globalizacja digitalizacja

globalizacja digitalizacja ekologizacja PokolenieY srebrnagospodarka 2020 i prognoza zmian oraz kierunków rozwoju gospodarki

CZYNNIKI I MECHANIZMY ZMIAN GOSPODARKI I RYNKU PRACY WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO DO ROKU 2020 RAPORT PODSUMOWUJCY I ETAP BADANIA PT. STAN OBECNY I PROGNOZA ZMIAN ORAZ KIERUNKÓW ROZWOJU GOSPODARKI I RYNKU PRACY W WOJEWÓDZTWIE POMORSKIM Kierownik projektu: dr Bohdan Wyżnikiewicz Zespół autorski: Martyna Bildziukiewicz Anna Hildebrandt Marcin Nowicki Przemysław Susmarski Jan Szomburg Jr. Maciej Tarkowski Damian Trawicki RAPORT OPRACOWANO W INSTYTUCIE BADA NAD GOSPODARK RYNKOW Projekt Stan obecny i prognoza zmian oraz kierunków rozwoju gospodarki i rynku pracy w województwie pomorskim jest wspófinansowany przez Uni Europejsk w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego. Raporty powstae w jego ramach dystrybuowane s bezpatnie.

SPIS TRECI 5 CEL I STRUKTURA PROJEKTU........................................7 ETAP I IDENTYIKACJA CZYNNIKÓW I MECHANIZMÓW ZMIAN....................... 8 ETAP II KONSTRUKCJA SCENARIUSZY I PROJEKCJI................................ 9 ETAP III SFORMUOWANIE WNIOSKÓW I REKOMENDACJI......................... 10 PRZYJTE PODEJCIE ORAZ ZASTOSOWANE METODY BADAWCZE........ 13 STRESZCZENIE RAPORTU......................................... 17 SUMMARY.................................................... 25 JAKOCIOWY MODEL GOSPODARKI................................ 33 GÓWNE ELEMENTY GOSPODARKI I ICH WZAJEMNE ODDZIAYWANIA................ 33 INTERAKCJE MIDZY GOSPODARK A RYNKIEM PRACY............................ 40 WEWNTRZNE UWARUNKOWANIA I CZYNNIKI ROZWOJU GOSPODARKI............... 53 ZEWNTRZNE UWARUNKOWANIA I CZYNNIKI ROZWOJU GOSPODARKI................ 60 ZJAWISKA ORAZ TENDENCJE SPOECZNE I GOSPODARCZE............. 63 CORAZ WICEJ INFORMACJI I WIEDZY........................................ 63 PDZCA DIGITALIZACJA.................................................. 74 POSTP GLOBALIZACJI.................................................... 81 SZYBKA TECHNOLOGIZACJA................................................ 87 CORAZ BARDZIEJ SIECIOWA I PROJEKTOWA GOSPODARKA......................... 90 OSZCZDZANIE ENERGII I ODNAWIALNO JEJ RÓDE........................... 93 OTWARTY I WYMAGAJCY RYNEK PRACY...................................... 97 NOWE SPOECZESTWO................................................. 101 DUSZE I LEPSZE YCIE................................................. 105 DALSZA INTEGRACJA EUROPY............................................. 109 EURO 2012.......................................................... 115

Cel i struktura projektu 7 1 CEL I STRUKTURA PROJEKTU Celem projektu pt. Stan obecny i prognoza zmian oraz kierunków rozwoju gospodarki i rynku pracy w województwie pomorskim jest: zidentyfikowanie obecnych i przyszych uwarunkowa, zjawisk oraz tendencji rozwoju spoeczno-gospodarczego, poczwszy od trendów o charakterze globalnym po procesy specyficzne dla Polski i naszego regionu, uzyskanie wiedzy na temat prawdopodobiestwa wystpienia, kierunku i siy tych zmian, poznanie mechanizmów wpywu zidentyfikowanych zjawisk i tendencji na funkcjonowanie najwaniejszych elementów gospodarki regionu (due oraz mae i rednie przedsibiorstwa, brane, klastry) i relacje midzy nimi, okrelenie moliwych scenariuszy wpywu zidentyfikowanych zjawisk i tendencji na struktur gospodarcz i rynek pracy w województwie pomorskim i ocena prawdopodobiestwa ich realizacji, opracowanie rekomendacji dla wadz samorzdowych i innych podmiotów w zakresie podnoszenia konkurencyjnoci gospodarki i rynku pracy w odniesieniu do zmian przewidywanych w poszczególnych scenariuszach, ze szczególnym uwzgldnieniem scenariusza najbardziej prawdopodobnego. Realizacja powyszych celów podzielona jest na trzy etapy: Identyfikacja czynników i mechanizmów zmian, Konstrukcja scenariuszy i prognoz, Sformuowanie wniosków i rekomendacji.

Cel i struktura projektu 8 ETAP I IDENTYFIKACJA CZYNNIKÓW I MECHANIZMÓW ZMIAN analiza zjawisk i tendencji, jakie ksztatuj obecnie i ksztatowa bd struktur gospodarki i rynku pracy jakociowy model gospodarki woj. pomorskiego (gówne elementy i powizania) analiza oddziaywania wyodrbnionych czynników w wietle modelu gospodarki, identyfikacja mechanizmów oraz potencjalnych skutków dla gospodarki i rynku pracy

Cel i struktura projektu 9 ETAP II KONSTRUKCJA SCENARIUSZY I PROJEKCJI selekcja zjawisk i tendencji, które potencjalnie bd miay najwikszy wpyw na zmiany struktury gospodarki i rynku pracy budowa scenariuszy i projekcji makroekonomicznych i ich wzajemna weryfikacja

Cel i struktura projektu 10 ETAP III SFORMUOWANIE WNIOSKÓW I REKOMENDACJI ocena instytucjonalnego otoczenia gospodarki i rynku pracy pod ktem moliwoci sprostania zidentyfikowanym wyzwaniom wskazanie elementów wymagajcych zmian oraz zaproponowanie dziaa wychodzcych naprzeciw zindentyfikowanym wyzwaniom w sposób pozwalajcy zwikszy konkurencyjno regionu

