Awifauna lęgowa obszaru Natura 2000 Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry stan aktualny oraz zmiany liczebności

Transkrypt

1 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 71 (1): 35 44, 2015 Awifauna lęgowa obszaru Natura 2000 Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry stan aktualny oraz zmiany liczebności Breeding birds of the Natura 2000 Special Protec on Area Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry the current status and changes in abundance PAWEŁ CZECHOWSKI 1, MARCIN BOCHEŃSKI 2, SŁAWOMIR RUBACHA 3, PAWEŁ SIERACKI 4, ANDRZEJ WĄSICKI 5 1 Instytut Administracji i Turystyki PWSZ w Sulechowie Sulechów, ul. Armii Krajowej 51 paczech@wp.pl 2 Katedra Ochrony Przyrody Wydział Nauk Biologicznych Uniwersytet Zielonogórski Zielona Góra, ul. prof. Z. Szafrana 1 m.bochenski@wnb.uz.zgora.pl Czerwieńsk, Laski 17 sowy@onet.eu Przemęt, Biskupice 50 psieracky@wp.pl Dychów, Stary Zagór 2 andrewas@poczta.fm Słowa kluczowe: Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry, Natura 2000, ptaki, zmiany liczebności. Przedstawiono aktualny stan liczebności wybranych gatunków ptaków (ze szczególnym uwzględnieniem gatunków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej) gniazdujących w Obszarze Specjalnej Ochrony Ptaków Natura 2000 Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry. Ponadto porównano dane o liczebności gatunków uzyskane podczas inwentaryzacji przeprowadzonych pod koniec XX i na początku XXI wieku oraz w roku W ostoi gniazdują znaczące w skali regionu populacje bąka Botaurus stellaris (16 20 samców), błotniaka stawowego Circus aeruginosus (25 par), dzięcioła czarnego Dryocopus martius (31 40 par) i żurawia Grus grus (28 35 par). Na uwagę zasługują także stanowiska lęgowe bielika Haliaeetus albicilla, kani czarnej Milvus migrans i kani rudej M. milvus oraz trzmielojada Pernis apivorus. W ciągu ostatniej dekady na obszarze Natura 2000 Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry zmiany liczebności wykazano dla 8 z 20 gatunków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Liczebność błotniaka stawowego, bociana białego Ciconia ciconia, gąsiorka Lanius collurio, jarzębatki Sylvia nisoria i zimorodka Alcedo atthis zmniejszyła się, a dzięcioła czarnego, lerki Lullula arborea i żurawia wzrosła. Nie odnotowano istotnych zmian liczebności bąka, derkacza, kani rudej, kani czarnej i trzmielojada. Wstęp Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry są ostoją ptaków o znaczeniu międzynarodowym (kod IBA: PL069; Jermaczek 2010). Opisywaną ostoję wyznaczono ze względu na liczebność migrujących ptaków wodnych spoza Załącznika I Dyrektywy Ptasiej perkoza dwuczubego Podiceps cristatus, krzyżówki Anas platyrhynchos, głowienki Aythya ferina, czernicy Aythya fuligula, gągoła Bucephala clangula i łyski Fulica atra. Zgrupowania tych gatunków two- 35

2 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 71, zeszyt 1, 2015 rzyły w latach koncentracje przekraczające osobników, spełniając tym samym kryteria według BirdLife International (Jermaczek 2010). W 2007 roku obszar ostoi został zakwalifikowany jako obszar specjalnej ochrony Natura 2000 Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry PLB (Rozporządzenie 2007). Poza istotnym, choć w ostatnich latach malejącym (Czechowski i in. 2012), znaczeniem dla awifauny migrującej, ostoja jest ważnym miejscem w skali regionu dla ptaków lęgowych. Ma szczególne znaczenie dla gatunków wodno-błotnych oraz szponiastych. Badania liczebności ptaków lęgowych w ostoi prowadzone były pod koniec lat 90. XX wieku i na początku XXI wieku (Jermaczek 2004, 2010). W roku 2010 na całej powierzchni obszaru Natura 2000 wykonano szczegółową inwentaryzację ornitologiczną na potrzeby planu ochrony lub planu zadań ochronnych tego obszaru oraz uaktualnienia Standardowego Formularza Danych (SDF) obszaru. Uzyskane