Ptaki okresu lęgowego doliny górnej Iłżanki

NATURALIA 2 (2013) 2014: 49-61 49 Ptaki okresu lęgowego doliny górnej Iłżanki Birds of the upper Iłżanka River valley in a breeding season Piotr Wilniewczyc, Maciej Wachecki Abstrakt: W okresie lęgowym 2012 roku wykonano liczenia ptaków na 25-km odcinku górnej Iłżanki od źródeł do Zb. Iłża. Na 15 km 2 terasy zalewowej stwierdzono 24 lęgowe i prawdopodobnie lęgowe gatunki wodno-błotnych Non-Passeriformes, w tym gatunki mało liczne: cyranka Anas querquedula (4-6 par), bąk Botaurus stellaris (6 samców), bączek Ixobrychus minutus (2 samce), błotniak stawowy Circus aeruginosus (9-11 par), błotniak łąkowy Circus pygargus (1 para), derkacz Crex crex (24 samce), kropiatka Porzana porzana (4 samce) i zielonka Porzana parva (1 samiec). Dane z lat 1982-2011 wskazują na nieregularnie gniazdowanie dalszych 9 gatunków z tej grupy, m.in.: płaskonosa Anas clypeata, rybitwy czarnej Chlidonias niger, śmieszki Chroicocephalus ridibundus, rycyka Limosa limosa i kulika wielkiego Numenius arquata. Bogactwo gatunkowe ptaków doliny górnej Iłżanki związane było z dużym zróżnicowaniem siedlisk, obfitymi wylewami rzeki oraz trwałym, ekstensywnym użytkowaniem łąk i pastwisk. Wiosną na zalewowych łąkach notowano nielęgowe koncentracje łęczaka Tringa glareola do 120 os. i świergotka rdzawogardłego Anthus cervinus do 10 os. W latach 1982-2012 stwierdzono zanik populacji lęgowej perkoza rdzawoszyjego Podiceps grisegena, perkoza dwuczubego P. cristatus, czernicy Aythya fuligula, głowienki A. ferina, rycyka i dziwonii Carpodacus erythrinus, zasiedlenie doliny przez żurawia Grus grus i zielonkę, spadki liczebności łabędzia niemego Cygnus olor i łyski Fulica atra oraz wzrosty perkozka Tachybaptus ruficollis, bąka, bączka, błotniaka stawowego i brzęczki Locustella luscinioides. Większość zmian wynikała z występującej lokalnie ekspansji trzciny pospolitej Phragmites australis. Słowa kluczowe: awifauna lęgowa, górna Iłżanka, dolina rzeczna, stawy rybne Wstęp Doliny rzeczne i stawy rybne to ekosystemy mające kluczowe w skali Regionu Świętokrzyskiego znaczenie dla ptaków wodnobłotnych. Monitorowanie tego typu terenów pod kątem zmian liczebności ptaków jest ważne z punktu widzenia ich ochrony. Awifauna lęgowa doliny Iłżanki po raz pierwszy została zinwentaryzowana w latach 1994-1995 (Furmanek & Osojca 1996). W swojej pracy autorzy ci uwzględnili odcinek od Seredzic do ujścia. W 1988 roku zinwentaryzowano ptaki lęgowe na stawach rybnych w Mirowie (W. Błoński, mat. niepubl.). Ponadto w latach 1982-2012 w dolinie górnej Iłżanki prowadzono nieregularne obserwacje ptaków.

50 Wilniewczyc P., Wachecki M.: Ptaki okresu lęgowego doliny górnej Iłżanki Celem niniejszej pracy jest przedstawienie składu gatunkowego i liczebności ptaków stwierdzonych w dolinie górnej Iłżanki oraz próba oceny zmian jakościowych i ilościowych awifauny zachodzących na tym terenie do 2012 roku. Teren badań Teren badań obejmował górny odcinek doliny rzeki Iłżanki, od źródeł w rejonie wsi Gąsawy Rządowe do Iłży, mający 25 km długości i powierzchnię 15 km 2. Położony on jest w mezoregionie Przedgórze Iłżeckie, w makroregionie Wyżyna Kielecka (Kondracki 2000), na terenie województwa mazowieckiego i świętokrzyskiego. Iłżanka jest lewobrzeżnym dopływem Wisły o przebiegu równoleżnikowym. Koryto rzeczne o szerokości do 10 m jest uregulowane. W terasie o szerokości do 1,6 km występują głównie zalewowe łąki na podłożu torfowym, o zróżnicowanym stopniu uwilgocenia. Są one ekstensywnie użytkowane poprzez wykaszanie i wypas bydła. Dolina od południa graniczy z większymi obszarami leśnymi (głównie borami sosnowymi), natomiast od północy z polami uprawnymi. Między Gąsawami Rządowymi a Krupowem koryto jest w większości pozbawione zadrzewień, natomiast pomiędzy Seredzicami a Iłżą brzegi porastają zadrzewienia wierzbowe i olszowe. Dodatkowo między Gąsawami Rządowymi a Mirowem występują śródłąkowe zadrzewienia wierzbowe o strukturze kępowej. Na odcinku 3 km, między Krupowem a Seredzicami, Iłżanka płynie przez bór sosnowy. Ponadto na badanym terenie jest kilka sztucznych zbiorników wodnych: 1) stawy rybne w Mirowie (35 ha), aktualnie w większości nieużytkowane (tylko jeden staw o powierzchni około 5 ha napełniony wodą), w ponad 90% porośnięte szuwarem trzcinowym, 2) stawiki koło wsi Kolonia Seredzice (1 ha) z otwartym lustrem wody, otoczone połaciami trzcinowisk i zadrzewień (ok. 60 ha), 3) Zbiornik Iłża (19 ha) o brzegach porośniętych szuwarem i drzewami. Ryc. 1. Mapa terenu badań Fig. 1. Study area