Cel i struktura projektu 11 Niniejszy raport jest efektem pierwszego etapu projektu. W kolejnym etapie, który zakoczy si prezentacj scenariuszy zmian strukturalnych pomorskiej gospodarki i rynku pracy, prezentowane obecnie analizy zjawisk i tendencji spoecznych i gospodarczych zostan zweryfikowane przez ekspertów-praktyków sektorowych oraz zestawione z wynikami modelowania ekonometrycznego. Przemiany struktury gospodarki i rynku pracy rozpatrywane w kategoriach podstawowych rodzajów dziaalnoci gospodarczej: rolnictwa, przemysu i usug w krajach rozwinitych gospodarczo polegaj na wyranym spadku udziau pracujcych w rolnictwie, stopniowym spadku udziau pracujcych w przemyle i wzrocie udziau pracujcych w usugach. Tempo oraz charakter tych przemian jest jednak zrónicowany w ukadzie terytorialnym. Rónice w strukturze gospodarki zauwaalne s nie tylko pomidzy poszczególnymi pastwami, ale take pomidzy regionami danego kraju w tym ujciu s one z reguy wiksze. Dzieje si tak dlatego, e regionalne uwarunkowania rozwoju s silnie zrónicowane. Przeszo gospodarcza regionu, cechy rodowiska przyrodniczego, wielko rynku zbytu, jako kapitau ludzkiego, poziom zainwestowania infrastrukturalnego rónicuj dynamik przemian strukturalnych. Pewne regiony oferuj bardziej sprzyjajce uwarunkowania dla rozwoju danych dziaalnoci gospodarczych, stwarzajc jednoczenie ograniczenia dla innych. W ten sposób globalne tendencje ulegaj modyfikacji poprzez oddziaywanie terytorialnie zrónicowanych uwarunkowa. Z tego powodu konstruowanie prawdopodobnych scenariuszy rozwoju regionu wymaga nie tylko identyfikacji najwaniejszych zjawisk i tendencji, ale take znajomoci specyfiki gospodarczej regionu. Majc wiadomo istnienia szerokiej, aczkolwiek do pewnego stopnia rozproszonej wiedzy o gospodarce regionu, dokonano jej syntezy tworzc opisowy, jakociowy model gospodarki regionu uwzgldniajcy jej najwaniejsze elementy oraz powizania.

Przyjte podejcie oraz zastosowane metody badawcze 2 PRZYJTE PODEJCIE ORAZ ZASTOSOWANE METODY BADAWCZE 13 Przedstawione w raporcie wyniki uzyskano w toku zaplanowanej procedury, stosujc waciw sekwencj metod badawczych. Wród metod ogólnych najszersze zastosowanie znalazy metody analizy (elementarnej i przyczynowej) oraz syntezy. Pozwoliy one z jednej strony zebra i usystematyzowa bogaty materia faktograficzny, dotyczcy gównych tendencji rozwoju spoeczno-gospodarczego, z drugie za stanowiy postaw dla oceny wpywu tych tendencji na gospodark i rynek pracy konkretnego regionu, jakim jest województwo pomorskie. Powszechnie wykorzystywan technik jest take opis, co wynika gównie z jakociowego charakteru informacji ródowych wykorzystywanych w pracach nad raportem. Uzupeniaj go graficzne formy prezentacji danych. Przyjta procedura badawcza skadaa si z trzech etapów identyfikacji zjawisk i tendencji; budowy jakociowego modelu gospodarki oraz oceny potencjalnego wpywu zidentyfikowanych zjawisk na struktur gospodarki i rynku pracy województwa. Nad pierwszym i drugim zagadnieniem prace prowadzone byy równolegle. Zgodnie z koncepcj terytorialnego systemu spoecznego, czynników zmian w strukturze gospodarki i rynku poszukiwa naley nie tylko w sferze gospodarki ale take szeroko rozumianej kultury, polityki oraz w relacjach czowiek-rodowisko. Identyfikacja najwaniejszych, z punktu widzenia struktury gospodarki i rynku pracy regonu, zjawisk i tendencji poprzedzona musiaa by bardzo szerok kwerend literatury. Na tym etapie podstawow metod badawcz bya analiza róde wtórnych (desk research). Wykorzystanie tej metod jest bardzo efektywne. Pozwolio uzyska szerok, a zarazem szczegóow wiedz na temat wanych z punktu widzenia gospodarki i rynku pracy tendencji obserwowanych w wiecie. Uzupeniajco wykorzystano take dane ilociowe, dokonujc analizy struktury i dynamiki wybranych procesów. Zastosowano metody opisu statystycznego, analizy dynamiki, analizy wspózalenoci, typologii i klasyfikacji. Dla potrzeb prawidowej identyfikacji zjawisk i tendencji skonstruowano take jakociowy model gospodarki województwa pomorskiego, wykorzystujc w tym celu wyniki wczeniejszych bada, w duej mierze przeprowadzonych przez zespó IBnGR. Na tym etapie wikszo prac miaa charakter syntetyczny, do pewnego stopnia wspierany wykorzystaniem danych ilociowych. Tworzc model pod uwag wzito struktur branow pracujcych, wielko i charakter klastrów oraz funkcjonowanie najwikszych przedsibiorstw.

Przyjte podejcie oraz zastosowane metody badawcze 14 Dziki znajomoci specyfiki gospodarki i rynku pracy województwa pomorskiego moliwa bya selekcja zgromadzonej wiedzy dotyczcej zjawisk i tendencji spoeczno-gospodarczych. Na tym etapie zastosowanie znalazy takie metody badawcze jak: burza mózgów, metoda adwokata, zasada Pareto, bonitacji punktowej. Byy one wykorzystywane w toku grupowej pracy caego zespou badawczego. Selekcja zjawisk i trendów spoeczno-gospodarczych dokonana zostaa dwuetapowo. W pierwszym etapie, na podstawie wiedzy uzyskanej w toku analizy róde wtórnych, jakociowo okrelono dynamik skatalogowanych zjawisk i tendencji. Nastpnie odrzucono procesy cechujce si niskim prawdopodobiestwem wystpienia lub nisk zmiennoci w przyjtym horyzoncie czasowym. W drugim etapie odrzucono tendencje i zjawiska, których wpyw na struktur gospodarki bdzie znikomy. Kryterium oceny siy wpywu stanowi udzia brany/klastra, na który wpyw wywiera dany proces, w strukturze pracujcych w województwie pomorskim. Ocena miaa charakter jakociowy i dokonana zostaa zespoowo. W ten sposób wypracowano zestawienie 53 zjawisk i procesów, o potencjalnie silnym wpywie na ksztat regionalnej struktury gospodarki i rynku pracy. W przewaajcej wikszoci maj one charakter horyzontalny. W mniejszym stopniu dotykaj konkretnych bran, w znacznie wikszym za kompetencji, na które popyt ulega i bdzie ulega dalszym istotnym zmianom. Przyjte podejcie oraz zastosowane metody badawcze pozwoliy odnie si do najistotniejszych na tym etapie projektu pyta: Jakie zjawiska i tendencje z zakresu relacji ekonomicznych, spoecznych, politycznych, kulturowych i ekologicznych obecnie ksztatuj struktur gospodarki i rynku pracy? Jaki jest kierunek i dynamika tych oddziaywa? Czy w badanej perspektywie nadal bd one istotne? Jakie zjawiska i tendencje z zakresu relacji ekonomicznych, spoecznych, politycznych, kulturowych i ekologicznych wystpi w badanym okresie? Jaki bdzie ich zasig czy bd to megatrendy globalne czy zjawiska o zasigu krajowym bd regionalnym? Jakie bdzie prawdopodobiestwo wystpienia tych zjawisk, kierunek i dynamika do 2020 r.? Jakie s gówne elementy gospodarki (due oraz mae i rednie przedsibiorstwa, branowe, klastry) województwa pomorskiego? Jaka jest struktura powiza midzy nimi oraz powiza z otoczeniem? Jakie relacje wi rynek pracy z gospodark regionu oraz z otoczeniem? Jaka jest rola województwa pomorskiego w gospodarce Polski, Europy Batyckiej, Unii Europejskiej, gospodarce globalnej? Z jakimi obszarami województwo jest szczególnie silnie powizane gospodarczo? Które sektory maj najsilniej egzogeniczny, a które endogeniczny charakter?