wyniki pozwoliły na porównanie obecnego stanu liczebności wybranych gatunków ptaków z danymi zebranymi na przełomie XX i XXI wieku (Jermaczek 2004, 2010). Celem niniejszej pracy jest przedstawienie aktualnego stanu liczebności wybranych gatunków ptaków lęgowych na obszarze Natura 2000 Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry. Ponadto scharakteryzowano zmiany liczebności, które wystąpiły w ciągu ostatniej dekady. Teren badań Ryc. 1. Teren badań: a granica Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków Natura 2000 Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry, b jeziora, c drogi i autostrada A2, d koleje Fig. 1. The study area: a boundaries of the Natura 2000 SPA Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry, b lakes, c roads and A2 highway, d railway Obszar Natura 2000 Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry, o powierzchni ha, położony jest w województwie lubuskim, na terenie powiatów świebodzińskiego i międzyrzeckiego, oraz w województwie wielkopolskim, na terenie powiatów nowotomyskiego i wolsztyńskiego (ryc. 1). Ostoja ta obejmuje ciąg usytuowanych głównie wzdłuż doliny Obry około trzydziestu mniej lub bardziej zeutrofizowanych, płytkich jezior z szerokim pasmem szuwarów oraz przylegające do nich kompleksy łąk i lasów. Jeziora wraz z rzekami i kompleksami stawów hodowlanych zajmują blisko 20% powierzchni obszaru. Największym jeziorem jest Błędno (zwane inaczej Zbąszyńskim) o powierzchni ponad 740 ha. Na kilku jeziorach występują zalesione wyspy. Lesistość obszaru sięga niemal 50% jego powierzchni. Wśród fragmentów wielogatunkowych lasów mieszanych (ok. 12% powierzchni obszaru) zdecydowanie przeważają sztuczne monokultury sosnowe. Obszary o charakterze rolniczym, zdomi- 36

3 P. Czechowski i in. Awifauna lęgowa obszaru Natura 2000 Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry nowane ekstensywnymi uprawami rolnymi zajmują blisko 16%, a wilgotne i świeże łąki ok. 12% powierzchni obszaru. Zaludnienie na terenie ostoi jest niewielkie; w gospodarce dominuje intensywne rolnictwo i hodowla ryb. Coraz większe znaczenie ma rozwijająca się dynamicznie turystyka i rekreacja (Jermaczek 2004, 2010; Standardowy Formularz Danych 2014). Materiał i metody Materiały przedstawione w niniejszej pracy pochodzą ze szczegółowej inwentaryzacji awifauny lęgowej przeprowadzonej w sezonie lęgowym w roku Oceny liczebności i metody wykrywania oparto na zaleceniach zawartych w Poradniku metodycznym dotyczącym gatunków chronionych Dyrektywą Ptasią (Chylarecki i in. 2009). Obserwacje i liczenia ptaków realizowane były zarówno podczas kontroli pieszych (obserwacje na jeziorach prowadzono z punktów położonych na brzegu, tak aby objąć zasięgiem obserwacji całe jezioro), jak i podczas kontroli z kajaków. Kontrole przy użyciu kajaków realizowane były na dwa sposoby: a) spływ kajakowy rzeką Obrą wraz z opłynięciem jezior, przez które rzeka przepływa liczono wszystkie słyszane i widziane ptaki objęte inwentaryzacją; b) opłynięcie największych jezior w celu ustalenia liczebności gatunków ptaków wodnych (blaszkodziobe Anseriformes, perkozy Podicipediformes, żurawiowe Gruiformes, kormoran Phalacrocorax carbo, czapla siwa Ardea cinerea, śmieszka Chroicocephalus ridibundus). W celu wykrycia gatunków ptaków o aktywności zmierzchowo-nocnej (lelek Caprimulgus europaeus, derkacz Crex crex, sowy Strigiformes) w określonych środowiskach (las, łąki nadrzeczne) prowadzono kontrole wieczorne i nocne. Stymulację głosową stosowano w trakcie obserwacji i liczeń do wykrycia gatunków o skrytym trybie życia (bączek Ixobrychus minutus, żurawiowe, sowy, lelek, derkacz). Obserwacje gatunków rzadkich i średnio licznych nanoszono w terenie na mapy 1: W 2010 roku wykonano 8 kontroli całego obszaru: I kontrola przesunięta ze względu na złe warunki atmosferyczne na początek kwietnia; II