System ochrony produktów regionalnych i tradycyjnych w Polsce W ostatnich latach obserwuje się odwrót od konsumpcji żywności masowej produkowanej na przemysłową skalę, na rzecz wyrobów lokalnych droższych, ale zdrowszych, smaczniejszych oraz bardziej oryginalnych. Konsumenci coraz częściej poszukują produktów sprawdzonych, dobrej jakości, a także znanego pochodzenia, często nie patrząc na cenę. Wyroby regionalne i tradycyjne cieszą się dużą popularnością również wśród producentów, o czym świadczy wciąż wydłużająca się lista zarejestrowanych produktów. Także Unia Europejska przywiązuje do nich coraz większą wagę. Dlatego opracowała ona specjalny system. Jego celem jest zarówno ochrona, jak i promocja produktów regionalnych i tradycyjnych charakteryzujących się wysoką jakością oraz szczególnymi cechami wynikającymi z uwarunkować geograficznych, z których pochodzą lub tradycyjnych metod produkcji. W 1992 r. Unia Europejska przyjęła rozporządzenia dotyczące promowania żywności wysokiej jakości związanej ze środowiskiem i tradycją. W celu wyróżnienia tych wyrobów w państwach członkowskich wprowadzono europejskie systemy certyfikowania i znakowania produktów mających charakterystyczne cechy wynikające z kultury i specyfiki regionu, w którym są wytwarzane. Należą do nich: unijny system certyfikowania produktów rolnictwa ekologicznego Rolnictwo Ekologiczne; unijny system oznaczeń informujący konsumentów o wysokiej jakości produktów oraz chroniący producentów przed podróbkami ich wyrobów system Chronionych Nazw Pochodzenia, Chronionych Oznaczeń Geograficznych i Gwarantowanych Tradycyjnych Specjalności; Ponadto prawo unijne zezwala państwom członkowskim na tworzenia własnych krajowych systemów jakości. W Polsce są to: Jakość Tradycja, Produkcja Integrowana, System Jakości Wieprzowiny PQS, System Quality Meat Program QMP oraz System Gwarantowanej Jakości Żywności QAFP. Rolnictwo Ekologiczne Rolnictwo Ekologiczne jest systemem rolniczym zapewniającym konsumentom świeżą i autentyczną żywność produkowaną w sposób ekologiczny, czyli przy
poszanowaniu naturalnych cyklów życiowych. Oznaczenie to gwarantuje, że przynajmniej 95% składników pochodzenie rolnego tego produktu wyprodukowano metodami ekologicznymi oraz że pochodzi on prosto od producenta lub ewentualnie został dostarczony w zapieczętowanym opakowaniu. Podjęcie działalności w zakresie rolnictwa ekologicznego należy zgłosić do upoważnionej jednostki certyfikującej. Nadzór nad tymi jednostkami sprawuje Główny Inspektorat Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, który odpowiedzialny jest również za przyjmowanie zgłoszeń producentów rozpoczynających działalność, wydawanie upoważnień importerom do przywozu produktów rolnictwa ekologicznego z krajów trzecich, a także za kontrolę i gromadzenie informacji o wytwórcach. Logo Rolnictwo Ekologiczne nie tylko pozwala producentom chronić ich własne interesy, ale zobowiązuje ich także do wytwarzania żywności bardzo wysokiej jakości. Dzięki temu konsumenci mają gwarancję, że kupują oryginalne produkty ekologiczne, których jakości i pochodzenia mogą być zawsze pewni. Taki znak umieszczony na towarze oznacza, iż jest on zgodny z rozporządzeniem Unii Europejskiej w sprawie rolnictwa ekologicznego. System Chronionych Nazw Pochodzenia, Chronionych Oznaczeń Geograficznych i Gwarantowanych Tradycyjnych Specjalności Unijny system jakości żywności zaczął obowiązywać w Polsce od 2004 r. Rozróżnia się w nim dwie kategorie produktów: produkty tradycyjne, którym przyznawany jest w Polsce znak Gwarantowanej Tradycyjnej Specjalności (GTS); produkty regionalne znanego pochodzenia, którym z kolei przyznawany jest znak Chronionej Nazwy Pochodzenia (ChNP) lub Chronionego Oznaczenia Geograficznego (ChOG); Produkty gwarantowanych tradycyjnych specjalności są produktami, których jakość jest wynikiem specjalnego składu i sposobu wytwarzania. Ponadto muszą być one w obiegu od co najmniej 25 lat, aby uzyskać takie oznaczenie. Często wyroby te pochodzą z konkretnego regionu czy kraju, ale mogą być również produkowane w innych regionach i krajach. Przykładem może być ser mozarella, który wytwarzany jest według tej samej receptury w innych państwach, a także kabanosy czy kiełbasa myśliwska produkowane na terenie całego kraju. W Polsce mamy 9 produktów tradycyjnych. Obecnie rejestruje się je z zastrzeżeniem nazwy. Natomiast produkty regionalne, których jakość jest zdecydowanie wyższa od przeciętnej i związana z miejscem ich pochodzenia oraz lokalnymi metodami wytwarzania, mogą uzyskać Chronioną Nazwę Pochodzenia lub Chronione Oznaczenie Geograficzne. ChNP może być przyznana tylko wtedy, gdy wszystkie surowce pochodzą z określonego obszaru i wszystkie fazy wytwarzania mają miejsce na tym terenie.