Przyjte podejcie oraz zastosowane metody badawcze 15 W jaki sposób zidentyfikowane zjawiska i procesy wpywaj i bd wpywa na struktur gospodarki rynku pracy województwa pomorskiego? Jaki bdzie kierunek i intensywno oddziaywania zidentyfikowanych zjawisk i procesów na funkcjonowanie poszczególnych elementów gospodarki (due oraz mae i rednie przedsibiorstwa, brane, klastry) i relacje midzy nimi, jak i na ich relacje z otoczeniem zewntrznym?

Streszczenie raportu 17 3 STRESZCZENIE RAPORTU Województwo pomorskie jest regionem o ponadprzecitnym, jak na polskie warunki, poziomie rozwoju gospodarczego. Pod wzgldem PKB na mieszkaca zajmuje pite miejsce w kraju, a pod wzgldem wysokoci stopy bezrobocia BAEL jest, z najniszym wród województw poziomem, liderem zestawienia. Specyfika struktury gospodarczej województwa pomorskiego polega na ponadprzecitnym znaczeniu usug. W strukturze pracujcych najwikszy udzia odgrywaj usugi publiczne (edukacja, ochrona zdrowia, administracja) oraz niektóre usugi rynkowe: handel; doradztwo prawne, finansowe, gospodarcze; obsuga nieruchomoci, transport oraz porednictwo finansowe. Wyranie mniejsze znaczenie w strukturze gospodarki ma przemys. W tym sektorze najistotniejsze pod wzgldem udziau w zatrudnieniu brane to: przemys spoywczy, okrtowy oraz powizany z nim przemys metalowy. Udzia rolnictwa w strukturze gospodarki jest najmniejszy. W porównaniu do innych regionów take jest niszy od przecitnego, co jest specyfik gospodarki i rynku pracy województwa. Struktura branowa nie opisuje wszystkich najwaniejszych elementów decydujcych o ksztacie regionalnej gospodarki. Oprócz bran wyodrbni mona take potencjalne klastry. Dziki koncentracji duej liczby wzajemnie powizanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek wiadczcych usugi, podmiotów dziaajcych w pokrewnych sektorach potencjalne klastry, zidentyfikowane w regionie stanowi podstaw do wzmacniania przewagi konkurencyjnej. Do najwikszych z nich zaliczaj si klastry: budowlany, turystyczny, rolno-spoywczy oraz logistyczno-transportowo-dystrybucyjny, cho istotne znaczenie w ksztatowaniu specyfiki gospodarki województwa pomorskiego odgrywaj te pozostae klastry, nawet te o stosunkowo maej liczbie pracujcych, jak np. klaster jubilerski (bursztynniczy). Obrazu struktury gospodarczej regionu dopeniaj najwiksze przedsibiorstwa, penice bardzo czsto funkcj lokomotyw rozwoju bran i klastrów. W województwie funkcjonuje ich okoo stu (z 2 tys. w Polsce). Skupione s one przede wszystkim w: budownictwie, przemyle spoywczym, przeadunku towarów, gospodarce magazynowej oraz spedycji, przemyle okrtowym, handlu hurtowym, klastrze ICT oraz klastrze chemicznym. Wymienione wyej elementy struktury gospodarczej s ze sob powizane interakcjami o rónym stopniu intensywnoci. W obrbie klastrów, oprócz powiza czysto zaopatrzeniowych, wystpuj take relacje wspópracy w zakresie rozwoju nowych technologii, stanowienia norm, szkolenia kadr. Poza strukturami klastrowymi najczstsz form relacji s powizania dostawca-odbiorca. Charakterystycznym dla województwa przykadem takich interakcji s powizania przemysu okrtowego z metalowym i metalowo-narzdziowym. Oprócz interakcji w ramach acucha wartoci dodanej wystpuj take oddziaywania horyzontalne.

Streszczenie raportu 18 Funkcjonowanie szkolnictwa, stan infrastruktury transportowej wpywaj na kondycj wszystkich bran. Dziki identyfikacji najwaniejszych z tych powiza moliwa jest bardziej precyzyjna ocena zmian w strukturze gospodarki i rynku pracy wywoanych przez pojawiajce si zjawiska i tendencje rozwojowe. Aby uwzgldni moliwie szeroki wachlarz zagadnie odpowiedzialnych za specyfik gospodarcz regionu, pod uwag wzito zarówno wewntrzne (jako kapitau ludzkiego, struktura oferty edukacyjnej, struktura sektora B+R, pooenie w przestrzeni spoeczno-ekonomicznej, poziom rozwoju infrastruktury gospodarczej i spoecznej, struktura inwestycji publicznych, atrakcyjno inwestycyjna) jak i zewntrzne (bezporednie inwestycje zagraniczne, handel zagraniczny) uwarunkowania i czynniki rozwoju. Model gospodarki regionu by pomocny w procesie gromadzenia, porzdkowania i selekcji informacji o zjawiskach i procesach ksztatujcych obecnie lub w przyszoci struktur regionalnej gospodarki i rynku pracy. Sporód kilkuset czynników opisywanych w literaturze i analizach renomowanych orodków/instytucji badawczych (w tym: Banku wiatowego, National Inteligence Council of the USA, Deutsche Bank Research, Oxford Analytica, Oxford University Press, Komisja Europejska, PlasticsEurope, ILO, The Gallup Organization, CEDEFOP European Centre for the Development of Vocational Training, NBCH National Business Coalition on Health, The Talent Jungle Network, US Departament of Education, EWCO - European Working Conditions Observatory, Workforce Development Network, NYATEP - The New York Association of Training and Employment Professionals, IZA - Institute for the Study of Labor, Economic Policy Institute, IMD Szwajcaria, EPI Economic Policy Institute, McKinsey&Company, Ernest&Young, agendy rzdowe RP) wyselekcjonowano 53 zjawiska i procesy, które porzdkujc, pogrupowano w 10 trendów (do zbioru tego dodano, z uwagi na potencjalne znaczenie, organizacj EURO 2012). Dla kadego z nich wstpnie zarysowano zakres potencjalnego oddziaywania na struktur gospodarki i rynku pracy. Zestawienie obejmuje nastpujce trendy: Coraz wicej informacji i wiedzy Pdzca digitalizacja Postp globalizacji Szybka technologizacja Coraz bardziej sieciowa i projektowa gospodarka Oszczdzanie energii i odnawialno jej róde Otwarty i wymagajcy rynek pracy Powstawanie nowego spoeczestwa Dusze i lepsze ycie Dalsza integracja Europy Euro 2012