NATURALIA 2 (2013) 2014: 49-61 51 Fot. 1. Łąki kośne w okolicy Mirowa, 1.05.2012 (fot. P. Wilniewczyc) Photo 1. Meadows near Mirów, 1.05.2012 (photo by P. Wilniewczyc) Fot. 2. Błotniste rozlewiska pośród łąk w dolinie górnej Iłżanki k. Mirowa Nowego, 1.05.2012 (fot. P. Wilniewczyc) Photo 2. Muddy pools among flooded meadows in the upper Iłżanka River valley near Mirów Nowy, 1.05.2012 (photo by P. Wilniewczyc) Fot. 3. Stawy rybne w Mirowie, 1.05.2012 (fot. P. Wilniewczyc) Photo 3. Fishponds in Mirów, 1.05.2012 (photo by P. Wilniewczyc)

52 Wilniewczyc P., Wachecki M.: Ptaki okresu lęgowego doliny górnej Iłżanki Fot. 4. Pastwiska koło Mirowa, 27.05.2012 (fot. P. Wilniewczyc) Photo 4. Pastures near Mirów, 27.05.2012 (photo by P. Wilniewczyc) Fot. 5. Łąki kośne koło Rogowa, 27.05.2012 (fot. P. Wilniewczyc) Photo 5. Meadows near Rogów, 27.05.2012 (photo by P. Wilniewczyc) Fot. 6. Bagienny odcinek górnej Iłżanki k. Seredzic, 27.05.2012 (fot. M. Wachecki) Photo 6. Marshy section of the upper Iłżanka near Seredzice, 27.05.2012 (photo by M. Wachecki)

NATURALIA 2 (2013) 2014: 49-61 53 Materiał i metody W 2012 roku wykonano trzy kontrole całego terenu badań. Kontrole dzienne, które przeprowadzono w dniach 1 i 27 maja (w godzinach 5 00-13 00 ), polegały na przejściu całego terenu i kartowaniu wybranych gatunków ptaków. Wykonana z 15 na 16 maja kontrola nocna (w godzinach 22 00-3 00 ) polegała na nasłuchach odzywających się ptaków z punktów rozmieszczonych co 300-500 m. Między punktami nasłuchowymi przemieszczano się samochodem. Podczas wszystkich kontroli posługiwano się mapami w skali 1:20000. Na stawach w Mirowie w 2012 roku wykonano dwie kontrole dzienne: 1 i 25 maja i wieczorno-nocną 15 czerwca (w godz. 17 00-22 00 ). Nie stosowano stymulacji głosowej. Prace terenowe w 2012 roku trwały łącznie około 40 godzin. Do oceny liczebności ptaków lęgowych w terasie zalewowej zastosowano kryteria przyjęte w pracy Chmielewskiego et al. (1993), a na stawach w publikacjach Borowiec et al. (1981) oraz Ranoszka (1983). W pracy uwzględniono wyniki badań wykonanych w roku 1995 na odcinku między Seredzicami a Iłżą (Furmanek & Osojca 1996), stanowiącym wspólny fragment terenu badań o długości 8 km i powierzchni ok. 2 km 2. W pracy wykorzystano również materiały niepublikowane z lat 1982-2012, pochodzące z Kartoteki Przyrodniczej Towarzystwa Badań i Ochrony Przyrody w Kielcach oraz wyniki liczeń ptaków lęgowych na stawach w Mirowie z roku 1988, kontrolowanych w dniach 29.04, 31.05, 11.06 (wieczorna ze stymulacją), 27.06. i 24.07 (W. Błoński, mat. niepubl.). Ponadto uwzględniono liczne dane niepublikowane z lat 2010-2011, udostępnione przez G. Osojcę-Krasińskiego i A. Różyckiego z Klubu Przyrodników Regionu Radomskiego. Liczebność populacji lęgowej bociana białego Ciconia ciconia oceniono na podstawie wyników VI Międzynarodowego Spisu Bociana Białego z roku 2004 (Guziak & Jakubiec 2006; Kaługa 2006; Szczepaniak 2006). Przegląd gatunków W latach 1982-2012 na omawianym terenie stwierdzono 46 lęgowych i prawdopodobnie lęgowych gatunków ptaków wodno-błotnych, w tym 33 gatunki Non-Passeriformes oraz 13 gatunków Passeriformes. Łabędź niemy Cygnus olor w 2012 roku 1 para lęgowa na stawach rybnych w Mirowie bez sukcesu lęgowego. W roku 1988 1 para (W. Błoński). W roku 1995 po jednej parze stwierdzono na Zb. Iłża i na stawikach w Kolonii Seredzice (Furmanek & Osojca 1996). Krzyżówka Anas platyrhynchos w 2012 roku 48 par lęgowych rozmieszczonych wzdłuż całej doliny. Najliczniej zasiedlała zalewowe łąki k. Mirowa Nowego (18), stawy rybne w Mirowie (8), zabagniony fragment doliny k. wsi Kolonia Seredzice (6) i Zb. Iłża (5). W 1988 roku na stawach w Mirowie 2 pary (W. Błoński). Cyranka Anas querquedula w 2012 roku 4-6 par lęgowych, w tym 2-4 na zalewowych łąkach w rejonie Mirowa Nowego i 2 pary na stawach w Mirowie, gdzie 15.06.2012 obserwowano samice z pisklętami (6 pull. i 7 pull.). W 2011 roku na zalewowych łąkach w rejonie Mirowa Nowego 2-3 pary lęgowe (A. Różycki). W dniu 29.04.1988 na stawach w Mirowie 5 samców i 2 samice (W. Błoński). Cyraneczka Anas crecca w 2012 roku nie stwierdzona jako lęgowa. W 2011 roku dwukrotnie w okresie lęgowym (5.05 i 4.06) obserwowano parę ptaków na łąkach koło Nowego Mirowa (A. Różycki). Płaskonos Anas clypeata w 2012 roku nie stwierdzono lęgów. W latach 2010-2011 1 para prawdopodobnie lęgowa na zalewowych łąkach pod Mirowem Nowym: 10. i 23.05.2010 oraz 6.06.2011 - para ptaków, a 4. i 23.06.2011 - zaniepokojona samica (G. Osojca-Krasiński, A. Różycki).