Przykładem może być oscypek i bryndza podhalańska. Ciekawą informacją jest to, że jako pierwsze z polskich produktów zostały one zarejestrowane przez Komisję Europejską. Aktualnie mamy 9 zarejestrowanych produktów ChNP. Natomiast ChOG może uzyskać wyrób, którego co najmniej jedna faza wytwarzania odbywa się na danym obszarze geograficznym, a jego jakość, renoma lub inna cecha charakterystyczna przypisana jest pochodzeniu geograficznemu. Takim wyrobem jest np. suska sechlońska, suszona i wędzona w specyficznych małopolskich wędzarniach. Łącznie mamy 18 takich produktów. W obu rodzajach wyrobów regionalnych jakość ich związana jest z obszarem ich wytwarzania. Jednak zasadniczą różnicą pomiędzy nimi jest siła związku danego produktu z miejscem jego pochodzenia. W przypadku ChNP jest on ściślejszy, ponieważ wszystkie fazy produkcji odbywają się na danym ściśle określonym obszarze geograficznym. Ponadto ChOG w przeciwieństwie do ChNP można zarejestrować na podstawie renomy wyrobu, która jest mu przypisana przez konsumentów. W Polsce mamy łącznie 36 zarejestrowanych w Unii Europejskiej produktów regionalnych i tradycyjnych. Oznacza to, że są one chronione na terenie całej Wspólnoty. Produkty polskie można zgłosić do rejestracji w Komisji Europejskiej na podstawie ustawy z dnia 17 grudnia o rejestracji i ochronie nazw i oznaczeń produktów rolnych i środków spożywczych oraz o produktach tradycyjnych. Natomiast problematykę tych produktów reguluje Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 1151/2012 z dnia 21 listopada 2012 r. w sprawie systemów jakości produktów rolnych i środków spożywczych oraz dwa inne rozporządzenia (Rozporządzenie Komisji (WE) 1216/2007 z dnia 18 października 2007 r. w sprawie produktów rolnych i środków spożywczych będących gwarantowanymi tradycyjnymi specjalnościami oraz Rozporządzenie Komisji (WE) 1898\2006 z dnia 14 grudnia 2006 r. w sprawie ochrony oznaczeń geograficznych i nazw produktów rolnych i środków spożywczych). O unijne znaki jakości mogą ubiegać się produkty rolne, czyli płody ziemi, produkty pochodzące z hodowli i rybołówstwa oraz produkty pierwszego przetworzenia, a także środki spożywcze, wśród których o oznaczenie mogą starać się: piwo, czekolada i produkty pochodne, a także chleb, ciasto, ciastka, wyroby cukiernicze i inne wyroby piekarnicze oraz makarony. Także potrawy mogą uzyskać unijny znak jakości. Jednak w tym przypadku może być nim jedynie oznaczenie Gwarantowanej Tradycyjnej Specjalności. Inne przepisy prawne dotyczą natomiast etykietowania i ochrony regionalnych i tradycyjnych napojów spirytusowych oraz rynku wina (Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) 110/2008 z dnia 15 stycznia 2008 r. w sprawie definicji, opisu, prezentacji, etykietowania i ochrony oznaczeń geograficznych napojów spirytusowych oraz Rozporządzenie Rady (WE) 1234/2007 z dnia 22 października 2007 r. ustanawiające wspólną organizację rynków rolnych oraz przepisy szczegółowe dotyczące niektórych produktów rolnych). Należy także pamiętać, że produkty ubiegające się o unijne oznaczenia, których wnioski o rejestrację zostały opublikowane w Dzienniku Urzędowym UE lub oczekują na publikację, podlegają w tym czasie
ochronie jedynie na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej. Procedura sprzeciwu trwa obecnie 3 miesiące od dnia publikacji. Wniosek o rejestrację produktu tradycyjnego lub regionalnego może zostać złożony jedynie przez grupę producentów, ponieważ taki produkt jest wspólnym dobrem całego regionu i nie powinien być zawłaszczony przez jednego wytwórcę. Chociaż w wyjątkowym sytuacjach osoba fizyczna lub prawna może zostać potraktowania jako grupa. Może do tego dojść wyłącznie w przypadku rejestracji ChNP lub ChOG oraz gdy osoba składająca wniosek jest jedynym producentem na danym obszarze geograficznym. Przykładem jest chleb prądnickiego, który obecnie wypiekany jest tylko przez jednego wytwórcę. Procedura rejestracji produktu jest dwuetapowa. Pierwszy etap obejmuje