Streszczenie raportu 19 Dynamiczny wzrost generowanych i przetwarzanych zasobów informacji i wiedzy jest trendem, który pociga za sob nasilenie wielu procesów. Samo posiadanie informacji przestaje by atutem, gdy jest ona coraz atwiej dostpna (take bezpatnie). Sukces zapewnia umiejtno selekcji, przetwarzania, syntezy i zastosowania informacji w praktyce, czyli wiedza. Jednak na tym polu take panuje silna konkurencja aby mie przewag, wiedza musi by efektywnie tworzona i wykorzystywana, co wymaga ksztatowania odpowiednich struktur i procedur (sieci, okrgi wiedzy). Jednak przede wszystkim trzeba umie nada jej odpowiedni warto (wiedza symboliczna) to klucz do sukcesu. Konsekwencj rosncych zasobów wiedzy i informacji s przeciwstawne cho wspózalene procesy z jednej strony coraz gbsza specjalizacja z drugiej za interdyscyplinarno i uniwersalno (zdolno do midzykulturowej i midzyrodowiskowej wspópracy dziki posiadaniu umiejtnoci interpersonalnych, osobowociowych, spoecznych i kulturowych), które stwarzaj warunki dla kooperacji specjalistów. Coraz bardziej dynamiczny przyrost informacji i wiedzy stwarza nie tylko oczywist konieczno permanentnego uczenia ale take oduczania starych nawyków, co czsto okazuje si trudniejsze. Zakres oddziaywania wymienionych procesów na struktur gospodarki i rynku pracy województwa bdzie szeroki. W pierwszej kolejnoci dotknie ono kadr kierownicz (w sektorze publicznym i prywatnym) oraz specjalistów praktycznie wszystkich dziedzin. Oddziaywaniu trendu w szczególnoci poddane bd usugi publiczne (szkolnictwo, ochrona zdrowia, administracja) oraz cz usug rynkowych, których istota dziaalnoci polega na generowaniu lub przetwarzaniu informacji (np. sektor badawczorozwojowy, finansowy). Kolejnym wanym trendem jest digitalizacja. Jest ona moliwa dziki powszechnej obecnoci komputerów w coraz wikszej liczbie dziedzin ycia spoeczno-gospodarczego. W zwizku z tym kompetencje komputerowe przestaj mie charakter specjalistyczny nabierajc uniwersalnego znaczenia. Wszechobecno komputerów jest bodcem dla integracji systemów, rozwoju e-dziaalnoci (e-brane i e-zawody). Towarzyszy jej zmiana postaw spoecznych. Potrzeba bycia on-line oraz rosnca interaktywno stwarzaj nowe uwarunkowania funkcjonowania gospodarki i rynku pracy. Pdzca digitalizacja niesie jednak za sob take niebezpieczestwa w postaci e-wykluczenia czy cyber-przestpczoci. Rozwój sztucznej inteligencji take zmienia struktur popytu na umiejtnoci i kompetencje. Niektóre staj si zbdne a rola innych ronie (japoski robot Aasimo potrafi ju podawa kaw do stolika przedstawiciele koncernu zapowiadaj komercjalizacj tego zastosowania w cigu dekady). Postpujca digitalizacja jest trendem, który oddziauje na struktur gospodarki i rynku pracy województwa pomorskiego w sposób bezporedni i poredni. Bezporednio wpywa ona na funkcjonowanie brany ICT najczciej stanowic silny bodziec popytowy do jej rozwoju. Jednak o wiele istotniejsze jest oddziaywanie porednie modyfikujce sposób funkcjonowania handlu, ochrony zdrowia, administracji, finansów, usug doradczych. Przede wszystkim stawia ona olbrzymie wyzwania przed sektorem edukacyjnym w zakresie skutecznego wyksztacenia kompetencji komputerowych (praktyczne zastosowanie wiedzy z tego zakresu do rozwizywania konkretnych problemów w rónych dziedzinach ycia).

Streszczenie raportu 20 Postpujca globalizacja jest trendem, który porednio wywiera bdzie istotny wpyw na pomorsk gospodark. Niewtpliwie dalej bdzie roso znaczenie midzynarodowych korporacji oraz wymiany gospodarczej i migracji, co sprzyja bdzie zarówno multikulturowoci jak i homogenizacji kulturowej. Omawiane procesy bd najprawdopodobniej poddane silniejszej regulacji. Powanym wyzwaniem dla gospodarki Pomorza (jak i dla innych regionów pastw rozwinitych) bdzie dalszy wzrost znaczenia Brazylii, Rosji, Indii i Chin (BRICs) 1. Postpujca globalizacja niesie ze sob take problemy w postaci globalnych zagroe (pandemie, terroryzm, konflikty polityczne, kryzysy ekologiczne) oraz dalszego wzrostu zrónicowa dochodowych. Omawiany trend oddziauje na regionaln struktur gospodarki i rynku pracy gównie horyzontalnie, cho mona take wskaza elementy gospodarki, których funkcjonowanie bdzie modyfikowane przez procesy skadajce si na analizowany trend. Niewtpliwie zalicza si do nich administracja (regulacje, minimalizowane skutków rozwarstwienia dochodowego), przetwórstwo przemysowe i usugi podatne na digitalizacj a przez to na delokalizacj (konkurencja ze strony nowych rynków). Omawiany trend jest kolejnym, który stawia trudne wyzwania przed edukacj (kompetencje interkulturowe, prawo i finanse midzynarodowe, regionalistyka). Procesy globalizacyjne natrafiaj na pewn przeciwwag polegajc na poszukiwaniu lokalnego zakorzenienia. Moe to by bodcem do rozwoju produktów bazujcych na lokalnych zasobach. Korzysta z tego moe przede wszystkim brana turystyczna, w mniejszym stopniu sektor rolno-spoywczy, czy przetwórczy (o ile wytwarza produkty nacechowane lokaln specyfik np. meble gdaskie). Istotnym czynnikiem zmian jest wizka procesów skadajca si na postpujc technologizacj. Rozwój bio-, nano- i neurotechnologii, technologizacja ycia z jednej strony i wykluczenie technologiczne z drugiej strony oraz kreatywna destrukcja i realokacja, z uwagi na sabo rozpoznane potencjalne efekty wprowadzaj duo niepewnoci, co do moliwego kierunku wpywu na struktur gospodarki i rynku pracy. Omawiany trend moe doprowadzi do zaniku pewnych bran i zawodów, stwarzajc zupenie nowe perspektywy rozwoju dla innych. Wygranymi bd te regiony, w których splot zastanych czynników bdzie sprzyjajcy dla nowej dziaalnoci lub te, które bd w wstanie reagowa elastycznie i tym sposobem wykorzystywa pojawiajce si szanse. Coraz bardzie sieciowy i projektowy charakter gospodarki jest kolejnym trendem istotnym dla ksztatowania struktury gospodarki i rynku pracy województwa pomorskiego. Elastyczna, projektowa i sieciowa wspópraca (dla okrelonego celu) midzy wyspecjalizowanymi firmami, a take midzy biznesem i nauk staje si najbardziej efektywnym modelem funkcjonowania. Wymusza ona zmian modelu organizacji pracy ronie rola wiadomego, elastycznego, odpowiedzialnego pracownika. Jednoczenie pracodawca przestaje by zarzdc i kontrolerem, a zaczyna by partnerem w projekcie. Rosnca sieciowo i projektowo rozmywa granic midzy sektorami. Dobrym przykadem tego zjawiska jest serwicyzacja przemysu i rolnictwa. W deniu do wyszej efektywnoci wykonywanie niektórych dziaalnoci, stanowicych 1 Zgodnie z raportem Global Trends 2025: Transformed World w latach 2040-2050 czny udzia gospodarek tych czterech krajów w wiatowym PKB osignie dzisiejszy udzia gospodarek G7.