54 Wilniewczyc P., Wachecki M.: Ptaki okresu lęgowego doliny górnej Iłżanki Głowienka Aythya ferina w 2012 roku nie stwierdzona. W 1987 roku na stawach w Mirowie liczebność oceniono na 1-2 pary (S. Strzeżek, K. Hejnrych), w 1988 roku stwierdzona 31.05. 5 samców (bez samic) (W. Błoński). Czernica Aythya fuligula w 2012 roku nie stwierdzona. Na stawach w Mirowie w roku 1987 stwierdzono lęg 1 pary (S. Strzeżek, K. Hejnrych), a w dniu 27.06.1988 obserwowano 3 samice (W. Błoński), co wskazywało na możliwość gniazdowania. W roku 1995 na odcinku Seredzice Iłża wykazano 1 stanowisko k. Iłży (Furmanek & Osojca 1996). Przepiórka Coturnix coturnix w 2012 roku 7 samców wzdłuż skraju doliny rzecznej: Bieszków Dolny (2), Rogów (1), Mirów (1), Mirów Nowy (3). Nie stwierdzona na odcinku Seredzice-Iłża, gdzie w 1995 roku wykazano dwa samce (Furmanek & Osojca 1996). Perkozek Tachybaptus ruficollis w 2012 roku 9 par lęgowych: stawy w Mirowie (8) i Zb. Iłża (1). W roku 1995 na odcinku Seredzice Iłża wykazano 1 parę na stawikach pod Seredzicami (Furmanek & Osojca 1996). Perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena w 2012 roku nie stwierdzony. W roku 1988 liczebność na stawach w Mirowie oceniono na 3-4 pary (W. Błoński). 27.05.2004 obserwowano tam 1 ad. (Ł. Maślikowski). W roku 1995 na odcinku Seredzice Iłża wykazano 1 stanowisko na Zb. Iłża (Furmanek & Osojca 1996). Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus w 2012 roku nie stwierdzony. Przed rokiem 2001 istniały stanowiska lęgowe na stawach w Mirowie i na Zb. Iłża (Tabor 2005). Bąk Botaurus stellaris w 2012 roku 6 terytorialnych samców: stawy w Mirowie (2), nadrzeczne trzcinowiska k. wsi Trębowiec (2) (P. Stachowicz i in.), Zb. Iłża (1) (B. Sępioł) oraz stawiki k. wsi Kolonia Seredzice (1). W roku 1988 nie stwierdzony na stawach w Mirowie (W. Błoński). W roku 1995 stwierdzono 1 samca na Zb. Iłża (Furmanek & Osojca 1996). Bączek Ixobrychus minutus w 2012 roku 2 terytorialne samce: stawiki w Kolonii Seredzice (1) i Zb. Iłża (1) (B. Sępioł). W roku 1995 obserwowano 1 samca na Zb. Iłża (Furmanek & Osojca 1996). Bocian czarny Ciconia nigra w latach 2001-2012 często notowany wiosną w kompleksie leśnym między Trębowcem a Seredzicami i na okolicznych łąkach w dolinie Iłżanki (P. Stachowicz i inni). Prawdopodobnie nielęgowy w dolinie. Bocian biały Ciconia ciconia rozpowszechniony gatunek lęgowy we wsiach otaczających dolinę, gdzie na podstawie wyników VI Międzynarodowego Spisu Bociana Białego (Kaługa 2006; Szczepaniak 2006) populację oszacowano na 18 par. W okresie lęgowym notowano znaczne koncentracje pod Trębowcem: 10.06.2001 18 os. (E. Wiśniowska) i 14.06.2001 50 os. (W. Błoński, P. Stachowicz). Błotniak stawowy Circus aeruginosus w 2012 roku 9-11 par lęgowych: zabagniony, obfitujący w trzcinowiska fragment doliny koło wsi Kolonia Seredzice (3-5), stawy w Mirowie (3), nadrzeczne trzcinowiska k. wsi Trębowiec (1) i Rogów (1). Na stawach w Mirowie w 2002 i 2004 roku były również 3 pary (W. Błoński i inni), a w latach 1982 (R. Gula, K. Król) i 1988 (W. Błoński) stwierdzono 1 parę. Na odcinku między Seredzicami a Iłżą w 1995 roku stwierdzono 2 pary (Furmanek & Osojca 1996). Błotniak łąkowy Circus pygargus w 2012 roku 1 para lęgowa w okolicy wsi Mirów Nowy. Ptaki obserwowano dwukrotnie: 1. i 27.05.2012. Jastrząb Accipiter gentilis w 2012 roku obserwowany w rejonie stawów rybnych w Mirowie, a także k. wsi Osiny i Kolonia Seredzice. Prawdopodobnie w dolinie nielęgowy.

