainy, gdzie powinna zostać zaakceptowana przez szerokie kręgi ukraińskiego społeczeństwa, wszystkie znaczące siły polityczne i organizacje pozarządowe. Jakie są obecnie najtrudniejsze kwestie w negocjacjach? Tradycyjnie dotyczą one kwot produkcji rolnej, własności regionalnych
202 Polska partner Wschodu Miejsce Ukrainy jest w Unii Z W. Czałym rozmawia P. Pogorzelski nazw produktów, dostępu Ukraińców do unijnego rynku przewozów towarowych. Nie wydaje mi się, żeby były to problemy, których nie da się rozwiązać. Uważam jednak, że Komisja Europejska zajmuje zbyt twarde stanowisko negocjacyjne, szczególnie negocjatorzy odpowiedzialni za rozmowy w kwestiach rolnych. Unia Europejska i Ukraina powinny być równorzędnymi partnerami. W dawniejszych negocjacjach z państwami kandydującymi Bruksela często wychodziła im naprzeciw ze względów politycznych. Obydwie strony muszą być gotowe do kompromisu, do wprowadzania okresów przejściowych. Nie są ważne cele taktyczne, ale strategiczne zwycięstwo obydwu stron. Kijów niestety przegapił czas, gdy członkostwo w Unii Europejskiej miało charakter geopolityczny. Teraz nikt nie wciąga Ukrainy do Wspólnoty ze względów geopolitycznych. Ale chciałbym przynajmniej, aby Bruksela nie stawiała nowych barier instytucjonalnych, prawnych i technicznych. Jestem pewien, że przyszłość naszego kraju jest właśnie w Unii. To jest historyczna szansa, której obydwie strony nie mogą przegapić. Pozostaje jeszcze kwestia wiz, która budzi największe zainteresowanie ukraińskiego społeczeństwa. Obywatele Ukrainy mają utrudniony wjazd na terytorium Unii między innymi z powodu konieczności posiadania wiz. Tymczasem obywatele państw Ameryki Łacińskiej, byłych kolonii państw Unii, na przykład Hondurasu, Gwatemali i innych krajów hiszpańskojęzycznych, mogą wjeżdżać do Wspólnoty na 90 dni bez wiz. Ukraińcy jednak muszą mieć wizy. Bruksela tłumaczy to obawą, że będą oni pracować na terenie Unii. Badania pokazują jednak, że ci, którzy chcą tam pracować, i tak tam wyjeżdżają. Wizy nie są więc przeszkodą dla migracji siły roboczej. Natomiast stwarzają problemy tym ludziom, którzy chcą pojechać do Unii Europejskiej wydawać pieniądze. Każdy problem dotyczący wiz staje się głośny w społeczeństwie. Takich przypadków jest wiele, na przykład taki, gdy podróżujący na granicy dowiaduje się, że wydana przez polski konsulat wiza shengeńska nie uprawnia do przekroczenia granicy Węgier, co nie jest zgodne z prawdą. Ukraina wykonała przyjazny gest i zniosła wizy dla obywateli Unii na pobyt do 90 dni. Oczekiwała na podobny krok Wspólnoty, ale do tego nie doszło. Podpisano wprawdzie umowę o uproszczeniach w procedurach wizowych, ale nie jest ona w pełni wykonywana. Pojawiają się żądania podania dodatkowej informacji, co często budzi wątpliwości z punktu widzenia praw człowieka. Ukraińcy nie różnią się od obywateli państw, które niedawno wstąpiły do Unii Europejskiej, jak Rumunia czy Bułgaria. Odnoszenie się do nas jak do ludzi drugiej kategorii, naprawdę nas obraża. Zniesienie wiz krótkookresowych byłoby zatem pozytywnym sygnałem, a do tego czasu można byłoby w pełni zrealizować umowę o uproszczonej procedurze wizowej rozszerzyć ją na wszystkie kategorie obywateli. Jest to teraz realne.
204 Polska partner Wschodu Miejsce Ukrainy jest w Unii Z W. Czałym rozmawia P. Pogorzelski Traktowanie Ukrainy ostro albo z góry nie zachęci Kijowa do aktywniejszych działań prozachodnich. Nie wykluczam sytuacji, w której pewne siły polityczne na Ukrainie zaczną przekonywać, że skoro członkostwo w Unii jest niemożliwe, należy ponownie wprowadzić wizy dla obywateli krajów unijnych. Czy przewodnictwo Polski w Unii Europejskiej może pomóc w zbliżeniu Ukrainy do Wspólnoty? Polska zabiega o zbliżenie Unii i Ukrainy, ponieważ chciałaby mieć za swoją wschodnią granicą przestrzeń bezpieczeństwa i współpracy gospodarczej. Z racji wielowiekowych związków z Ukrainą, Polska będzie kontynuować tę politykę niezależnie od tego, kto będzie u władzy. Dlatego cieszę się, że stadium rozmów o nowej umowie stowarzyszeniowej przypada na czas przewodnictwa Polski w Unii Europejskiej. Oczekuję, że w drugim półroczu 2011 roku wzrośnie zainteresowanie wschodnimi granicami Unii i integracją europejską Ukrainy. Jeżeli teraz nie wykorzystamy tej szansy, potem będzie o wiele trudniej. Walerij Czałyj jest wicedyrektorem ośrodka analitycznego Centrum Razumkowa w Kijowie. Od jesieni 2009 do maja 2010 roku pełnił funkcję wiceministra spraw zagranicznych Ukrainy.