25 lat. Kongresu Polaków w Szwecji

25 lat Kongresu Polaków w Szwecji

Polska Kongressen i Sverige - 25 år 25 lat Kongresu Polaków w Szwecji ISBN: 978-91-976471-1-3 Opracowanie materiałów: Kongres Polaków w Szwecji Foto: Słowo Kongresu, Archiwum Emigracji Niepodległościowej w Szwecji, Rada Uchodźstwa Polskiego, Nowa Gazeta Polska, archiwa prywatne. Utgivaren/ Wydawca: International Union of Polish Journalists in the East Media Polskie Związek Dziennikarzy Polskich na Wschodzie Media Polskie P.O. Box 75, SE-73050 Skultuna, Sweden Internet: www.mediapolskie.com E-mail: office@mediapolskie.com Dystrybucja publikacji: Kongres Polaków w Szwecji Internet: www.polskakongressen.org E-mail: biuro@polskakongressen.org

25 lat 1982 2007

4

SPIS TREŚCI Polska emigracja w Szwecji przed rokiem 1989 i obecnie... 7 Polsk immigration till Sverige före och efter 1989... 16 Kalendarium wydarzen z historii powstania Kongresu Polaków w Szwecji 1981/82... 28 Pierwsze dwadzieścia lat Kongresu Polaków w Szwecji... 34 Kalendarium działalności Kongresu w latach1982/85... 40 Sylwetki prezesów Kongresu Polaków w Szwecji... 43 Doroczna Nagroda im. Romana Koby... 47 Pomnik katyński w Sztokholmie - 1975... 48 - o nowe, godniejsze miejsce... 50 - lista ofiarodawców... 51-2001... 54 Dokumenty katyńskie z archiwów szwedzkich... 60 Komitet Wsparcia Inicjatyw Społecznych i Charytatywnych QUIZ... 62 Komitet Wschodni - Polska Östkommittén... 64 Młodzież... 67 Fundacja Kultury Polskiej w Szwecj... 68 Kongres Polaków w Szwecji jako część wspólnoty polonijnej... 71 Wobec nowych wyzwań... 75 Struktura Kongresu Polaków w Szwecji - kwiecień 2007... 79 5

Słowo od redakcji Nie jest łatwo na kilkudziesięciu stronach zapisać historię 25 lat pracy wielu ludzi, bo Kongres Polaków w Szwecji to nie centrala, nawet nie organizacje członkowskie, to ludzie, którzy w tych organizacjach działają. Ci, którzy stworzyli podstawy jego powstania, ci, którzy go zakładali i ci, którzy i dziś widzą potrzebę dalszej wspólnej pracy. Przygotowując niniejszą publikację staraliśmy się nie pominąć ich zasług. Opisujemy sukcesy, ale i trudności, bo przecież tylko prawda jest ciekawa. Świat zmienił się bardzo w ciągu tych 25 lat. Polska jest krajem wolnym, wspomnienia historii blakną, taki jest naturalny proces. Nie wszystkie rachunki są wyrównane, a na porządku dziennym jest zawłaszczanie etosu. Ludzie odchodzą, ich dzieło jednak pozostaje. Warto więc nadal przypominać, bo pamiętać trzeba. Po 25 latach jest Kongres całkiem inną wartością. Z walczącej emigracji politycznej stał się organizacją społeczną, kładącą duży nacisk na sprawy kultury. Otwartą na nowe idee i ludzi, którzy swe wizje chcą realizować wspólnie z innymi. Korzystajmy więc wszyscy z dorobku tych 25 lat - przekażmy dalej młodym, niech nie zapomną skąd przychodzą. 6