NATURALIA 2 (2013) 2014: 49-61 55 Krogulec Accipiter nisus w 2012 roku w okresie lęgowym obserwowany w borze sosnowym pod Seredzicami, tuż poza doliną. Myszołów Buteo buteo w 2012 roku dolina była żerowiskiem dla ptaków z co najmniej 9 rewirów w rejonie wsi: Bieszków Dolny (1), Rogów (1), Zbijów Duży (1), Mirów Nowy (1), Krupów (2) i Seredzice (3). Kobuz Falco subbuteo nie wykazany w 2012 roku. Ostatnie znane obserwacje z doliny pochodzą ze stawów w Mirowie z 7.07.2002 (W. Błoński). Wodnik Rallus aquaticus w roku 2012 na stawach w Mirowie minimum 2 pary oraz na Zb. Iłża minimum 1 para. Prawdopodobnie liczebność populacji jest dużo większa niż to wykazały kontrole prowadzone bez zastosowania stymulacji głosowej. W roku 1988 nie wykazany na stawach w Mirowie pomimo zastosowania stymulacji głosowej (W. Błoński). W roku 1995 na odcinku Seredzice Iłża wykazano pojedyncze pary na Zb. Iłża i k. Kolonii-Seredzice (Furmanek & Osojca 1996). Kropiatka Porzana porzana w nocy z 15 na 16 czerwca 2012 roku stwierdzono 4 samce: Mirów Nowy (3) i Mirów Stary (1). W 1994 roku pojedyncze samce notowano w pobliżu stawów w Mirowie (Z. Bąk), a w roku 1995 koło Seredzic (Furmanek & Osojca 1996). Na ostatnim ze stanowisk nie obserwowano gatunku w 2012 roku. Zielonka Porzana parva w 2012 roku 1 terytorialny samiec obserwowany 1 i 27 maja na stawach w Mirowie. W roku 1988 tam nie wykazana pomimo stymulacji głosowych (W. Błoński). Derkacz Crex crex w nocy z 15 na 16 czerwca 2012 roku stwierdzono 24 samce. Dla porównania, obserwacje dzienne w dniach 1 i 27 maja 2012 roku wykazały jedynie 6 samców. Blisko 90% populacji koncentrowało się we fragmentach doliny między Komornikami Rogowskimi a Mirowem oraz w rejonie wsi Trębowiec. Podobnie jak w roku 1995 (Furmanek & Osojca 1996) gatunku tego nie stwierdzono na odcinku Seredzice Iłża. W 2011 roku na łąkach między Rogowem i Mirowem Nowym stwierdzono 9-10 samców (A. Różycki), a na tym samym odcinku w roku 2012 17 samców. Kokoszka Gallinula chloropus w 2012 roku 6 par lęgowych: stawy w Mirowie (2), zabagniona dolina k. Kolonii Seredzice (2) i Zb. Iłża (2). Prawdopodobnie populacja jest dużo liczniejsza niż to wykazały kontrole prowadzone bez zastosowania stymulacji głosowej. W roku 1995 na Zb. Iłża stwierdzono 4 pary (Furmanek & Osojca 1996), natomiast nie wykazywano wówczas stanowiska w Kolonii Seredzice. Łyska Fulica atra w 2012 roku 5 par lęgowych: stawy w Mirowie (3) i Zb. Iłża (2). W roku 1988 liczebność na stawach w Mirowie oceniono na 2-7 par (W. Błoński). Żuraw Grus grus w 2012 roku 5 par lęgowych na obrzeżach doliny k. wsi: Komorniki Rogowskie, Mirów, Mirów Stary, Osiny Mokra Niwa, Krupów. W latach 80. i 90. XX wieku nie wykazywany w dolinie (Chmielewski et al. 2005). Sieweczka rzeczna Charadrius dubius w 2012 roku 2 pary lęgowe w błotnistych obniżeniach terenu pośród łąk k. wsi Mirów Nowy. W 1988 roku na stawach w Mirowie 1 para (W. Błoński), obecnie tam nie stwierdzona. Czajka Vanellus vanellus w 2012 roku 27 par lęgowych. Występowała w trzech skupiskach: k. Rogowa (13), Mirowa Nowego (7) i Trębowca (7). W roku 1988 wykazywana jako lęgowa na stawach w Mirowie, bez oceny liczebności (W. Błoński). W roku 1995 wykazywana w liczbie 5 par na odcinku między Seredzicami a Iłżą (G. Osojca-Krasiński), gdzie w 2012 roku nie gniazdowała. Batalion Philomachus pugnax 1.05.2012 25 os. w błotnistych obniżeniach terenu pośród łąk k. wsi Mirów Nowy. Ponadto

56 Wilniewczyc P., Wachecki M.: Ptaki okresu lęgowego doliny górnej Iłżanki pod Trębowcem: 10.05.2001 30 os. (w tym tokujące samce) oraz 1.05.2005 3 os. (W. Błoński, J. Samborski). Bekasik Lymnocryptes minimus 1.05.2012 1 os. w błotnistym obniżeniu terenu w łąkach k. wsi Mirów Nowy. Kszyk Gallinago gallinago w 2012 roku 10 terytorialnych samców: Trębowiec (6), Rogów (3) i Mirów Nowy (1). Rycyk Limosa limosa w 2012 roku nie wykazany. W maju 2004 obserwowano 2 pary w rejonie Mirowa i Mirowa Starego (W. Błoński, P. Stachowicz), zaś w maju 2005 jedną parę w rejonie Trębowca (W. Błoński i inni). Brodziec piskliwy Actitis hypoleucos 1.05.2012 6 os. na Zb. Iłża. Brak przesłanek co do lęgowości. Samotnik Tringa ochropus w 2012 roku 1 para lęgowa na wschód od wsi