kontrola połowa kwietnia; III kontrola pierwsza połowa maja; IV kontrola druga połowa maja; V kontrola pierwsza połowa czerwca; VI kontrola druga połowa czerwca, VII kontrola pierwsza połowa lipca i VIII kontrola druga połowa lipca. Łącznie w sezonie lęgowym 2010 roku od początku kwietnia do końca lipca autorzy prowadzili obserwacje w ciągu łącznie 24 dni. Za liczebność minimalną przyjęto rzeczywistą liczebność stwierdzoną podczas kontroli terenowych, natomiast szacunek liczebności dla całej ostoi uzyskano dodając liczebność potencjalną na podstawie znajomości terenu (np. stanowiska niewykrytej podczas kontroli obecności gatunku, niemniej będące miejscem wysoce prawdopodobnego występowania gatunku z uwagi na dogodne siedliska). Wyniki Podczas inwentaryzacji ptaków w sezonie 2010 stwierdzono 18 gatunków ptaków lęgowych z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej (tab. 1). W tabeli 1 podano także liczebność kilkunastu gatunków średnio licznych i nielicznych niewymienionych w Załączniku I. Żaden ze stwierdzonych gatunków lęgowych nie spełniał kryteriów liczebności BirdLife International dla ostoi IBA (Important Bird Areas) (Wilk i in. 2010). Zwracają jednak uwagę znaczące w skali regionu populacje bąka Botaurus stellaris (16 20 samców), błotniaka stawowego Circus aeruginosus (25 par), dzięcioła czarnego Dryocopus martius (31 40 par) i żurawia Grus grus (28 35 par). Na uwagę zasługują także stanowiska lęgowe bielika Haliaeetus albicilla (2 pary), kani czarnej Milvus migrans (3 pary), kani rudej Milvus milvus (4 pary) i trzmielojada Pernis apivorus (2 pary). Inwentaryzacja awifauny lęgowej w roku 2010 wykazała, że gatunkami stanowiącymi przedmiot ochrony obszaru Natura 2000 Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry są: bąk (liczebność poniżej 1% krajowej populacji, ale jedno z ważniejszych lęgowisk regionalnych), czapla siwa (179 par, blisko 2% populacji krajo- 37

4 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 71, zeszyt 1, 2015 Tab. 1. Liczebność wybranych lęgowych gatunków ptaków w obszarze Natura 2000 Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry w roku 2010 Table 1. Abundance of some breeding bird species in Natura 2000 Special Protec on Area Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry in 2012 Gatunek Species Liczebność Abundance Łabędź niemy Cygnus olor Gęgawa Anser anser Gągoł Bucephala clangula Nurogęś Mergus merganser 4 4 Cyranka Anas querquedula 1 1 Krakwa Anas strepera Perkozek Tachybaptus ruficollis 5 10 Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus Siniak Columba oenas 7 10 Turkawka Streptopelia turtur Lelek Caprimulgus europaeus 3 6 Derkacz Crex crex 2 5 Kropiatka Porzana porzana 1 1 Kokoszka Gallinula chloropus 6 15 Żuraw Grus grus Samotnik Tringa ochropus 2 2 Śmieszka Chroicocephalus ridibundus 200 (2k) 200 Bocian biały Ciconia ciconia 3 3 Bąk Botaurus stellaris Bączek Ixobrychus minutus 2 5 Czapla siwa Ardea cinerea 179 (4k) 179 Kormoran Phalacrocorax carbo 384 (2k) 384 Trzmielojad Pernis apivorus 2 2 Błotniak stawowy Circus aeruginosus Krogulec Accipiter nisus Bielik Haliaeetus albicilla 2 2 Kania ruda Milvus milvus 4 4 Kania czarna Milvus migrans 3 3 Dudek Upupa epops 7 10 Dzięcioł czarny Dryocopus mar us Dzięcioł średni Dendrocopos medius 1 5 Zimorodek Alcedo a his 2 2 Gąsiorek Lanius collurio Dziwonia Erythrina erythrina 2 5 Remiz Remiz pendulinus Lerka Lullula arborea Brzęczka Locustella luscinioides Trzciniak Acrocephalus arundinaceus Jarzębatka Sylvia nisoria 4 10 N st N st Liczebność stwierdzona (minimalna)/ Observed abundance N s Liczebność szacowana/ Es mated abundance k liczba kolonii/ number of colony N s Tab. 2. Zmiany liczebności lęgowych gatunków ptaków, wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej, w obszarze Natura 2000 Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry Table 2. Changes in the abundance of breeding bird species listed in Appendix I of the Birds Direc ve in Natura 2000 Special Protec on Area Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry Gatunek Species * 2010 Trend DerkaczCrex crex Kropiatka Porzana porzana 0 1? Żuraw Grus grus Lelek Caprimulgus europaeus? 