POLSKA EMIGRACJA W SZWECJI PRZED ROKIEM 1989 I OBECNIE Ten obszerny temat w dużej mierze będzie obejmował t.zw. emigrację niepodległościową, a więc od 1939. Oprócz emigracji politycznej składającej się z ludzi, którzy znaleźli się na terenie Królestwa Szwecji w różnym czasie i z różnych powodów, ale z jedną i tą samą ideą - wywalczenia Polsce niepodległości i demokracji - na terenie Szwecji znaleźli się także Polacy z przyczyn ekonomicznych i rodzinnych, którzy akceptowali status PRL i dla których żaden przełom nie nastąpił w roku 1989, gdy rozpoczął się proces wybijania Polski na niepodległość - tą grupą zajmiemy się marginalnie. Prace nad historią emigracji polskiej w Szwecji prowadzi docent Andrzej Nils Uggla i w tym opracowaniu będziemy korzystać z jego ustaleń. Opieramy się także na materiałach zorganizowanego w lutym 1989 roku przez Kongres Polaków w Szwecji seminarium, poświęconego dziejom Polaków w Szwecji po II wojnie światowej. Krótki rys historyczny - FALE EMIGRACYJNE Emigracje Polaków do Szwecji miały charakter falowy i związane były z wydarzeniami politycznymi takimi jak: wojny sukcesyjne królów polsko - szwedzkich o tron polski i szwedzki, rozbiory i powstania narodowe. Poza okresem końca XIX wieku i schyłku PRL, nie było polskiej emigracji zarobkowej. Ta XIX -wieczna to tzw. saksy, które dla przeludnionych terenów Galicji nie kończyły się na Saksonii, lecz sięgały Danii i południowej Szwecji. U schyłku PRL za rządów dobrego Gierka, gdy rozluźniły się rygory paszportowe, udało się dużej ilości Polaków osiedlić się w Szwecji. Część tej fali stanowiła jednak emigracja polityczna. Prehistoria polskiej emigracji politycznej w Szwecji to Stanisław Leszczyński i jego najbliżsi współpracownicy, którzy schronili się w Szwecji po klęsce Karola XII pod Połtawą. Stanisław Leszczyński do śmierci Karola XII pełnił w Szwecji funkcję nieoficjalnego namiestnika króla Szwecji, bowiem on sam był zajęty 7

prowadzeniem wojen poza Szwecją. Ponieważ do zadań Leszczyńskiego należało wyciskanie z parlamentu poważnych kwot na finansowanie wojen, Leszczyński nie pozostawił tu po sobie dobrej pamięci. - Inne, popowstaniowe fale uchodźców po listopadowym i styczniowym powstaniu, zapisały się lepiej m.in. powstaniem o - światowej sławie - firmy handlu antykami Bukowskiego. Stosunkowo liczna fala z pierwszej wojny światowej, była falą przejściową i prawie wszyscy jej uczestnicy wrócili, by budować odrodzoną Polskę. Nasza, obecna emigracja ma swój początek w czasie II wojny światowej. Dzieli się ona na : starą, nową i najnowszą. Stara to dwie fale z początku i końca tej wojny. Fala z września 1939 roku i następnych po nim miesiącach, to emigracja zupełnie przypadkowa. Przez Szwecję próbowali wydostać się do Francji, a później do Anglii ci wszyscy, którzy chcieli prowadzić dalej walkę z okupantami - niemieckim i sowieckim. Duża część z nich musiała tu pozostać. - Fala druga, ta z końca wojny nosiła charakter zorganizowany i w szwedzkim zamyśle przejściowy. Ludomir Garczyński-Gąssowski na łamach krajowego czasopisma Res Publica tak to opisuje: Słynna akcja hrabiego Bernadotte w 1945 roku wzbogaciła Szwecję o 14 tysięcy obywateli polskich, mniej więcej pół na pół Polaków i Żydów. W ten sposób ilość obywateli polskich w Szwecji z dnia na dzień zwiększyła się dziesięciokrotnie. Naturalnie Szwedzi tego nie chcieli i uruchomili różnego rodzaju naciski, by tę falę skierować do Polski. I w dużej mierze udało im się. Niemniej znaczna część tej ostatniej grupy w Szwecji pozostała, stając się tam na długie lata głównym składnikiem polskiej zbiorowości. Emigracja nowa to ta w większości ekonomiczna z okresu gierkowskiego - później tzw. marcowa z 1968 roku, z której duża część wyobcowała się ze środowiska polskiego - emigracja solidarnościowa będąca w większości kontynuacją emigracji gierkowskiej plus kilkadziesiąt rodzin byłych internowanych i wreszcie emigracja najnowsza z okresu odzyskiwania przez Polskę niepodległości i suwerenności. Emigracja ta nosiła charakter rodzinny i tworzyła się na zasadzie łączenia rodzin. 8