Krupów. Łęczak Tringa glareola 15.05.2005 120 os. na rozlewiskach k. Trębowca (P. Stachowicz, P. Zając). Krwawodziób Tringa totanus w 2012 roku 5 par lęgowych: pod Rogowem (2), Mirowem Nowym (2) i Trębowcem (1). W roku 2011 pod samym tylko Mirowem Nowym gniazdowało co najmniej 6 par (A. Różycki). Kulik wielki Numenius arquata w 2012 roku nie stwierdzony. W 2010 roku prawdopodobnie lęgowy na rozległych łąkach pod Mirowem Starym: 25.05 oraz 13.06 obserwowano silnie zaniepokojonego ptaka dorosłego, odzywającego się głosem godowym i oblatującego obserwatora (G. Osojca-Krasiński). Wiosną 2011 roku 4 os. przelotne w rejonie Mirowa Starego (A. Różycki). Śmieszka Chroicocephalus ridibundus w 2012 roku nie stwierdzono lęgów w dolinie. W 2011 roku istniała kolonia lęgowa 30 par na rozlewiskach na południe od Nowego Mirowa (A. Różycki). Rybitwa rzeczna Sterna hirundo 1 parę obserwowano 27.05.2012 na Zb. Iłża. Niewykluczone, że gatunek ten gniazduje na zbiorniku. Prawdopodobne gniazdowanie 1 pary stwierdzono tam również w roku 1995 (Furmanek & Osojca 1996). Rybitwa czarna Chlidonias niger w 2012 roku nie stwierdzona. 17.05.2007 obserwowano 21 ad. na stawach w Mirowie, w tym 9 wysiadujących jaja na gniazdach (A. Grzegolec, W. Ratał). W roku 2004 obserwowana na stawach w Mirowie: 9.05. 2 os. (W. Błoński, P. Stachowicz) i 27.05. 7 os. (Ł. Maślikowski). Ponadto 15.05.2005 7 os. obserwowano na rozlewiskach pod Trębowcem (P. Stachowicz, P. Zając). Rybitwa białoskrzydła Chlidonias leucopterus 1.05.2012 42 ad. żerujące na stawach rybnych w Mirowie. We wcześniejszych latach na zalewowych łąkach pod Mirowem Starym: 10.05.2001 4 ad. (W. Błoński), 13.05.2005 23 ad. (P. Stachowicz), 15.05.2005 11 ad. (P. Stachowicz, P. Zając), 17.05.2005 9 ad. (P. Wilniewczyc, P. Stachowicz), wiosną 2010-60 ad. (W. Błoński, D. Krakowiak). Ponadto w sezonie lęgowym 2011 roku 10 ad. na zalewowych łąkach pod Nowym Mirowem (A. Różycki). Turkawka Streptopelia turtur w 2012 roku 9 par lęgowych: między Krupowem a Seredzicami (6), Trębowiec (1), Mirów Stary (1) i Stara Białka (1). Uszatka Asio otus nasłuchy w nocy z 15 na 16 czerwca 2012 roku ujawniły zaledwie jedno stanowisko lęgowe w okolicach wsi Osiny, gdzie słyszano głosy kilku młodych. Zimorodek Alcedo atthis w 2012 roku 1 para lęgowa w źródliskowym odcinku Iłżanki k. wsi Bieszków Dolny. Nie stwierdzony na odcinku Seredzice-Iłża, gdzie w 1995 roku wykazywany był ze Zb. Iłża (Furmanek & Osojca 1996). Dudek Upupa epops w 2012 roku 4 pary lęgowe: Osiny Mokra Niwa (2), Trębo-

NATURALIA 2 (2013) 2014: 49-61 57 wiec (1) i Mirów (1). Podobnie jak w roku 1995 (Furmanek & Osojca 1996) gatunku tego nie stwierdzono na odcinku Seredzice Iłża. Krętogłów Jynx torquilla w 2012 roku 5 par lęgowych: Iłża (1), Seredzice (1), Trębowiec (1), Mirów (1) i Zbijów Duży (1). W roku 1995 na odcinku Seredzice Iłża nie stwierdzony (Furmanek & Osojca 1996), w 2012-2 pary. Dzięcioł czarny Dryocopus martius w 2012 roku 3 pary lęgowe: w lesie między Krupowem a Seredzicami (2), ponadto obserwowany na obrzeżach terasy zalewowej na południe od stawów w Mirowie (1). Dzięcioł zielony Picus viridis w 2012 roku 1 para lęgowa koło wsi Kolonia Seredzice. Lerka Lullula arborea w roku 2012 1 para lęgowa na skraju doliny k. Osin. Brzegówka Riparia riparia w 2012 roku 4 pary lęgowe: Komorniki Rogowskie (1), Mirów (2), Budki Seredzickie (1). W roku 1995 na odcinku Seredzice Iłża nie wykazywana (Furmanek & Osojca 1996), w 2012 roku 1 para. Świergotek łąkowy Anthus pratensis w 2012 roku 44 pary lęgowe na rozległych łąkach k. Rogowa (28), Mirowa Nowego (8), Trębowca (5) i Mirowa Starego (3). W roku 1995 na odcinku Seredzice Iłża wykazano 1 parę (Furmanek & Osojca 1996), w 2012 na odcinku tym nie stwierdzony. Świergotek rdzawogardły Anthus cervinus 1.05.2012 10 ad. w upierzeniu godowym w błotnistych obniżeniach terenu pośród łąk k. wsi Mirów Nowy. Słowik szary Luscinia luscinia w 2012 roku 8 śpiewających samców w rejonie wsi: Rogów (2), Mirów (1), Trębowiec (1), Seredzice (1) i Kolonia Seredzice (3). Kląskawka Saxicola rubicola w 2012 roku 2 pary lęgowe na groblach stawów rybnych w Mirowie. Świerszczak Locustella naevia w 2012 roku 14 śpiewających samców