6? Bocian czarny Ciconia nigra 1 0 Bocian biały Ciconia ciconia Bąk Botaurus stellaris Bączek Ixobrychus minutus 0 2 5? Trzmielojad Pernis apivorus Orlik krzykliwy Clanga pomarina 0 1 0? Błotniak stawowy Circus aeruginosus Bielik Haliaeetus albicilla 0 2 Kania ruda Milvus milvus Kania czarna Milvus migrans Dzięcioł czarny Dryocopus mar us Dzięcioł średni Dendrocopos medius? 5? Zimorodek Alcedo a his Gąsiorek Lanius collurio > Lerka Lullula arborea Jarzębatka Sylvia nisoria > * Jermaczek 2004, 2010 wej), kormoran (384 par, 1,5% populacji krajowej), gęgawa Anser anser (52 54 par, blisko 1% populacji krajowej), gągoł (25 26 par, blisko 1% populacji krajowej), perkoz dwuczuby ( par, blisko 1% populacji krajowej), kania czarna (3 pary, 0,5% populacji krajowej), kania ruda (4 pary; 0,3% populacji krajowej) ( cdr.eionet.europa.eu/converters/run_conversion?file=pl/eu/art12/envuzcsua/pl_birds_reports.xml&conv=343&source=remote). W ciągu ostatniej dekady na obszarze Natura 2000 Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry zmiany liczebności wykazano dla 8 z 20 gatunków wymienionych w Załączniku I (tab. 2). 38

5 P. Czechowski i in. Awifauna lęgowa obszaru Natura 2000 Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry Przegląd wybranych gatunków Gęgawa Anser anser (ryc. 2). Liczebność oszacowano na 55 par. Gęgawy gniazdowały na jeziorach, stawach hodowlanych i małych oczkach wodnych. Najwięcej 13 par stwierdzono w okolicach Jeziora Kopanickiego oraz 9 par na Jeziorze Zbąszyńskim. Gągoł Bucephala clangula. Stwierdzono par lęgowych. Najczęściej w pobliżu poszczególnych jezior gniazdowały 1 2 pary. Maksymalnie 5 par stwierdzono na Jeziorze Chobienickim. Nurogęś Mergus maerganser. Po dwie pary gniazdowały na jeziorach Lubikowskim i Szarcz. Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus. Liczebność oszacowano na par. Gatunek gniazdował na większości jezior. Najliczniej zasiedlał duże zbiorniki, np. Jezioro Zbąszyńskie około 40 par, jezioro Chłop 21 par. Pojedyncze pary stwierdzono także na stawach hodowlanych koło Trzciela. Lelek Caprimulgus europaeus. Kontrole nocne wykazały trzy stanowiska lelka, a jego liczebność oszacowano na 6 par. Ptaki stwierdzono w większym fragmencie borów sosnowych po zachodniej stronie Jeziora Chobienickiego. Derkacz Crex crex. Dwa samce stwierdzono na łąkach w dolinie Obry, w środkowej części ostoi. Kropiatka Porzana porzana. Odzywającego się samca odnotowano nad Obrą koło Strzyżewa. Żuraw Grus grus. Stwierdzono 28 par, a liczebność oszacowano na par lęgowych. Występował na obszarze całej ostoi. Najliczniejszy w okolicach jezior: Lubikowskiego (9 par), Chobienickiego (7 par) i Wielkiego (6 par). Śmieszka Chroicocephalus ridibundus. Zlokalizowano jedną dużą kolonię, liczącą ok. 200 par, na Jeziorze Zbąszyńskim. Ponadto 1 2 lęgowe pary stwierdzono na stawach hodowlanych koło Trzciela. Bocian biały Ciconia ciconia. Stwierdzono tylko trzy zajęte gniazda, w miejscowościach: Mała Wieś, Grójec Mały i Zielomyśl. Bąk Botaurus stellaris. Odnotowano 16 odzywających się samców, a całkowitą liczebność oszacowano na 20 samców. Najwięcej odzywających się samców stwierdzono w trzcinowiskach nad Obrą koło Strzyżewa. Ponadto zanotowano 3 samce na Jeziorze Lubikowskim i po 2 samce na jeziorach Wielkim i Zbąszyńskim. Pojedyncze, odzywające się ptaki stwierdzono na jeziorach Szarcz i Chłop. Bączek Ixobrychus minutus. Odnotowano dwa stanowiska (2 pary) na Jeziorze Zbąszyńskim, a liczebność szacowana jest na nie więcej niż 5 par. Czapla siwa Ardea cinerea. Stwierdzono łącznie 179 par na czterech stanowiskach. Największa kolonia, licząca 104 gniazda, znaj- Ryc. 2. Gęgawa Anser anser ( r., fot. G. Jędro) Fig. 2. Anser anser (22 April, 2012; photo by G. Jędro) 39