PRZEKRÓJ SPOŁECZNY Emigracja stara to w przeważającej większości inteligencja powiązana z elitą rządzącą. To ci, którzy zostali w Szwecji na początku wojny, a rekrutowali się m.in. z polskich placówek dyplomatycznych z krajów bałtyckich. Emigracja poobozowa to także w większości inteligencja. Jeżeli jest prawdą, że w obozach hitlerowskich był przekrój całego polskiego społeczeństwa, to na pozostanie w Szwecji zdecydowali się przede wszystkim przedstawiciele jego wyższych kręgów. Ludzie ci nadawali przez długie lata i jeszcze dziś nadają charakter emigracji niepodległościowej. Emigracja nowa i najnowsza, to rzeczywisty przekrój dzisiejszego polskiego społeczeństwa, z dużą domieszką spryciarzy życiowych. PODZIAŁY POLITYCZNE Cała bez wyjątku stara emigracja stała na gruncie walki o niepodległość Polski. Stojąc na gruncie niepodległości, emigranci różnili się w wyborze najlepszej drogi mającej zaprowadzić do tej niepodległości. Emigracja nowa i najnowsza, w dużej części nie angażowała się politycznie. Jednak te jednostki z nowej emigracji, które angażowały się wnosiły duży dynamizm i znajomość realiów krajowych, co bardzo pomagało w pracy niepodległościowej. W Szwecji działały polskie partie stricto polityczne jak: PPS czy PSL, których członkowie próbowali działalności na własną rękę. WAŻNIEJSZE ORGANIZACJE POLITYCZNE Jeszcze w czasie wojny powstał Polski Komitet Pomocy, który pośredniczył pomiędzy Poselstwem Polskim a rzeszami uchodźców. PKP jako organizacja formalnie apolityczna miał w czasie wojny i później dużo większe możliwości manewru niż inne organizacje stricto polityczne. Przyjazd tysięcy byłych więźniów niemieckich obozów koncentracyjnych zaowocował powstaniem Polskiego Związku b.więźniów Politycznych w Szwecji - organizacji też formalnie apolitycznej, ale stanowiącej kuźnię akcji politycznych w Szwecji. Po ewakuacji większości b.więźniów do Polski, pozostali stanowili trzon emigracji niepodległościowej. Zaraz po wojnie zorganizowali się także kombatanci tworząc Oddział Szwecja SPK i Koła terenowe SPK - w przyszłości poszerzone o członków rodzin i sympatyków idei i celów kombatanckich organizacji. Zorganizowali się też członkowie Armii Krajowej liczący ok. 1000 osób w Oddział Szwecja, należący do Koła w 9

Londynie założonego przez generała Bora-Komorowskiego. - Złączyli się socjaliści z PPS i ludowcy z PSL. W późniejszym okresie już w latach siedemdziesiątych, po pojawieniu się nowej emigracji powstały: Towarzystwo Przyjaciół Kultury (paryskiej), Stowarzyszenie Wolnych Polaków, Stowarzyszenie Polek w Szwecji i inne organizacje o dłuższym, lub krótszym żywocie. Oprócz tych stojących na niepodległościowym gruncie organizacji, powstały jeszcze - po wypadkach w Radomiu i utworzeniu w Polsce KORu (Komitetu Obrony Robotników) - często z inspiracji konsulatów PRL, organizacje proreżimowe bazujące na emigracji zarobkowej i rodzinnej, korzystającej z przywilejów ekonomicznych przy odwiedzaniu Polski. Połączono je w Centralne Zrzeszenie Organizacji Polonijnych (CZOP) i używano do neutralizowania informacji o represjach w stosunku do opozycji politycznej, nadając ich działalności charakter kulturalno-oświatowy. W pierwszych latach po wojnie organizacje niepodległościowe powołały Radę Uchodźstwa Polskiego w Szwecji (RUP) dla koordynacji działań. W skład tej Rady wchodził z urzędu Delegat Rządu RP w Londynie. W późniejszym okresie (lata 70-te) na skutek nieporozumień w Londynie, Delegat Rządu RP został z Rady usunięty i w tym czasie odeszły z Rady niektóre organizacje i zawiązały konkurencyjną Federację Uchodźstwa Polskiego w Szwecji. W wyniku potrzeby chwili, po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego, RUP i FUP zjednoczyły się w powołanym w styczniu 1982 roku, Kongresie Polaków w Szwecji. Po pewnym czasie FUP została rozwiązana i część starych organizacji powróciła do RUP, a część weszła do Kongresu Polaków, który skupił szereg nowopowstałych organizacji, powołanych dla pomocy opozycji w Kraju. DELEGATURA WŁADZ PAŃSTWA POLSKIEGO NA UCHODŹSTWIE W Szwecji podobnie jak i w innych krajach wolnego świata, gdzie były większe skupiska Polaków, po likwidacji Polskiego Poselstwa władze polskie w Londynie powołały Delegaturę. Delegatem w randze ministra został mianowany zawodowy dyplomata Wiesław Patek. Był on (w zależności od zmian w Londynie) Delegatem Rządu RP lub Egzekutywy Rady Trzech (na początku lat 70-tych). W początkowym okresie działania Rady Uchodźstwa Polskiego, Delegat Rządu RP wchodził automatycznie w jej skład. Ale nawet, gdy sytuacja się zmieniła to będąc działaczem społecznym Delegat pełnił równocześnie funkcje w organizacjach. Minister Patek pełnił funkcję Delegata do połowy lat 80-tych, gdy zastąpiła go na tym stanowisku Zofia Zak-Stadfors. 10