na łąkach k. wsi: Bieszków Dolny (4), Rogów (8) i Mirów (2). Strumieniówka Locustella fluviatilis w 2012 roku 3 śpiewające samce: w nadrzecznych zadrzewieniach olszowych w kompleksie leśnym między Krupowem a Seredzicami (2) oraz w rejonie wsi Mirów (1). W roku 1995 na odcinku Seredzice Iłża wykazano 1 parę na Zb. Iłża (Furmanek & Osojca 1996). Brzęczka Locustella luscinioides w 2012 roku 9 śpiewających samców: Zb. Iłża (4), zabagniona dolina k. wsi Kolonia Seredzice (3) i stawy w Mirowie (2). W roku 1988 nie stwierdzona na stawach w Mirowie (W. Błoński). W roku 1995 na odcinku Seredzice Iłża wykazano 3 pary: Zb. Iłża (2) i Seredzice (1) (Furmanek & Osojca 1996). Trzciniak Acrocephalus arundinaceus w 2012 roku 20 śpiewających samców: Zb. Iłża (7), zabagniona dolina k. wsi Kolonia Seredzice (10), zabagniony odcinek leśny na wschód od Krupowa (1), Rogów (1), stawy w Mirowie (1). W roku 1988 liczebność na stawach w Mirowie oceniono na co najmniej 3 samce (W. Błoński). W roku 1995 na samym tylko Zb. Iłża stwierdzono 19 par (Furmanek & Osojca 1996). Jarzębatka Sylvia nisoria w 2012 roku 35 par lęgowych. Powszechnie występowała między Gąsawami Rządowymi a Mirowem oraz na południowy-wschód od Trębowca. Nie wykazana na odcinku Seredzice-Iłża, gdzie w 1995 roku stwierdzono 3 pary (G. Osojca-Krasiński). Remiz Remiz pendulinus w 2012 roku 1 para lęgowa przy stawach rybnych w Mirowie. Nie stwierdzony na odcinku Seredzice-Iłża, gdzie w 1995 roku wykazano 1 parę (Furmanek & Osojca 1996). Dziwonia Carpodacus erythrinus w 2012 roku nie wykazana. Przed rokiem 2001 notowana w rejonie Zb. Iłża (Polak 2005). W

58 Wilniewczyc P., Wachecki M.: Ptaki okresu lęgowego doliny górnej Iłżanki roku 1995 na odcinku Seredzice Iłża wykazano 3 pary (G. Osojca-Krasiński). Gąsiorek Lanius collurio w 2012 roku 27 par lęgowych: Bieszków Dolny (2), Komorniki Rogowskie (1), Rogów (6), Mirów (3), Osiny Mokra Niwa (1), Trębowiec-Krupów (2), Trębowiec (5) i Seredzice (7). Wrona siwa Corvus cornix w 2012 roku 1 para lęgowa k. wsi Osiny Mokra Niwa. Kruk Corvus corax w 2012 roku 6 pojedynczych par lęgowych w lasach na skraju doliny k. wsi: Mirów, Rogów, Osiny Mokra Niwa, Seredzice, Trębowiec i Zawodzie. Ortolan Emberiza hortulana w 2012 roku 1 para lęgowa na skraju doliny k. wsi Mirów Nowy. Nie stwierdzony na odcinku Seredzice-Iłża, skąd był wykazywany w 1995 roku (Furmanek & Osojca 1996). Ponadto z grupy ptaków wodnych stwierdzono następujące, pospolite gatunki lęgowe, których liczebności nie oceniano: łozówka Acrocephalus palustris, rokitniczka Acrocephalus schoenobaenus, trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus i potrzos Emberiza schoeniclus. Dyskusja W latach 1982-2012 na omawianym terenie stwierdzono 46 lęgowych i prawdopodobnie lęgowych gatunków ptaków wodno-błotnych, w tym 33 gatunki Non-Passeriformes oraz 13 gatunków Passeriformes. Cztery z nich zamieszczone są w Polskiej czerwonej księdze zwierząt: bąk, bączek, zielonka, kulik wielki (Głowaciński 2001), a osiemnaście wymienionych jest w Załączniku I Dyrektywy 2009/147/WE: bąk, bączek, bocian czarny, bocian biały, błotniak stawowy, błotniak łąkowy, zielonka, kropiatka, derkacz, żuraw, rybitwa rzeczna, rybitwa czarna, zimorodek, dzięcioł czarny, lerka, gąsiorek, jarzębatka i ortolan. Kluczowymi dla ptaków lęgowych siedliskami w dolinie górnej Iłżanki były rozległe, zalewowe łąki i pastwiska oraz stawy rybne. Duże bogactwo gatunkowe ptaków w dolinie wynikało ze znacznego zróżnicowania siedlisk o korzystnych dla ptaków uwarunkowaniach troficznych, wynikających z obfitych wylewów w okresie wiosennym oraz z ekstensywnego w większości użytkowania łąk i pastwisk. Górny odcinek Iłżanki był istotnym w skali regionu lęgowiskiem błotniaka stawowego, bąka, derkacza, świergotka łąkowego i jarzębatki (por. Chmielewski et al. 2005). W ciągu ostatnich 30 lat w dolinie górnej Iłżanki nastąpiły zmiany liczebności u szeregu gatunków. Z doliny wycofały się: perkoz rdzawoszyi i dwuczuby, czernica, głowienka, rycyk oraz dziwonia, natomiast pojawiły się żuraw i zielonka. Spadki liczebności wykazano dla łabędzia niemego, łyski, a lokalnie czajki i świergotka łąkowego. Wzrosty dla bąka, bączka, błotniaka stawowego