6 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 71, zeszyt 1, 2015 dowała się przy Jeziorze Grójeckim. Ponadto kolonię liczącą 70 gniazd zlokalizowano nad Jeziorem Wielkim. Cztery gniazda stwierdzono nad Obrą koło Strzyżewa i jedno gniazdo nad Jeziorem Białym. Kormoran Phalacrocorax carbo. Odnotowano 384 pary gniazdujące w dwóch koloniach: 260 par na Jeziorze Wielkim oraz 124 pary na Jeziorze Chobienickim. Trzmielojad Pernis apivorus. Odnotowano dwa zajęte rewiry. Błotniak stawowy Circus aeruginosus. Stwierdzono 25 par, rozmieszczonych na terenie całej ostoi. Gniazdował nad jeziorami, na stawach koło Trzciela oraz po 2 pary na małych oczkach wodnych poza jeziorami i nad Obrą. Najliczniej występował nad jeziorami Zbąszyńskim i Chobienickim po 4 Ryc. 3. Brzęczka Locustella luscinioides ( r., fot. G. Jędro) Fig. 3. Locustella luscinioides (11 April, 2012; photo by G. Jędro) pary. Po dwie pary stwierdzono nad jeziorami: Grójeckim i Chłop. Bielik Haliaeetus albicilla. W ostoi gniazduje jedna para. Kania ruda Milvus milvus. Stwierdzono terytoria czterech par. Kania czarna Milvus migrans. Stwierdzono terytoria 3 par. Dzięcioł czarny Dryocopus mar us. Odnotowano 31 par, a całkowitą liczebność oszacowano na 40 par. Pojedyncze pary występowały w całej ostoi. Liczniejszy był w większym fragmencie leśnym na wschód od Lubikowa (8 par) i w okolicach Jeziora Chobienickiego 6 par. Zimorodek Alcedo a his. Stwierdzono tylko 2 pary na Obrze koło Zbąszynia. Gąsiorek Lanius collurio. Wykryto 30 par, a liczebność oszacowano na par. Występował na terenach otwartych, w różnorodnych siedliskach. Lerka Lullula arborea. Odnotowano 46 śpiewających samców, a liczebności oszacowano na par. Najliczniej występował na skrajach większych fragmentów borów, w środkowej części obszaru. Brzęczka Locustella luscinioides (ryc. 3). Odnotowano 27 śpiewających samców, a całkowitą liczebność oszacowano na 35 par. Występowała w całej ostoi nad jeziorami oraz nad Obrą. Na większości stanowisk stwierdzono 1 2 samce; liczniej obecna nad Obrą między Kopanicą a Jeziorem Chobienickim 10 samców i nad Jeziorem Wielkim 6 samców. Trzciniak Acrocephalus arundinaceus. Stwierdzono 275 śpiewających samców, a liczebność całkowitą oszacowano na par. Występował w całej ostoi nad większością zbiorników wodnych i nad Obrą. Najwięcej śpiewających samców odnotowano nad Jeziorem Zbąszyńskim 67 oraz nad Jeziorem Chobienickim 31. Ponadto stwierdzono go nad Obrą: koło Strzyżewa 31 samców i między Kopanicą a Jeziorem Chobienickim 26 samców. Jarzębatka Sylvia nisoria. Wykryto tylko 4 stanowiska z pojedynczymi samcami, a liczebność oszacowano na 10 par. 40

7 P. Czechowski i in. Awifauna lęgowa obszaru Natura 2000 Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry Dyskusja Znaczenie Jezior Pszczewskich i doliny Obry dla ptaków Na podstawie danych zebranych w roku 2010 można stwierdzić, że obszar Natura 2000 Jeziora Pszczewskie i doliny Obry jest ważną ostoją ptaków nie tylko dla frakcji migrującej, ale także dla awifauny lęgowej. Obszar jest szczególnie ważnym i wyróżniającym się miejscem dla ptaków wodno-błotnych w skali regionalnej. Obok Pojezierza Sławskiego (Sieracki i in. 2010) jest najważniejszą ostoją bąka w województwie lubuskim. Razem z Doliną Środkowej Odry (Czechowski i in. 2014), Pojezierzem Sławskim (Sieracki i in. 2010) i częścią Puszczy Barlineckiej (Wylegała i in. 2012a) jest miejscem liczniejszego gniazdowania żurawia. Liczne w skali regionu są także populacje gęgawy, gągoła, błotniaka stawowego czy dzięcioła czarnego (Jermaczek i in. 1995; Czechowski i in. 2008). Ostoja ma szczególne znaczenie także dla gatunków bardziej rozpowszechnionych, takich jak perkoz