WSPÓŁPRACA POLSKICH ORGANIZACJI Z DELEGATURĄ RZĄDU NA UCHODŹSTWIE Podobnie jak Delegat Rządu RP, w skład RUP wchodził również kierownik Polskiej Misji Katolickiej w Szwecji prałat Czesław Chmielewski. Gdy pod koniec lat 60-tych przybyła do Szwecji duża grupa tzw. emigracji marcowej, przeprowadzono zmianę statutu RUP i w konsekwencji tak Delegat Rządu RP jak i Kierownik Polskiej Misji Katolickiej, nie wchodzili automatycznie w skład RUP. Nie były to działania przeciw osobom i piastujący dotychczas te funkcje, pozostali w zarządach organizacji wchodzących w skład RUP a później, po utworzeniu Kongresu Polaków w jego władzach. Min, Patek pełnił funkcje prezesa PKP, prezesa RUP i wiceprezesa Kongresu Polaków, a Zofia Stadfors prezesa SPK, wiceprezesa RUP i przewodniczącego Komisji Rewizyjnej Kongresu. Tego typu unia personalna pozwalała Delegatom Rządu RP na Uchodźstwie wpływać na całokształt pracy niepodległościowej polskich organizacji w Szwecji. Współpraca między Delegaturą a organizacjami układała się dobrze, nawet podczas wspomnianego rozłamu na RUP i FUP. EMIGRACJA POLSKA W SZWECJI WOBEC PRZEŁOMÓW POLITYCZNYCH W POLSCE Październik 1956 i powrót Polaków z zesłania w Rosji. W okresie stalinizmu jedność polityczna emigracji niepodległościowej była oczywistością. Emigracja niepodległościowa witała z radością niewątpliwe polepszenie się sytuacji politycznej w Polsce, ale w zmienionych warunkach w okresie umizgów władz PRL do emigracji i zapraszania jej przedstawicieli do powrotu - zażądała powrotu Polaków z zesłania do Polski. Pod hasłem wpierw muszą wrócić Polacy ze Wschodu odbyły się w Szwecji głośne wiece i demonstracje, z udziałem Szwedów i przedstawicieli innych emigracji z krajów zniewolonych przez Sowiety. Marzec 1968 i związana z tym emigracja zaowocowała powstaniem w Szwecji Towarzystwa Przyjaciół Kultury (paryskiej), które pod prężnym kierownictwem redaktora Norberta Żaby, byłego attache Poselstwa RP, zwiększyło znacznie ilość prenumerat KULTURY i organizowało przynajmniej raz w miesiącu spotkanie dyskusyjne, z udziałem czołowych prelegentów emigracyjnych i później (w połowie lat siedemdziesiątych) także z udziałem czołowych opozycjonistów z Kraju. Warto wymienić nazwiska z emigracji: profesorowie Wiktor Sukiennicki, Stanisław Świaniewicz (który uniknął losu ofiar Katynia), Leopold Kielanowski, Leszek Kołakowski, a także Czesław Miłosz i Gustaw Herling-Grudziński. A z Polski: Stefan Kisielewski, Edward Lipiński, Jan Józef Lipski, Jacek 11