Streszczenie raportu 21 dotychczas integraln cz sektorów przemysu, bd te rolnictwa zostaje przejte przez wyspecjalizowane usugowe podmioty gospodarcze. W konsekwencji aktywno zaliczana do sektora przemysu czy rolnictwa staje si skadow sektora usug. Rosnca projektowo i sieciowo gospodarki wywiera bdzie silny wpyw nie tyle na branow struktur gospodarki, co na struktur rynku pracy, modyfikujc zestaw najbardziej potrzebnych kompetencji. Modyfikacja ta w najwikszym stopniu dotknie kierowników (zarówno duych jak i maych oraz rednich przedsibiorstw) oraz wszelkich specjalistów. Proces rozwoju gospodarki projektowej i sieciowej stanowi powane wyzwanie dla sektora edukacyjnego. Bdzie musia dostarcza wiedzy moduowej, dziki czemu moliwe bdzie ksztacenie bardziej zrónicowane i interdyscyplinarne. Silnego nacisku wymaga ksztacenie kompetencji komunikacyjnych i innych niezbdnych do pracy zespoowej. Powanym wyzwaniem o charakterze globalnym, którego skutki odczuwalne bd take na Pomorzu, jest konieczno oszczdzania energii i przeorientowania gospodarki na korzystanie z odnawialnych jej róde. Skutkiem tego zjawiska jest poszukiwanie alternatywnych róde energii, wynajdywanie i doskonalenie nowych technologii, wzrost wiadomoci ekologicznej oraz dziaania regulacyjne np. w postaci pakietu klimatycznego. Opisywane tendencje bd odczuwalne przez wszystkie sektory pomorskiej gospodarki. Wydaje si e najwikszy wpyw bd may regulacje zawarte w ramach pakietu klimatycznego. Sektorem dotknitym w najwikszym stopniu bdzie energetyka. Realizacja celów pakietu doprowadzi do znaczcego wzrostu cen energii, bdcego wynikiem zarówno inwestycji proekologicznych, jak i koniecznoci ponoszenia przez elektrownie wydatków na limity zanieczyszcze w systemie aukcyjnym. Przewiduje si, e np. wzrost cen prdu dla duych odbiorców przemysowych przekroczy 100 proc., co porednio wpynie na pozostae dziedziny gospodarki, szczególnie energochonne (przemys chemiczny, papierniczy, mineralny). Z drugiej strony szans regionu jest rozwój energetyki opartej na ródach odnawialnych. Wybrzee Morza Batyckiego jest obszarem uprzywilejowanym dla wykorzystania energii wiatru. Jednak rozwój alternatywnych róde energii nie bdzie w stanie zaspokoi rosncych potrzeb energetycznych regionu. Spektrum moliwych do podjcia dziaa w tym zakresie jest szerokie, obejmujc zarówno budow nowoczesnych siowni konwencjonalnych jak i jdrowych. Jednak kluczowe znaczenie dla gospodarki regionu i jego mieszkaców bdzie mia proces zmniejszania energochonnoci (rozwizania i technologie zmniejszajce zuycie energii). Bardzo due znacznie ma trend polegajcy na rosncej otwartoci rynku pracy i coraz wikszych wymaga, jakie stawia on swoim uczestnikom. Oznakami tych zmian s: rosnca mobilno (zarówno zawodowa jak i przestrzenna), wchodzenie na rynek pracy tzw. pokolenia Y (nieznajcego wiata bez Internetu, telefonów komórkowych, komunikatorów, e-maili wraz ze wszystkimi pozytywnymi i negatywnymi konsekwencjami tego zjawiska), coraz powszechniejsza konieczno wspópracy przedstawicieli rónych pokole w ramach organizacji, rosnce znaczenie kompetencji i konieczno ich staego uaktualniania oraz coraz wiksze znaczenie kobiet na rynku pracy. Otwarty i wymagajcy rynek pracy stawia wyzwania zarówno przed pracodawcami jak i pracobiorcami. Wymienione powyej procesy odmieni