dwuczuby, którego 10 20% regionalnej populacji gniazduje w ostoi (dane własne niepublikowane). Podobnie w przypadku czapli siwej, której licząca około 180 par populacja stanowi 30 40% populacji lubuskiej (M. Bocheński, P. Czechowski, L. Jerzak niepubl.) oraz kormorana, którego kolonia na Jeziorze Wielkim jest największą w województwie lubuskim (razem z Parkiem Narodowym Ujście Warty) (Jerzak i in. 2007). Wyróżniająca się liczebnie jest także populacja trzciniaka ( par). Przykładowo, na liczącym 130 km odcinku doliny środkowej Odry stwierdzono około 150 par (Czechowski i in. 2002), w Puszczy Barlineckiej z licznymi jeziorami oszacowano liczebność na par (Wylegała i in. 2012a), a w dolinie dolnej Noteci na par (Wylegała i in. 2012b). Ostoją o podobnej jak opisywane Jeziora Pszczewskie liczbie jezior oraz składzie gatunkowym i liczebności wielu ptaków jest Obszar Natura 2000 Pojezierze Sławskie (niniejszy artykuł; Sieracki i in. 2010). Charakteryzuje się on liczniejszą populacją bączka, dla którego ostoja ta jest jednym z ważniejszych miejsc w Polsce (Sieracki i in. 2010). Ryc. 4. Trzciniak Acrocephalus arundinaceus ( r., fot. G. Jędro) Fig. 4. Acrocephalus arundinaceus (3 June, 2014; photo by G. Jędro) Zmiany liczebności ptaków Zmiany liczebności zanotowano dla 8 z 20 gatunków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Spadek liczebności zanotowano dla błotniaka stawowego, bociana białego oraz zimorodka. W przypadku błotniaka stawowego i zimorodka może to wynikać ze wzrostu antropopresji wokół jezior i doliny Obry. Obecnie obserwuje się wzmożony ruch turystyczny w obrębie akwenów związany z turystyką wodną i wędkarstwem (Jermaczek 2010). Należy jednak także brać pod uwagę sezonowość wahań liczebności poszczególnych gatunków. W przypadku gąsiorka i jarzębatki przyczynami mniejszej liczebności w drugim okresie badań mogą być odmienne metody liczeń. Metody liczeń tych gatunków w latach nie są dostatecznie opisane. Ocena liczebności dla gąsiorka i jarzębatki powinna być 41

8 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 71, zeszyt 1, 2015 poparta wynikami badań z zastosowaniem metody próbkowania. Chociaż i dla tych gatunków, w wielu przypadkach za spadek liczebności może odpowiadać rozbudowa infrastruktury turystycznej wokół jezior i doliny Obry (Jermaczek 2010), co niesie ze sobą ubożenie środowiska, zanik ugorów, zakrzewień miejsc najchętniej wybieranych przez oba gatunki. Spadek liczebności bociana białego może wynikać ze zmian zachodzących w krajobrazie rolniczym. Dotyczy to głównie obserwowanego na tym obszarze rozwoju zabudowy wypoczynkowej na nieużytkowanych łąkach i pastwiskach. Wzrost liczebności odnotowano natomiast dla dzięcioła czarnego, lerki i żurawia. Bardzo wyraźny wzrost liczebności żurawia notowany jest w całym kraju (Bobrowicz i in. 2007). Wynika to z ochrony gatunku, wysokiej przeżywalności, zwiększeniu tolerancji siedliskowej oraz zmniejszeniu płochliwości ptaków (Konieczny 2004; Leito i in. 2003). Niewielki wzrost liczebności lerki i dzięcioła czarnego jest natomiast prawdopodobnie następstwem wahań liczebności między latami oraz zastosowania różnych metod liczeń czy nakładu pracy w terenie. W 2010 roku odnotowano także lęgi bączka, bielika, dzięcioła średniego Dendrocopos medius, kropiatki i lelka, które nie były wykazane w latach Pojawienie się lęgowego bielika jest zbieżne z notowanym w całym kraju stałym wzrostem liczebności (Mizera i in. 2007; Chodkiewicz i in. 2013). Stwierdzenie bączka w roku 2010 może wynikać z odpowiedniej metodyki obserwacji, ukierunkowanej na wykrycie tego gatunku. Podobnie można wyjaśnić stwierdzenie lęgów lelka, choć nie może to być związane także z pojawieniem się odpowiednich siedlisk (zręby, uprawy leśne) w stosunku do wcześniejszego okresu obserwacji. W przypadku kropiatki stwierdzone stanowisko może mieć charakter efemeryczny, co