Kuroń, Adam Michnik, Onyszkiewicz, Bujak, Chojecki i inni. Przełom grudniowy jak gdyby wpisał się w ten marcowy. Nie wniósł nowej jakości, ale dzięki liberalizacji Polski gierkowskiej znacznym ułatwieniom paszportowym umożliwił wyżej podaną działalność firmowaną przez Towarzystwo Przyjaciół Kultury, ale prowadzoną w oparciu o centralne niepodległościowe organizacje polskie, takie jak RUP czy FUP. We wszystkich tych spotkaniach szczególnie z gośćmi krajowymi, brali czynny udział przedstawiciele Rządu RP na Szwecję. Nie mówiąc już o tym, że później z reguły spotykali się prywatnie z gośćmi z Polski. OKRES I-szej SOLIDARNOŚCI Wraz z radykalizowaniem się sytuacji w Polsce, aktywizowała się emigracja polska w Szwecji. Korzystając z bliskości geograficznej śledziła na swój i innych ośrodków emigracyjnych pożytek sytuację polityczną w PRL, aktywizowała środowiska szwedzkie, organizowała demonstracje pod placówkami dyplomatycznymi PRL w obronie np. aresztowanych opozycjonistów. Prowadziła zbiórki na pomoc prześladowanym robotnikom (po wydarzeniach w Radomiu i Ursusie). Wspierała powstające w kraju struktury opozycyjne i ich wydawnictwa. Np. przy Klubie Taniej Książki (prowadzonym przez Marka Trokenheima) utworzono Fundusz Wolnego Słowa, który wspierał tak wydawnictwa KORu jak i ROPCiO. RUP i FUP nieoficjalnie przekazywały fundusze na ten cel. Fundusze te pochodziły ze zbiórek wśród członków takich organizacji jak: SPK, AK, PZbWP i PKP. STAN WOJENNY, OKRĄGŁY STÓŁ, PRZEJĘCIE WŁADZY PRZEZ OPOZYCJĘ DEMOKRATYCZNĄ Stan wojenny nie odciął całkowicie Szwecji od Polski. Zawieszono wprawdzie połączenie promowe, ale statki handlowe kursowały przez cały czas i na tych to statkach przepłynęły na Zachód pierwsze ulotki Solidarności Podziemnej. Jaką sensacją były reprodukowane (w oryginale i w tłumaczeniu na szwedzki) na pierwszej stronie czołowego szwedzkiego dziennika SVENSKA DAGBLADET i to już 15 grudnia 1981 r. Natomiast w niedzielę 13 grudnia, czyli w dniu wprowadzenia stanu wojennego odbyła się w Sztokholmie, pierwsza w świecie wielka demonstracja protestacyjna pod ambasadą PRL. W demonstracji na sztokholmskim Sergels Torget wzięło udział 7000 osób, deklarując sympatie dla Walczącej Polski. Społeczeństwo szwedzkie bez względu na zapatrywania polityczne, angażowało się zdecydowanie po stronie polskiego społeczeństwa i udzielało wielorakiej pomocy tak finansowej, jak i organizacyjnej. Np. szwedzkie związki zawodowe prze- 12

kazały lokal i wsparcie finansowe na powstanie Biura Solidarności w Sztokholmie. Inni Szwedzi podejmowali się wypraw kurierskich do Polski, doręczali opozycji pomoc w sprzęcie i finansach. Obrady Okrągłego Stołu poprzedził przyjazd do Szwecji Kuronia i Onyszkiewicza, którzy tłumaczyli Szwedom i polskiej emigracji konieczność układów z komunistami. Emigracja polska zachowała rezerwę nie podzielając entuzjazmu Szwedów. Nastąpił wtedy podział na tych, którzy uważali, że należy popierać nawet te częściowe demokratyczne wybory parlamentarne. Po zwycięstwie wyborczym Solidarności i utworzenia Rządu Mazowieckiego zdecydowana większość emigracji odniosła się pozytywnie do przemian w Kraju. Jednak ostateczna bariera została przełamana dopiero po całkowicie demokratycznym wyborze prezydenta RP i przekazaniu symbolów władzy z Emigracyjnego Londynu do Polski. W uroczystym tym akcie brał udział Delegat Rządu RP na Szwecję - Zofia Zak-Stadfors. Od tego momentu Emigracja polityczna w Szwecji, podobnie jak w innych miejscach polskiego osiedlenia stała się polską diasporą i nie prowadzi działań politycznych jako całość. Natomiast poszczególni jej przedstawiciele mając takie czy inne sympatie polityczne, angażują się prywatnie na rzecz takich czy innych opcji politycznych w Kraju. AKCJA HUMANITARNA EMIGRACJI POLSKIEJ W SZWECJI Bliskość Polski i ofiarność społeczeństwa szwedzkiego dały możność prowadzenia bardzo wydatnej akcji humanitarnej. Z inspiracji Polskiego Komitetu Pomocy i prowadzonej przez min. Patka organizacji PRO POLONIA zaraz po wojnie zorganizowano Polską Pomoc (Polenhjälpen) - instytucję dla zbierania pieniędzy (niebłahych) i transportu odzieży i żywności do Polski. Akcja została brutalnie przerwana przez komunistyczne władze w Polsce, gdyż była prowadzona w porozumieniu z polskim Kościołem i Caritasem. W lepszych warunkach politycznych zorganizowano podobną akcję w 1957 roku w celu pomocy repatriantom z ZSRR. Trzeci raz POLENHJÄLPEN dała o sobie znać w latach 80-tych podczas stanu wojennego. We wszystkich tych akcjach głównymi ofiarodawcami było społeczeństwo szwedzkie, ale inspiratorami i organizatorami tej pomocy byli Polacy, a organizacje polskie oddawały na akcję swoje środki i lokale. W zmienionych warunkach politycznych akcja humanitarna jest nadal potrzebna. W pierwszym roku działalności t.zn. 1982, Kongres Polaków uzyskał od poczty szwedzkiej, zwolnienie przesyłek do Polski od opłat przez 9 miesięcy. Była to znacząca pomoc dla zdezorganizowanego kraju i dotkniętych represjami działaczy Solidarności. Tysiące adresów, którymi dysponowały organizacje były poszukiwane przez Szwedów chcących pomóc doraźnie, a w rezultacie pomogły do nawiązania przyjacielskich kontak- 13