Streszczenie raportu 22 filozofi zarzdzania personelem. Z kolei pracobiorcy w wikszym ni dotychczas stopniu dba bd musieli o rozwój kompetencji uniwersalnych oraz rozwija zdolnoci adaptacji do czsto zmieniajcych si zada i warunków pracy. Rosnca mobilno dotyczy bdzie w wikszym stopniu pracowników o kompetencjach i umiejtnociach atwych do przeniesienia i adaptacji z jednego stanowiska pracy na drugie. Dotyczy to grona pracowników, których specjalizacja nie jest bardzo wska, a jednoczenie wyposaonych w wiedz symboliczn (kreatywn) i syntetyczn (inyniersk), jak równie w kompetencje interpersonalne oraz uniwersalne. W zwizku z tym, wyzwaniem dla gospodarki i rynku pracy województwa pomorskiego bdzie walka o talenty. Region dysponuje w tym wzgldzie silnym atutem w postaci korzystnych warunków ycia, które przycigaj klas kreatywn. Nie oferuje on jednak wystarczajcej gamy kreatywnych stanowisk pracy, co na pewnym etapie rozwoju zawodowego, sprzyja podejmowaniu decyzji o migracji. Struktura gospodarki oraz rynku pracy poddana bdzie oddziaywaniu procesów oznaczajcych rozwój nowego spoeczestwa. Dominujce znaczenie w tym zakresie ma wzrost wiadomoci obywatelskiej, konsumenckiej oraz spoecznej, a take dalszy rozwój klasy redniej. Pierwszy z wymienionych procesów oznacza wiksz partycypacj obywateli w sprawowaniu wadzy oraz zaangaowanie na rzecz lokalnego rodowiska. Drugi oznacza rosnc rol wiadomego konsumenta, który jest zaangaowany, poszukujcy i wybierajcy powica jednak danemu produktowi coraz krótsze chwile uwagi. Dziki rozwojowi technologii informacyjnych coraz czciej wchodzi w partnerskie relacje z wytwórcami dóbr i usug stajc si prosumentem 2. Rozwój klasy redniej stanowi bodziec popytowy dla bran dóbr luksusowych, turystyki zagranicznej, sprztu AGD, usug pielgnacyjnych i zdrowotnych (spa, salony piknoci, fitness kluby, siownie), kultury masowej. Wzrost wiadomoci obywatelskiej i spoecznej stanowi wyzwanie dla administracji, która musi wypracowa model funkcjonowania adekwatny do obserwowanych zmian. Aby byo to moliwe, potrzebne jest wyposaenie pracowników administracji w nowe kompetencje, przede wszystkim zarzdcze, w tym komunikacyjne. Efektem rosncej wiadomoci spoecznej jest rozwój organizacji pozarzdowych. Dziki temu, e funkcjonuj one czciowo w oparciu o wolontariat to s wanym ogniwem porednim pomidzy etapem edukacji, a pracy zawodowej sprzyjajcym wyksztaceniu kompetencji uniwersalnych. Wyduanie si ycia oraz polepszenie jego jakoci stanowi trend, szczególnie widoczny w krajach, które przeszy transformacj ustrojow. Odczuwalny jest on w Polsce, w tym w województwie pomorskim. Coraz dusze ycie to efekt m.in.: wzrostu zamonoci spoeczestwa, rozwoju medycyny oraz z zdrowszego trybu ycia. W rezultacie wzrasta popyt na usugi medyczne i okoomedyczne oraz usugi zwizane z aktywnym spdzaniem czasu wolnego (sport, rekreacja, bioregeneracj, wellness&spa). Ronie take zapotrzebowanie na zdrowe produkty (gównie ywno). Przy niekorzystnych zmianach demograficznych i w efekcie rosncych napi w funkcjonowaniu systemu zabezpiecze spoecznych i 2 Prosument - termin wprowadzony przez A.Toera oznaczajcy osob, która posiadajc szerok wiedz o dobrach i usugach zwizanych z ulubion mark, przekazuje j innym. Tym smym staje si elementem procesu produkcyjnego, mogc dziaa jako ambasador marki, bd te produktu.

Streszczenie raportu 23 suby zdrowia, coraz powszechniejsza bdzie komercjalizacja usug medycznych. Wybitnie horyzontalny charakter bdzie mia natomiast rozwój srebrnej gospodarki. Coraz wiksza liczba produktów i usug, skierowana do tej pory gównie do ludzi modych i w rednim wieku, bdzie profilowana pod ktem specyficznych potrzeb osób starszych. Mimo, wzgldnie modej struktury wieku, jaka cechuje województwo pomorskie, opisywane zmiany przebiega bd z nateniem podobnym jak w innych regionach proces starzenia spoeczestwa nie omija województwa pomorskiego. Z uwagi na ponadprzecitn atrakcyjno regionu i wzgldnie dobrze rozwinit infrastruktur turystyczn spodziewa mona si, e usugi zwizane ze zdrowym spdzaniem czasu wolnego znajd stosunkowo szerok grup odbiorców (w tym spoza regionu). Wyrany trend, jaki rysuje si przed Polsk i województwem pomorskim w najbliszych latach to dalsza integracja Europy. Do najwaniejszych kwestii w tym zakresie zaliczy naley: wprowadzenie wspólnej waluty euro, peniejsze otwarcie rynku pracy (gównie niemieckiego) oraz napyw i wydatkowanie funduszy strukturalnych. Przyjcie wspólnej waluty jest trendem horyzontalnym, którego oddziaywanie bdzie obecne w caej gospodarce województwa. Sia oddziaywania, jak i czas w jakim ono nastpi bdzie zrónicowany. Nasilenie obrotów handlowych z zagranic skoncentruje si w sektorze przetwórstwa przemysowego. To jego produkty stanowi przede wszystkim przedmiot tej wymiany. Nie istniej natomiast przesanki pozwalajce stwierdzi, i województwo pomorskie w specyficzny sposób zostanie dotknite otwarciem niemieckiego (i austriackiego) rynku pracy. Procent ludnoci deklarujcej biern lub czynn znajomo niemieckiego jest w Pomorskiem tylko nieznacznie wyszy od redniej ogólnopolskiej. Skala wyjazdów z lat 2004-2006 nie powtórzy si liczba emigrantów przebywajcych za granic w 2008 r., w stosunku do roku poprzedniego nieznacznie si zmniejszya. Silnym bodcem jest i w najbliszych latach bdzie napyw funduszy strukturalnych. W caej perspektywie finansowej 2007-2013 w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego oraz regionalnego komponentu Programu Operacyjnego Kapita Ludzki ze rodków pomocowych do województwa pomorskiego trafi ponad 1,2 mld euro, co cznie ze wspófinansowaniem krajowym pozwoli na realizacj projektów o wartoci przekraczajcej 1,6 mld euro. Ponadto na terenie województwa bd realizowane projekty w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich, programów Infrastruktura i rodowisko oraz Innowacyjna Gospodarka. Wikszo projektów koncentruje si, bez wzgldu na o priorytetow na rozbudowie szeroko pojtej infrastruktury. Etap przeprowadzania inwestycji bdzie zatem tworzy przede wszystkim silny impuls popytowy w sektorze budownictwa. Zmieni si równie struktura zatrudnienia wewntrz sektora. Wzronie udzia pracujcych przy budowie obiektów infrastrukturalnych. Wzrost popytu w sektorze budownictwa przeoy si równie na zmiany popytu w innych dziaach gospodarki, w tym w szczególnoci w produkcji wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych oraz produkcji wyrobów z surowców niemetalicznych, stymulujc popyt m.in. na materiay budowlane. Ponad 1/5 rodków pomocowych zaprogramowanych w RPO 2007-2013 przeznaczono na rozwój i innowacje w sektorze MSP. Wsparcie realizowane w ramach tej osi priorytetowej bdzie si koncentrowa przede wszystkim na sektorze usug, w tym w szczególnoci zwizanych z otoczeniem biznesu, edukacj oraz transportem, gospodark magazynow i cznoci. Równie te sekcje bd