jest dość powszechne u tego gatunku i wiąże się z pojawianiem się dogodnych siedlisk do gniazdowania (Lontkowski 2007, Marchowski 2013). Stwierdzenie lęgów dzięcioła średniego trudno wyjaśnić. Gatunek ten prawdopodobnie występował w ostoi wcześniej, jednak nie został wykryty. W 2010 roku nie potwierdzono gniazdowania bociana czarnego Ciconia nigra i orlika krzykliwego Clanga pomarina, które były notowane w latach W ciągu ostatnich lat nie odnotowano zmian liczebności dla takich gatunków jak: bąk, derkacz, kania ruda i kania czarna oraz trzmielojad. W latach na terenie ostoi IBA Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry stwierdzono 15 (Jermaczek 2004, 2010), a w roku lęgowych gatunków ptaków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej, jednak żaden z gatunków lęgowych nie spełniał kryteriów BirdLife International. Podsumowując, wydaje się, że sytuacja ptaków lęgowych w ostoi IBA/obszarze Natura 2000 Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry nie zmieniła się znacząco w ciągu ostatniej dekady. Negatywne zmiany liczebności odnotowano dla gatunków szeroko rozpowszechnionych w Polsce, mających status średnio licznych lub licznych (gąsiorek), nielicznych lub średnio licznych (jarzębatka). Ponadto zmiany te mogą wynikać z odmiennych metod badawczych zastosowanych podczas liczeń ptaków. Jedynie błotniak stawowy należy do gatunków nielicznych, niemniej odnotowany spadek liczebności nie jest znaczący i może wynikać z sezonowych wahań liczebności. Sytuacja najważniejszych lęgowych gatunków w ostoi (bąk, kania czarna i kania ruda) nie uległa zmianie. Do najistotniejszych aktualnych zagrożeń dla ostoi należy zabudowa obrzeży jezior i doliny Obry oraz nasilony ruch turystyczny na obrzeżach i w obrębie zbiorników wodnych. Innymi zagrożeniami są: zmiana użytkowania terenów rolniczych, w tym zanik gospodarki łąkowo-pastwiskowej, a także ekspansja obcych geograficznie gatunków ssaków, głównie norki amerykańskiej Neovison vison i najprawdopodobniej szopa pracza Procyon lotor. 42

9 P. Czechowski i in. Awifauna lęgowa obszaru Natura 2000 Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry PIŚMIENNICTWO Bobrowicz G., Konieczny K., Sikora A Żuraw Grus grus. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań: Chodkiewicz T., Neubauer G., Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z., Ostasiewicz M., Wylegała P., Ławicki Ł., Smyk B., Betleja J., Gaszewski K., Górski A., Grygoruk G., Kajtoch Ł., Kata K., Krogulec J., Lenkiewicz W., Marczakiewicz P., Nowak D., Pietrasz K., Rohde Z., Rubacha S., Stachyra P., Świętochowski P., Tumiel T., Urban M., Wieloch M., Woźniak B., Zielińska M., Zieliński P Monitoring populacji ptaków Polski w latach Biuletyn Monitoringu Przyrody 11: Chylarecki P., Sikora A., Cynian Z. (red.) Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny dotyczący gatunków chronionych Dyrektywą Ptasią. GIOŚ, Warszawa. Czechowski P., Bocheński M., Jerzak L Ptaki. W: Jerzak L. (red.). Przyroda ożywiona opracowanie ekofizjograficzne województwa lubuskiego. Urząd Marszałkowski Województwa Lubuskiego, Zielona Góra. Czechowski P., Bocheński M., Jędro G., Rubacha S., Wąsicki A Zmiany liczebności lęgowych gatunków ptaków w obszarze Natura 2000 Dolina Środkowej Odry. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 70 (3): Czechowski P., Bocheński M., Rubacha S., Wąsicki A., Sieracki P Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry PLB W: Ostoje Ptaków w Polsce Inwentaryzacja gatunków nielęgowych w sezonie 2011/2012. ECO-EXPERT, Szczecin: Czechowski P., Rubacha S., Wąsicki A., Bocheński M., Jędro G., Kajzer Z., Sidelnik M Awifauna lęgowa środkowego odcinka doliny Odry. Notatki Ornitologiczne 43: Jermaczek A Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry. W: Sidło P.O., Błaszkowska B., Chylarecki P. (red.). Ostoje ptaków o randze europejskiej w Polsce. OTOP, Warszawa: Jermaczek Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry. W: Wilk T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. (red.). Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce. OTOP, Marki: Jermaczek A., Czwałga T. Jermaczek D. Rudawski W. Stańko R Ptaki Ziemi Lubuskiej. Lubuski Klub Przyrodników, Świebodzin. Jerzak L., Mizera T., Bocheński M., Czechowski P., Kalisiński M., Szara A Kolonie kormorana Phalacrocorax carbo sinensis na Środkowym Nadodrzu. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (5): Konieczny K Grus grus (L., 1758) żuraw. W: Gromadzki M. (red.). Ptaki (część I). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Tom 7. Ministerstwo Środowiska, Warszawa: Leito A., Truu J., Leivitis A., Ojaste I Changes in distribution and numbers of the breeding population of the Common Crane Grus grus in Estonia. Ornis Fennica 80: Lontkowski J Kropiatka Porzana porzana. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań: Marchowski D Wysoka liczebność kropiatki Porzana porzana na Bagnach Rozwarowskich w 2011 roku uwagi na temat metodyki liczeń. Ornis Polonica 54: Mizera T., Rodziewicz M., Kalisiński M., Cenian Z Bielik Haliaeetus albicilla. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań: Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 września 2007 roku zmieniające rozporzadzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura Dz.U. (2007) nr 179, poz Sieracki P., Rubacha S., Wylegała P., Bałtycki A Pojezierze Sławskie. W: Wilk T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. (red.). Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce. OTOP, Marki: Wilk T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. (red.) Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce. OTOP, Marki. Wylegała P., Bałtycki A., Kasprzak A., Kasprzak A., Kujawa D., Trawiński W. 2012a. Ptaki lęgowe w Obszarze Specjalnej Ochrony Natura 2000 Puszcza Barlinecka. Ptaki Pomorza 3: Wylegała P., Bałtycki A., Kasprzak A. 2012b. Awifauna Doliny Dolnej Noteci stan aktualny oraz zmiany liczebności. Ornis Polonica 53:

10 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 71, zeszyt 1, 2015 SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 71 (1): 35 44, 2015 Czechowski P., Bocheński M., Rubacha S., Sieracki P., Wąsicki A. Breeding birds of the Natura 2000 Special Protec on Area Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry the current status and changes in abundance The paper presents the current abundance of some bird species, (with a particular attention to species listed in Annex I of the Birds Directive) nesting in the Natura 2000 SPA Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry. The data were compared with the abundance of species between the periods at the turn of the century and in Populations important to the region are nesting in SPA: Greylag Anser anser, Great Crested Grebe Podiceps cristatus, Crane Grus grus, Bittern Botaurus stellaris, Gray Heron Ardea cinerea, Cormorant Phalacrocorax carbo, Marsh Harrier Circus aeruginosus and Black Woodpecker Dryocopus martius (Table 1). Also noteworthy is nesting of White-tailed Eagle Haliaeetus albicilla, Black Kite Milvus migrans, Red Kite Milvus milvus and Honey Buzzard Pernis apivorus. Over the last decade, changes in the population size have been observed in the Natura 2000 SPA Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry for 8 out of 20 species listed in Annex I of the Birds Directive. A decline was recorded for the Marsh Harrier, White Stork Ciconia ciconia, Red-Backed Shrike Lanius collurio, Barred Warbler Sylvia nisoria and Kingfisher Alcedo atthis. However, the population size of the Black Woodpecker, Wood Lark Lullula arborea and Crane increased. There were no significant changes in the number of Bittern, Corncrake, Red Kite, Black Kite and Honey Buzzard. 44