tów trwających do dziś. Drugą znaczącą inicjatywą, jaką Kongres Polaków podjął było powołanie w kwietniu 1991 roku Komitetu Wsparcia Inicjatyw Społecznych i Humanitarnych o roboczej nazwie QUIZ. Zapoczątkowana i wiele lat prowadzona przez Marka Trokenheima akcja finansowana przez wszystkie organizacje Kongresu z budżetowym wsparciem, zdołała już zgromadzić przeszło 1milion 800 tysięcy koron, wspierając szereg ośrodków działalności rehabilitacyjnej i humanitarnej dla najbardziej potrzebujących w Polsce. KONGRES DZIŚ Organizacje poprzedniobezkrytyczne w stosunku do PRL, względnie te korzystające z kontaktów z nim, prowadzą różnego rodzaju działalność społeczną i kultywują polski folklor. Prowadzą kluby i biblioteki, utrzymując kontakty z placówkami państwa. Po stanie wojennym zmieniły nazwę centrali na Zrzeszenie Organizacji Polonijnych. Organizacje niepodległościowe nie wtrącając się do spraw krajowych, stoją na straży suwerenności Polski, śledząc bacznie sytuację polityczną i zachowując w statucie obowiązek pomocy w demokratycznym rozwoju odrodzonej Ojczyzny. Kongres Polaków w Szwecji zrzesza dziś 28 organizacji w tym jedną federację (RUP) złożoną z pięciu organizacji. Wiele organizacji angażuje się w pomoc humanitarną, której potrzeba jest nadal ogromna. Przykładem zaangażowania była akcja pomocy w w roku 2001 w czasie klęski żywiołowej powodzi, gdy w rekordowym czasie dzięki siatce organizacyjnej zebrano setki tysięcy koron. Przedstawiciele emigracji niepodległościowej utrzymują nadal kontakt z ośrodkami polskich działań w skali światowej (Rada Polonii Świata) i kontynentu europejskiego (Europejska Unia Wspólnot Polonijnych). Biorąc udział w zjazdach polonijnych na pierwszy plan wysuwają potrzeby skupisk polskich na Wschodzie, gdzie doznano największych strat i cierpień. Kongres Polaków wydając od początku istnienia tj. stycznia 1982 roku miesięcznik Słowo Kongresu informuje o sytuacji tych skupisk, organizując stałą zbiórkę SOS dla Polaków na Wschodzie. W ramach takiej pomocy wsparto inicjatywy polskich skupisk w krajach bałtyckich przez wyposażenie biblioteki w Tallinie w Estonii, Białorusi (pomoc przy starcie wydawania czasopisma, które jest już samodzielne) i Kazachstanu. Działalność kulturalno-oświatowa zajmuje wiele starań w działalności, by przy łatwiejszym dostępie do kontaktów z krajowymi inicjatywami, wzmacniać więź polskiej młodzieży w Szwecji z kulturą polską i poznawania historii kraju ojców. Tam gdzie istnieją warunki, wspiera się działalność harcerską. 14

Emigranter till Sverige efter polska uproret 1863 Polscy emigranci w Szwecji po Powstaniu Sycznoiwym 1863 Bukowski Czempiński J. Bielikowicz Michał Michalewski Dementowicz Fotografie ze zbiorów Archiwum Emigracji Polskiej w Szwecji ŹRÓDŁA : A. N. UGGLA - POLACY W POŁUDNIOWEJ SZWECJI - AEP SZTOKHOLM 1993 L.G - GĄSSOWSKI - GIERKOWSKA FALA - RES PUBLICA WARSZAWA 1989 A. N. UGGLA - POLSKIE ORGANIZACJE W SZWECJI - AEP SZTOKHOLM 1993 KONGRES POLAKÓW W SZWECJI - POLACY W SZWECJI PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ - KPwS SZTOKHOLM 1992 15