rejestrację na poziomie krajowym, drugi na poziomie wspólnotowym. W praktyce wygląda to tak, że wniosek najpierw składany jest do Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, a następnie po spełnieniu określonych wymagań przekazywany jest do Komisji Europejskiej i wówczas zaczyna podlegać tymczasowej ochronie krajowej. Opłata za dokonanie oceny wniosku, zastrzeżenia do wniosku, zmiany specyfikacji czy sprzeciwu do wniosku wynosi 300zł za każdą z wymienionych czynności. Na wniosek wytwórcy odbywa się także kontrola zgodności procesu produkcji produktu posiadającego ChNP, ChOG lub GTS, mająca na celu potwierdzenie, że na każdym etapie wytwarzania zostały spełnione wszelkie wymagania specyfikacji. Jej koszty ponosi producent. Takie kontrole mogą przeprowadzać Wojewódzkie Inspektoraty Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, które wystawiają producentowi świadectwo jakości, lub jednostki certyfikujące upoważnione przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi wydające certyfikat zgodności. Z kolei nadzór nad kontrolą produktów jakościowych sprawuje Główny Inspektorat Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych. Ponadto osoby bezprawnie wykorzystujące chronione nazwy lub unijne symbole podlegają karze grzywny nie niższej niż 4 000 zł, karze ograniczenia wolności lub karze pozbawienia wolności do lat 2 lub w specyficznych przypadkach do lat 5. Warto wspomnieć o tym, że produkty regionalne i tradycyjne mogą być również wyróżniane poza uznanymi systemami jakości żywności poprzez markowe sieci, sklepy czy inne formy tworzone w celu prezentowania i ochrony wyrobów wyjątkowych. Uczestnictwo w nich daje im możliwość dodatkowej promocji, większej rozpoznawalności oraz efektywniejszej sprzedaży. Na poziomie europejskim przykładem może być Europejska Sieć Dziedzictwa Kulinarnego, której celem jest rozwój europejskich regionów poprzez promocję lokalnej, regionalnej i tradycyjnej żywności. Przynależność do sieci zapewnia, że oferowane produkty i potrawy są najwyższej jakości, pochodzą z danego regionu i zostały przygotowane zgodnie z oryginalną regionalną recepturą.
Wyroby regionalne i tradycyjne posiadające znaki unijne cieszą się międzynarodowym uznaniem. System ich ochrony i promocji jest jednym z najważniejszych czynników wpływających na zrównoważony rozwój obszarów wiejskich i realizację założeń drugiego filaru Wspólnej Polityki Rolnej. Przyczynia się on do zróżnicowania zatrudnienia na obszarach wiejskich, a także zwiększa dochody producentów rolnych. Ponadto dzięki systemowi Unii Europejskiej i jego specjalnym oznaczeniom konsument ma pewność, że kupuje żywność wysokiej jakości charakteryzującą się wyjątkową tradycyjną metodą produkcji oraz łatwiej może ją odróżnić od innych gorszych produktów. Uzyskanie unijnego znaku ChNP, ChOG czy GTS świadczy bowiem o renomie i wyjątkowości wyrobu oraz pozwala producentowi sprzedać go po wyższej cenie. Udział w tych systemach stwarza więc wytwórcy możliwość uzyskiwania lepszych dochodów, stałej promocji oraz zapewnienia ochrony produktu zarówno na terenie kraju jak i Unii Europejskiej. Poza tym produkty regionalne stają się coraz częściej znaczącą atrakcją turystyczną przyciągającą licznych odwiedzających, przyczyniając się jednocześnie do rozwoju całego regionu. Spis piśmiennictwa: Kamińska I. 2009: Rozwój systemu ochrony produktów regionalnych i tradycyjnych. Wiedza i Jakość, 2 (14), s. 8-9. Kieljan K. 2010: Vademecum Produktu Regionalnego. Poradnik dla doradców. Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Krakowie, Kraków. Kieljan K. 2011: O systemach jakości żywności. Vademecum funkcjonowania produktów regionalnych i tradycyjnych. Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Krakowie, Kraków. Stankiewicz D. 2005: Produkty Regionalne i Tradycyjne. Biuro Studiów i Ekspertyz. Winawer Z, Wujec H. 2013: Produkty Regionalne i Tradycyjne we Wspólnej Polityce Rolnej. Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej, Warszawa.