Streszczenie raportu 24 beneficjentami projektów realizowanych w ramach osi priorytetowych Funkcje miejskie i metropolitalne, oraz Turystyka i dziedzictwo kulturowe. Wród pozostaych beneficjentów naley wymieni ochron zdrowia, jak równie turystyk czy te energetyk. Bez wtpienia programowane wsparcie bdzie sprzyja wzrostowi konkurencyjnoci bran, do których jest kierowane. Jednak wpyw na rynek pracy nie jest jednoznaczny. O ile wzrost zatrudnienia w sektorze budownictwa jest bezdyskusyjny, o tyle zmiany liczby pracujcych w pozostaych branach mog przyjmowa róne kierunki. Dotyczy to w szczególnoci dziaa/projektów, których efektem bdzie wzrost wydajnoci pracy, mogcy w skrajnych przypadkach prowadzi do redukcji zatrudnienia (tzw. kreatywna destrukcja i realokacja). Zjawiskiem krótkotrwaym, ale o potencjalnie istotnym oddziaywaniu na struktur gospodarki i rynku pracy bdzie organizacja EURO 2012. Pomijajc inwestycj w stadion, w kategoriach popytowych korzyci nie bd istotne (wikszo inwestycji infrastrukturalnych i tak byaby realizowana). Licz si natomiast korzyci wizerunkowe dla Gdaska i Pomorza. Mog one przeoy si na popraw atrakcyjnoci inwestycyjnej i turystycznej oraz ogólnego klimatu do prowadzenia dziaalnoci gospodarczej w regionie. Elemety te bd si wizay z lepsz rozpoznawalnoci regionu na arenie midzynarodowej oraz wzrostem zaufania do obywateli i intytucji regionu popartego sukcesem organizacyjnym w wielu wymiarach (komunikacja, bezpieczestwo, etc.). Organizacja tak duej imprezy sprzyja take poprawie jakoci kapitau ludzkiego i spoecznego, którego deficyt w Polsce jest szczególnie wysoki. Wiara w sukces moe odblokowa na poziomie spoeczno-mentalnociowym zdolno do dziaa wspólnych. Porednio moe to mie swoje odzwierciedlenie we wzrocie aktywnoci ekonomicznej ludnoci oraz wikszej liczbie lepszej jakoci innowacji spoecznych - np. w zakresie walki z wykluczeniem spoecznym, ochronie zdrowia czy edukacji. Euro 2012 daje równie szanse rozwinicia wyspecjalizowanych komptetencji i kwalifikacji w zakresie profesjonalnego zarzdzania duymi obiektami i imprezami sportowymi.

Summary 25 4 SUMMARY In terms of economic development, as for Poland, the Pomeranian province is an above the average region. Considering GNP per capita, it holds the 5th place in the ranking of regions, and according to BAEL, it has the lowest unemployment rate. The nature of the economic structure of the Pomeranian province is based on an over the average significance of services. In the structure of employment the main role is played by public services (education, health care, education) as well as some market services: trade, legal, financial and economic counselling. Of visibly smaller significance in the economic structure is industry. In this sector, the major lines of business in terms of employment are: food industry, shipbuilding industry as well as connected with it metal industry. Participation of agriculture in the economic structure is the smallest. In comparison with other regions, it is also lower than average, which is characteristic for the economy and employment market of the province. The business structure does not describe all major elements responsible for the shape of the regional economy. Apart from businesses, it is possible to indicate potential clusters. As a result of concentration of a large number of interconnected companies, specialized suppliers, entities rendering services, entities operating in related sectors, potential clusters identified in the region constitute grounds for strengthening of competitive advantage. The largest clusters include: construction, tourists, food-agricultural as well as logistic-transportationdistribution clusters, although of high importance in the process of shaping of the Pomeranian province economy are also other clusters, even those of a relatively low employment level, e.g., jewellery (amber) cluster. The picture of economic structure of the region is made complete with the largest companies, which often play the role of the driving force for the development of business branches as well as clusters. In the province approximately 100 of them are operating (with 2 thousand in Poland). They are mainly focused on: construction, food industry, trans-shipment, storage management and forwarding, shipbuilding industry, wholesale trade, the ICT cluster and chemical cluster. The above-mentioned elements of the economic structure are interconnected at various levels of intensity. In the scope of clusters, apart from connections focused on supply, there are various forms of cooperation in the framework of development of new technologies, formulation of norms, training of personnel. Apart from cluster structures, the most common form of relations are supplier-receiver dependencies. The typical type of such interactions for this province are links of the shipbuilding industry with metal and metal-tool industry. Apart from interactions in the framework of the chain of added value, there are also horizontal interactions. The operation of the education branch and state of the transport

Summary 26 industry have influence on the condition of all lines of business. Due to the identification of the most important of these links it is possible to evaluate in a more precise manner of changes in the economic structure and employment market caused by appearing phenomena and development tendencies. In order to take into account an as wide as possible scope of issues influencing the economic nature of the region, both internal (quality of human capital, structure of educational offer, B+R sector structure, placement in the social economic space, level of economic and social development, public investments structure, investment attractiveness) as well as external conditions and development factors (direct foreign investments, foreign trade) were taken into consideration. The economic model of the region was helpful in the process of gathering, processing and selection of information on phenomena and processes responsible for shaping of the regional economic structure and employment markets at present and in the future. From approximately a few hundred factors described in literature and analyses of renowned research institutions (including: the World Bank, National Inteligence Council of the USA, Deutsche Bank Research, Oxford Analytica, Oxford University Press, European Committee, PlasticsEurope, ILO, The Gallup Organization, CEDEFOP European Centre for the Development of Vocational Training, NBCH National Business Coalition on Health, The Talent Jungle Network, US Department of Education, EWCO - European Working Conditions Observatory, Workforce Development Network, NYATEP - The New York Association of Training and Employment Professionals, IZA - Institute for the Study of Labor, Economic Policy Institute, IMD Switzerland, EPI Economic Policy Institute, McKinsey&Company, Ernest&Young, Republic of Poland government departments), 53 phenomena and processes were selected, which were organized into 10 trends (organization of EURO 2012 was added to this group, due to its potential significance). In the case of each of the above, their potential scope of influence on the economic structure and employment market was initially described. The list covers the following trends: Growing amount of informaon and knowledge Rushing digitalizaon Progress of globalisaon Quick development of technologies Increasingly network and project driven economy Preservaon of energy and its renewable sources Open and demanding employment market Rise of a new society Longer and beer life Further integraon of Europe Euro 2012