POLSK IMMIGRATION TILL SVERIGE FÖRE OCH EFTER 1989 Detta föredrag kommer att mestadels handla om den s.k. frihetssträvande immigrationen från 1939. Förutom den politiska immigrationen bestående av människor som kom till Sverige under olika tider och av olika skäl, men med en och samma ide - att verka för Polens frihet och demokrati - kom även polacker av ekonomiska orsaker och av familjeskäl till Sverige. De accepterade de förhållanden som rådde i det kommunistiska Polen, och för dem innebar vändpunkten 1989 i Polen knappast en process av påbörjad politisk omvälvning. Den gruppen ägnar jag därför endast ett marginellt intresse. Forskningen av den polska immigrationen i Sverige bedriver docenten Andrzej Uggla. I denna framställning kommer jag att använda mig av hans slutsatser. Jag stödjer mig även på uppgifter i den dokumentation som togs fram i samband med ett seminarium anordnat av Polska Kongressen i februari 1989. Seminariets tema handlade om polackernas historia i Sverige. HISTORISK ÖVERSIKT Immigrationen av polacker till Sverige hade karaktären av vågor och var förenade med politiska händelser såsom successionskrig mellan polska och svenska kungar om polska och svenska troner - samt Polens delningar och folkresningar. Förutom perioden mot slutet av 1800-talet och mot slutet av den Polska Folkrepublikens tid fanns ingen ekonomisk betingat utvandring. Utvandringen under 1800-talet, s.k. saksy, omfattade överbefolkade regioner av Galizien och nådde ända till Danmark och Sverige. Mot slutet av den gode Giereks regeringstid lyckades ett stort antal polacker tack vare förenklade passregler att bosätta sig i Sverige. Bland dessa fanns även politiska flyktingar. 16

De första kända politiska immigranterna var Stanislaw Leszczynski och hans närmaste medarbetare. De sökte tillflykt i Sverige efter Karl XII:s nederlag vid Poltava. Leszczynski fungerade inofficiellt som svenske kungens statshållare, ty han själv var upptagen med att föra krig i andra länder. Eftersom Leszczynskis uppdrag bl.a. var att skaka fram stora summor av riksdagen för att finansiera krigen, lämnade han inget gott rykte efter sig. Andra vågor av flyktingar - de som kom efter polska folkets resningar rönte betydligt positivare gensvar. Bland dem kan nämnas exempelvis Henrik Bukowski som startade den numera världsberömda antikhandelsfiman. En förhållandevis stor våg av flyktingar från första världskriget var av övergående karaktär och nästan alla av dem återvände för att bygga upp det återuppståndna Polen. Vår nuvarande immigration tog sin början i och med andra världskriget. Man kan dela upp denna immigration i tre delar - den gamla, den nya och den senaste. Den gamla omfattar tiden för början och slutet av andra världskriget. Under september 1939 och de nästkommande månaderna försökte många polacker att via Sverige nå den polska armen i Frankrike. De ville fortsätta kampen mot den tyska fienden. En stor del av dem blev dock kvar i Sverige. I slutet av kriget kom en våg av flyktingar organiserad av svenska Röda korset - nämligen f.d. fångar från tyska koncentrationsläger. Ludomir Gassowski beskriver i den polska tidskriften Res Publica detta på följande sätt : - Den omskrivna räddningsaktionen som greve Bernadotte ordnade innebar att Sveriges befolkning ökade med 14 000 polska medborgare - uppdelade på hälften polacker och hälften judar. I ett slag tiodubblades antal polska medborgare i Sverige. Meningen var att denna vistelse skulle bli kortvarig - 6 månader. Efter omhändertagandet av sjuka för vård, ville både de svenska och polska myndigheterna att flertalet skulle återvända till Polen. Så har också skett under hösten och vintern 1945. Trots detta stannade en stor grupp kvar som politiska flyktingar. Under värsta åren av jakten på medlemmar i Fosterlands Armen AK på 40 och 50 talet kom åtskilliga flyktingar i kolbåtar och på annat sätt till Sverige. Från sällskapsresor på 50-talet blev det många avhopp av flyktingar. Den nya immigrationen bestod till att börja med av en flyktingvåg i samband med studentupproret 1968. Denna grupp bestod av ett stort antal polska judar. De anslöt sig till redan befintliga judiska organisationer. Vidare kom en stor grupp under förespegling av att varit aktiva i Solidaritetsrörelsen, s.k. lycksökare, plus några tiotals f.d. internerade med familjer som blev utvisade - och till sist de som kom som familjemedlemmar, efter de stora omvälvningarna 1989. 17