i brzęczki. Większość zmian związana była z ekstensywnym użytkowaniem zbiorników wodnych i ekspansją trzciny pospolitej Phragmites australis. Zanik populacji lęgowej rycyka jest zbieżny ze spadkami liczebności gatunku w Regionie Świętokrzyskim (Polak & Wilniewczyc 2001; Maniarski et al. 2010; Wilniewczyc et al. 2012), jak i w wielu miejscach w Polsce (Chylarecki et al. 2006; Orłowski & Górka 2010; Ławicki et al. 2011). Rycyk przestał gniazdować w dolinie górnej Iłżanki, pomimo że w miejscach występowania gatunku stan siedlisk nie uległ zmianie. Nie obserwowano, tak jak w niektórych innych dolinach, zarastania łąk przez drzewa i krzewy. Zaprzestanie użytkowania większości stawów w Mirowie wywarło silny wpływ na strukturę zespołu ptaków lęgowych. W porównaniu do lat 80. XX w. (W. Błoński, mat. niepubl.) zanikły lub silnie obniżyły liczebność ptaki związane z lustrem wody,

NATURALIA 2 (2013) 2014: 49-61 59 tj. perkoz dwuczuby i rdzawoszyi, czernica, głowienka, łyska i trzciniak. Regres populacji perkoza rdzawoszyjego jest zbieżny z regionalnym i krajowym trendem spadkowym (Tomiałojć & Stawarczyk 2003; Wilniewczyc 2005). Na stawach zaczęły gniazdować: bąk, zielonka i brzęczka, gatunki nie notowane w latach 80. XX w. Nastąpił wzrost liczebności krzyżówki i błotniaka stawowego. Brak użytkowania większości stawów doprowadził do zubożenia zespołu ptaków. Spadek liczebności dziwonii i remiza w dolinie górnej Iłżanki koresponduje z wynikami uzyskanymi w ostatnim czasie na stawach w Miliczu (Witkowski & Orłowska 2012) i w dolinie górnej Pilicy (Wilniewczyc et al. 2012) oraz w przypadku remiza na stawach w Wielikącie k. Raciborza (Szyra 2012). U obu gatunków jest to stan prawdopodobnie związany z fluktuacjami liczebności o charakterze oscylacyjnym, typowymi dla populacji występujących na granicy zasięgu (por. Udvardy 1978). Podczas wiosennych wylewów w rejonie Mirowa Nowego i Mirowa Starego tworzyły się duże błotniste rozlewiska, wykorzystywane przez ptaki siewkowate, w tym gatunki z Zał. I Dyrektywy 2009/147/WE: łęczaka, bataliona i bekasika. Koncentracje łęczaka dochodzące do 120 os. należą do największych obserwowanych wiosną w regionie (por. Chmielewski 2005). Dolina górnej Iłżanki stwarza stosunkowo dobre i stabilne warunki dla ptaków lęgowych i migrujących w okresie wiosennym. Wynika to głównie z dużej powierzchni siedlisk łąkowych, obfitych wylewów rzeki w okresie wiosennym, jak również korzystnego dla ptaków trwałego, ekstensywnego użytkowania siedlisk łąkowych. Dla poprawy warunków bytowania ptaków wodnych w dolinie górnej Iłżanki istotne było by przywrócenie zrównoważonego gospodarowania na stawach w Mirowie. Autorzy pracy składają serdeczne podziękowania Ludwikowi Maksalonowi oraz Grzegorzowi Osojcy-Krasińskiemu za cenne uwagi do wstępnej wersji maszynopisu pracy, a także Waldemarowi Błońskiemu, Grzegorzowi Osojcy-Krasińskiemu, Andrzejowi Różyckiemu, Piotrowi Stachowiczowi i pozostałym Koleżankom i Kolegom za możliwość wykorzystania w pracy ich niepublikowanych obserwacji terenowych. Piśmiennictwo Borowiec M., Stawarczyk T., Witkowski J. 1981. Próba uściślenia metody oceny liczebności ptaków wodnych. Not. Orn. 22: 47-61. Chmielewski S., Kusiak P., Sosnowski J. 1993. Awifauna lęgowa tarasu zalewowego dolnej Pilicy. Not. Orn. 34: 247-276. Chmielewski S. 2005. Łęczak Tringa glareola. W: Chmielewski S., Fijewski Z., Nawrocki P., Polak M., Sułek J., Tabor J., Wilniewczyc P. Ptaki Krainy Gór Świętokrzyskich. Chmielewski S., Fijewski Z., Nawrocki P., Polak M., Sułek J., Tabor J., Wilniewczyc P. 2005. Ptaki Krainy Gór Świętokrzyskich. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Kielce-Poznań. Chylarecki P., Matyjasiak P., Gmitrzuk K., Kominek E., Ogrodowczyk P. 2006. Breeding success of waders in the Bug and Narew valleys, E Poland. Wader Study Group Bull. 111: 24 25. Furmanek M., Osojca G. 1996. Awifauna tarasu zalewowego Iłżanki w okresie lęgowym. Kulon 1: 11-20. Głowaciński Z. (red.). 2001. Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa. Guziak R., Jakubiec Z. (red.). 2006. Bocian biały Ciconia ciconia (L.) w Polsce w roku 2004. Wyniki VI Międzynarodowego Spisu Bociana Białego. PTTP pro Natura, Wrocław.