Summary 27 The dynamic increase of generated and process information and knowledge resources is a trend which leads to the intensification of many processes. The sole possession of information ceases to be an advantage, since information is more easily available (also free of charge). Success is guaranteed through the skill of selection, synthesis and implementation of information in practice, i.e., knowledge. However, strong competition is also present in this field. In order to have an advantage, knowledge must be effectively created and implemented which requires the formation of proper structures and procedures (networks, knowledge nodes). Above all, it is necessary to grant it proper value (symbolic knowledge) this is the key to success. The effect of growing knowledge and information resources are opposing although co-dependent processes on one part increasing specialization, on the other: interdisciplinary nature and universality (readiness for intercultural and inter-environmental cooperation, as a result of possessed interpersonal, personal, social and cultural skills) which make it possible to create conditions for specialists to cooperate. And increasingly dynamic growth of information and knowledge creates not only an obvious necessity for constant learning but also for discarding of old habits, which often proves to be more difficult. The scope of influence of the above-mentioned processes on the economic structure and employment market on the province will be wide. First it will have an impact on management circles (in the public and private sector) as well as specialists of practically all fields. The trend will in particular influence public services (education, health care, administration) as well as a part of market services, the nature of the operation of which is based on generation or processing of information (e.g., research and development, financial sectors). The next important trend is digitalization. It is possible only through a general availability of computers in increasingly numerous fields of socioeconomic life. In effect, computer skills ceased to be limited to experts and take on a universal significance. But on the presence of computers is an impulse for integration of systems, development of e-operations (ebusinesses and e-professions). This is accompanied by a shift in social standpoints. The necessity to be online and growing interactivity create new conditions for the functioning of the economy and employment market. However, progressing digitalization also carries the threats of e-exclusion and cyber crime. The development of artificial intelligence also changes the structure of demand for skills and competencies. Some become redundant and the role of others increased (the Japanese Aasimo robot can already serve coffee - representatives of the company intends to popularize the solution within a decade). Progressing digitalization is a trend which influences the economic structure and employment market of the Pomeranian province directly and indirectly. It has direct influence on the functioning of the ICT sector, in most cases constituting a strong demand impulse for its development. However, of greater importance is indirect influence which modifies the manner of functioning of trade, health care, administration, finance sector and consultancy sector. Above all, it poses significant challenges before the educational sector in the scope of effective development of computer skills (practical implementation of knowledge from this field for the purposes of solving specific problems from various sectors of life).

Summary 28 Progress of globalization is a trend which indirectly will have significant influence on Pomeranian economy. Undoubtedly, the significance of international corporations, economic exchange and migrations will continue to grow, which will be favourable for both the multicultural solutions as well as cultural homogenisation. The discussed processes will most probably be subject to stronger regulation. A significant challenge for Pomeranian economy (as well as for other regions of developed countries) will be further rising of significance of Brazil, Russia, India and China (BRICs) 1. Progressing globalization carries along problems in the form of global threats (pandemics, terrorism, political conflicts, ecological crisis) as well as those connected with increased income differentiation. The discussed trend influences the regional economic structure and employment market mainly a horizontal manner, although it is possible to indicate those elements of the economy where operations will be modified by processes which compose the analyzed trend. Undoubtedly, these include: administration (regulations, minimisation effects of income stratification), industrial processing and services prone to digitalization and in effect, delocalisation (competition from new markets). The described trend is another one which poses difficult challenges before education (intercultural skills, international law and finance, regionalization). Globalization processes meet with a certain counterbalance based on the search for local anchoring. It may be in an impulse for the development of new products based on local resources. This may be mainly true for the tourist sector and in a smaller degree, food-agricultural and processing sectors (in the event that products of local character are produced, e.g., furniture from Gdask). An essential factor for changes is a set of processes which make up the development of technologies trend. The development of bio-, nano- and neuro technologies, increased influence of technology on life on one part, and the technological exclusion on the other, as well as creative destruction and reallocation, due to insufficient we recognized potential effects create much uncertainty in the field of possible influence on the economic structure and employment market. The described trend may cause disappearance of certain businesses and professions, presenting new grounds for the development of others. Winning regions will be those, in which factors present will be favourable for the new given forms of operation or those which will be able to react flexibly and take advantage of new opportunities. Increasingly network and project driven economy is another trend essential for the formation of the economic structure and employment market of the Pomeranian province. Flexible, network and project driven operation (for a specific purpose) between specialized companies as well as businesses and educational organizations becomes the most effective model of functioning. It forces to change in the work organization model. The role of a conscious, flexible and responsible employee is growing. At the same time, the employer 1 In accordance with the Global Trends 2025: Transformed World report, in 2040-2050, total parcipaon of the economies of these four naons in the globar GNP will reach the current parcipaon of G7 economies.

Summary 29 ceases to be a manager and inspector, and takes on the role of partner in a given project. The increasing network and project driven form of operation dilutes the boundaries between sectors. A good example of this phenomenon is the servicisation of industry and agriculture. The growing network and project driven form of operation of the economy will have strong influence not so much on the line of business structure of the economy, but on the structure of the employment market, through the modification of the most needed skills. This formal modification will to the largest degree affect managers (both of large companies and SMEs) and all types of specialists. The process of development of network and project driven economy constitutes a serious challenge for the educational sector. It will have to provide modular knowledge, which will make it possible to educate people in a more diverse and interdisciplinary manner. Of high importance is the formation of communication skills and those necessary in the case of teamwork. A serious challenge on a global scale, the effects of which will be visible also in the Pomeranian region is the necessity to preserve energy and reorient the economy to use renewable energy sources. The effect of this phenomenon is a search for alternative energy sources, development and perfection of technologies, growth of ecological awareness and regulatory actions, e.g., in the form of a climate package. The described tendencies will have influence on all sectors of Pomeranian economy. It seems that the largest effect will have regulations found in the climate package. The energy sector is the one which will be affected the most. Execution of the goals of the package will lead to a significant increase of energy prices, as a result of both pro-ecology investments as well as the necessity to bear the costs of waste disposal by power plants, in the scope of the auction system. It is estimated that, e.g., the increase of electricity fees in the case of large industrial recipients will exceed 100%, which will have direct influence on the remaining branches of economy, especially those energy consuming (chemical, paper, mineral industries). In the other hand, the region can benefit from renewable energy sources. However, the Baltic Sea shore has the advantage of using wind energy. Nevertheless, the development of alternative energy sources will not satisfy the growing energy needs of the region. The range of possible actions in this filed is wide, covering both the construction of modern conventional as well as nuclear power plants. However, of key importance for the region s economy and inhabitants will be the process of decreasing of energy use (solutions and technologies aimed at lowering of power consumption). Of great importance is the trend based on growing openness and increasing demands of the employment market. The signs of these changes include: increasing mobility (both professional and spatial), entering of the market of the so-called Y-generation (which does not know a world without the internet, cell phones, communicators, e-mails, with all positive and negative effects of this phenomenon), increasing common necessity to cooperate with the