SOCIALT TVÄRSNITT FÖR POLSKA IMMIGRANTER Gamla flyktingar bestod av intelligentian som stod de polska beskickningarna i de baltiska länder nära. F.d. lägerfångar tillhörde till stora delar intelligentian. Gruppen av nya och de senaste immigranterna återspeglade tvärsnittet för polska samhället i Polen - men med viss övervikt av lycksökare. POLITISKA SKILJAKTIGHETER Hela den gamla immigrationen stod enad i kampen för det fria Polen, det som skilde den åt var valet av vägar som snabbast skulle leda till målet. En stor del av den nya och den senaste immigrationen engagerade sig inte politiskt. Enstaka personer deltog dock i kampen om det fria Polen och införde en stor dos av dynamik och kännedom om hemlandets realiteter. I Sverige verkade strikt politiska polska partier som Polska Socialistiska Partiet (PPS) och Polska Bondeförbundet (PSL). Deras medlemmar sökte egna vägar för sin verksamhet. VIKTIGA POLITISKA ORGANISATIONER Medan kriget pågick bildades Polska Hjälpkommittén som förmedlade kontakter mellan den Polska Legationen och skaran av flyktingar. Som formellt opolitisk organisation hade denna, under kriget och senare, mycket större möjligheter att agera än andra strikt politiska organisationer. Ankomsten av tusentals f.d. politiska fångar från tyska koncentrationsläger medförde bildandet av Före Detta Polska Politiska Fångars Förbund i Sverige. Även denna organisation var formellt opolitisk men utgjorde drivhus för politiska aktioner. Flertalet av dessa f.d. fångar återvände till Polen av främst familjära skäl, de som blev kvar utgjorde kärnan av politiskt aktiva. Strax efter kriget organiserade sig även kombattanterna och bildade förbund samt lokala kretsar. Framledes fick även familjemedlemmar och sympatisörer vara med i organisationen. Medlemmar i Fosterlandsarmén (Armia Krajowa) bildade avdelning till den sammanslutning som fanns i London under ledning av general Bor-Komorowski. Nära tusen medlemmar hörde till den mycket aktiva delen av den polska immigrationen i Sverige, men reducerades p.g.a. emigration till andra länder. Socialister organiserade sig i PPS och bönderna i PSL. 18

Senare, under sjuttiotalet, efter en ny våg av immigranter bildades sällskapet Vänner av tidskriften Kultura, utgiven i Paris, De Fria Polackernas Förening, Samfundet Polskor i Sverige och andra organisationer med varierande existens i tid. Förutom dessa frihetssträvande, oberoende organisationer bildades en del andra, ofta inspirerade av Polska Folkrepublikens beskickning. De rekryterade sina medlemmar bland dem som kom till Sverige av familjeskäl eller av ekonomiska orsaker. De utnyttjade allehanda privilegier vid sina besök i Polen. De blev förenade i en centralorganisation CZOP (Centrala Sammanslutningen av Polska Organisationer) och användes av den polska beskickningen för att neutralisera information om repressalier mot den politiska oppositionen i Polen. Själva betonade de att deras verksamhet endast omfattade polsk kultur och utbildning. Under de första åren efter andra världskriget har de frihetssträvande organisationerna bildat det Polska Flyktingrådet i Sverige (förkortat:rup) för att koordinera verksamheten bland lokal- och riksorganisationer. I detta råd ingick in officio ett ombud från den Polska Exilregeringen i London, men efter en konflikt där på 70-talet, blev ombudet utesluten ur Rådet. Som en konsekvens av denna händelse lämnade några organisationer Rådet och bildade konkurrerande Federationen av Polska Flyktingar (förkortat: FUP). Efter införandet av krigstillstånd i Polen, som ett resultat av stundens allvar kom en konsolidering till stånd mellan RUP och FUP, som resulterade i bildandet av Polska Kongressen i Sverige, januari 1982. Efter en tid blev federationen upplöst och enstaka organisationer återgick till RUP, andra till Kongressen, som samlade en del nybildade organisationer med syfte att hjälpa oppositionen i Polen. REPRESENTANTER AV POLSKA STATSMAKTEN I EXIL I likhet med andra länder i den fria världen, där det fanns större grupper polacker, så tillsattes även i Sverige en delegat till den Polska Exilregeringen. Det blev yrkesdiplomaten Wieslaw Patek, som samtidigt hade olika funktioner i de centrala organisationerna, nämligen: Polska Flyktingrådet, Polska Hjälpkommittén och Polska Kongressen. Denna ställning hade han till mitten av 80 -talet, när han ersattes av Zofia Zak-Stadfors. Förutom delegaten för exilregeringen, samarbetade Flyktingrådet även med ledaren för den Polska Katolska Missionen, prelaten Czeslaw Chmielewski. Detta intima samarbete underlättade inflytandet på helheten av organisationernas frihetssträvande arbete. 19