60 Wilniewczyc P., Wachecki M.: Ptaki okresu lęgowego doliny górnej Iłżanki Kondracki J. 2009. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Ławicki Ł., Wylegała P., Batycki A., Kajzer S., Guentzel S., Jasiński M., Kruszyk R., Rubacha S., Żmihorski M. 2011. Long-term decline of grassland waders in western Poland. Vogelwelt 132: 101-108. Maniarski R., Jantarski M., Wilniewczyc P., Zając T. 2010. Dolina Nidy. W: Wilk T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. (red.). Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce. OTOP, Marki. 334-337. Orłowski G., Górka W. 2010. Lęgowe ugrupowanie awifauny trzcinowisk i cenne gatunki siedlisk łąkowych pól irygacyjnych we Wrocławiu. Ornis Pol. 51: 77-92. Polak M. 2005. Dziwonia Carpodacus erythrinus. W: Chmielewski S., Fijewski Z., Nawrocki P., Polak M., Sułek J., Tabor J., Wilniewczyc P. Ptaki Krainy Gór Świętokrzyskich. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Kielce-Poznań. Ranoszek E. 1983. Weryfikacja metod oceny liczebności lęgowych ptaków wodnych w warunkach stawów milickich. Not. Orn. 24: 177-201. Szczepaniak W. 2006. Bocian biały w województwie świętokrzyskim w roku 2004. W: Guziak R., Jakubiec Z. (red.). 2006. Bocian biały Ciconia ciconia (L.) w Polsce w roku 2004. Wyniki VI Międzynarodowego Spisu Bociana Białego. PTTP pro Natura, Wrocław. Szyra D. 2012. Awifauna wodno-błotna stawów Wielikąt stan aktualny oraz zmiany liczebności. Przegl. Przyr. 23, 2: 42-65. Tabor J. 2005. Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus. W: Chmielewski S., Fijewski Z., Nawrocki P., Polak M., Sułek J., Tabor J., Wilniewczyc P. Ptaki Krainy Gór Świętokrzyskich. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Kielce-Poznań. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. Udvardy M. 1978. Zoogeografia dynamiczna. PWN, Warszawa. Wilniewczyc P. 2005. Zmiany w awifaunie regionu. W: Chmielewski S., Fijewski Z., Nawrocki P., Polak M., Sułek J., Tabor J., Wilniewczyc P. Ptaki Krainy Gór Świętokrzyskich. Monografia faunistyczna: s. 175-177. Bogucki Wyd. Nauk., Kielce-Poznań. Wilniewczyc P., Kaczorowski G., Święciak T., Kmiecik P., Dudzik K., Maniarski R., Jainta K., Wężyk M., Wachecki M., Urbański M., Czajka D., Osicki T., Grzegorczyk P. 2012. Ptaki lęgowe doliny górnej i środkowej Pilicy. Naturalia 1: 3-42. Witkowski J., Orłowska B. 2012. Zmiany ilościowe w awifaunie stawów milickich w okresie 1995-2010. Ornis Pol. 53: 1-22. Piotr Wilniewczyc, Maciej Wachecki Towarzystwo Badań i Ochrony Przyrody 25-501 Kielce, ul. Sienkiewicza 68 e-mail: piotr.wilniewczyc@gmail.com

NATURALIA 2 (2013) 2014: 49-61 61 Summary: Birds were counted on a 25 km long section of the upper Iłżanka River from the springs to the Iłża Reservoir in 2012 breeding season. 24 breeding and probably breeding waterbird Non-Passeriformes species were recorded in the area of 15 km 2 of the river s floodplain, including: Garganey Anas querquedula (4-6 pairs), Eurasian Bittern Botaurus stellaris (6 males), Little Bittern Ixobrychus minutus (2 males), Western Marsh Harrier Circus aeruginosus (9-11 pairs), Montagu s Harrier Circus pygargus (1 pair), Corncrake Crex crex (24 males), Spotted Crake Porzana porzana (4 males) and Little Crake Porzana parva (1 male). Data from 1982-2011 indicate that further 9 species of Non- Passeriformes waterbirds were breeding here irregularly, e.g. Northern Shoveler Anas clypeata, Black Tern Chlidonias niger, Black-headed Gull Chroicocephalus ridibundus, Black-tailed Godwit Limosa limosa and Eurasian Curlew Numenius arquata. Bird species richness was connected with the high complexity of habitats, abundant flooding as well as permanent, extensive use of meadows and pastures. Meadows flooded in spring concentrated non-breeding birds: up to 120 Wood Sandpipers Tringa glareola and up to 10 Red-throated Pipits Anthus cervinus. In 1982-2012 breeding populations of Red-necked Grebe Podiceps grisegena, Great Crested Grebe P. cristatus, Tufted Duck Aythya fuligula, Common Pochard A. ferina, Black-tailed Godwit and Common Rosefinch Carpodacus erythrinus withdrew from the area. The new species in the valley were Common Crane Grus grus and Little Crake. The declines were noted for the Mute Swan Cygnus olor and Common Coot Fulica atra, whereas Little Grebe Tachybaptus ruficollis, Eurasian Bittern, Little Bittern, Western Marsh Harrier and Savi s Warbler Locustella luscinioides increased in numbers. The majority of changes resulted from the local expansion of Common Reed Phragmites australis.