WNIOSKOWANIA OPARTE NA WSPÓLNEJ PODSTAWIE AKSJOLOGICZNEJ NORM PRAWNYCH

WNIOSKOWANIA OPARTE NA WSPÓLNEJ PODSTAWIE AKSJOLOGICZNEJ NORM PRAWNYCH Reguły wnioskowań prawniczych pozwalają, w oparciu o to, iŝ w systemie norm prawnych obowiązuje określona norma prawna, wnioskować, Ŝe w systemie tym obowiązuje równieŝ inna norma prawna (norma prawna pośrednia). Reguły te odnoszą się zatem do tych sytuacji, które nie zostały expressis verbis uregulowane przez obowiązujące normy prawne, a więc takich sytuacji, które nazywamy lukami w prawie. Interpretator tekstu prawnego powinien w pierwszej kolejności posłuŝyć się dyrektywami wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej. JeŜeli przy ich pomocy nie uda się usunąć luki w prawie powinien posłuŝyć się regułami wnioskowań prawniczych. Wnioskowanie (rozumowanie) per analogiam (przez analogię) to wnioskowanie z podobieństwa stanów faktycznych. WyróŜnia się dwa rodzaje analogii: analogia legis (dosł. z ustawy) i analogia iuris (z prawa). Analogia legis Struktura wnioskowania obejmuje przesłankę I, przesłankę II i wniosek. Schemat wnioskowania per analogiam legis jest następujący: Przesłanka I: obowiązuje norma prawna bezpośrednia N 1, która określa skutki prawne stanu faktycznego F 1 Przesłanka II: organ stosujący prawo ustala, iŝ nie obowiązuje norma bezpośrednia N 2, która określałaby skutki prawne stanu faktycznego F 2 JednakŜe zarazem ocenia, Ŝe stany faktyczne F 1 i F 2 są do siebie dalece podobne. Wniosek: ze stanem faktycznym F 2 naleŝy odpowiednio wiązać skutki prawne wynikające z normy N 1. Przykład wnioskowania typu analogia legis znajdujemy w wyroku Sądu NajwyŜszego z dnia 7 maja 1998 r. (III CZP 11/98, OSNC 1998/12/199). Sąd NajwyŜszy uznał, iŝ prawo uŝytkowania wieczystego, jest dalece podobne w swych podstawowych cechach do prawa własności. Skoro do przeniesienia prawa własności przepisy kodeksu cywilnego wymagają zachowania szczególnej formy umowy cywilnoprawnej, tzn. 1

formy aktu notarialnego (przesłanka I), a prawo uŝytkowania wieczystego jest dalece podobne do prawa własności (przesłanka II), to do przeniesienia prawa uŝytkowania wieczystego stosować naleŝy te same przepisy, co do przeniesienia własności (wniosek). Warunek stosowania analogii moŝe polegać zarówno na podobieństwie faktycznym sytuacji nieuregulowanej i uregulowanej, jak i na podobieństwie celów regulacji (ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio). Uchwała SN z 17 I 2003 r.: do poprowadzenia linii elektrycznej i instalacji wodociągowej naleŝy stosować przepisy o ustanowieniu słuŝebności gruntowej. Analogia iuris (z prawa) ma nieco odmienny charakter. Istnieją luki w uregulowaniach prawnych dotyczących specyficznych spraw, ale sprawy te nie są podobne do Ŝadnych innych unormowanych w aktach prawnych. Zastosowanie analogii legis nie jest moŝliwe, gdyŝ nie obowiązuje norma prawna bezpośrednia określająca skutki prawne stanu podobnego do stanu, którego skutki prawne chcemy orzec. W takim wypadku rozstrzygnięcie następuje na podstawie normy pośredniej dedukowanej na gruncie ogólnych załoŝeń aksjologicznych (wartościujących) systemu prawa, często na podstawie zasad prawa. Orzeczenie SN z 25 V 2001 r. pytanie dotyczyło moŝliwości wzruszenie prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie przed funkcjonującymi w czasach stalinowskich Komisjami Specjalnymi do Walki z NaduŜyciami i Szkodnictwem Gospodarczym. Postępowaniu przed Komisją było jednoinstancyjne i nie przewidywało Ŝadnych środków odwoławczych. Zdaniem SN w sprawie tej konieczne jest zastosowanie w drodze analogii iuris przepisów o rewizji nadzwyczajnej (obecnie kasacji) i wznowieniu postępowania. Zastosowanie analogii iuris jest nie tylko dopuszczalne, ale wręcz niezbędne, poniewaŝ nie moŝna tolerować sytuacji, w której istniałby brak proceduralnych moŝliwości uchylenia lub dokonania zmiany prawomocnego orzeczenia Komisji Specjalnej w drastyczny sposób naruszającego prawa bezpodstawnie ukaranego i to przez organ orzekający w warunkach braku zachowania podstawowych gwarancji procesowych osoby represjonowanej. Obowiązujące przepisy prawa mogą zakazywać posługiwania się wnioskowaniem z analogii lub znacznie ograniczać jego zakres. 2

1/ bezwzględny zakaz stosowania analogii na niekorzyść oskarŝonego występuje w prawie karnym. Wynika on z zasady nullum crimen, nulla poena sine lege (nie ma przestępstwa i nie ma kary bez ich konkretnego określenia w ustawie). 2/ w prawie podatkowym wnioskowanie z podobieństwa nie moŝe być wykorzystane na niekorzyść podatnika. Zasada nullum tributu sine lege oznacza, Ŝe podatek musi wynikać z konkretnego jego określenia w ustawie. 3/ analogii nie wolno takŝe stosować do lex specialis i norm kompetencyjnych. 4/ analogia jest zasadniczo dopuszczalna w przypadku praw i wolności, a zasadniczo niedopuszczalna w odniesieniu do obowiązków. 5/ niedopuszczalne jest stosowanie analogii w odniesieniu do przepisów ograniczających prawa i wolności, jeśli skutkiem ich zastosowania byłoby rozszerzenie tych ograniczeń. W drodze wnioskowania z analogii nie jest moŝliwe wypełnienie swoistej luki w prawie, która jest luką rzeczywistą. Wynika to z zasady zakazu domniemywania kompetencji organów władzy publicznej. Analogia jako sposób wypełniania luki extra legem ma natomiast istotne znaczenie zwłaszcza w prawie cywilnym i w prawie procesowym ( z zastrzeŝeniem, Ŝe wnioskowania te nie prowadzą do wniosków niekorzystnych dla oskarŝonego i podatnika). Wnioskowanie (rozumowanie) a contrario (z przeciwieństwa) takŝe opiera się na porównaniu istotnych cech dwóch stanów faktycznych.. JeŜeli jakiś stan faktyczny F 1 charakteryzuje się określoną cechą C wskazaną w obowiązującej normie prawnej bezpośredniej, to wiąŝe z tą normą prawną skutki prawne. JeŜeli inny stan faktyczny F 2 nie ma wspomnianej cechy C, to nie naleŝy z nim wiązać takich skutków prawnych, jakie wiąŝemy ze stanem F 1. Wnioskowanie a contrario jest dopuszczalne wyłącznie, gdy obowiązuje norma bezpośrednia określająca skutki prawne dla danego stanu faktycznego. Schemat wnioskowania a contrario wygląda następująco: Przesłanka I: obowiązuje norma prawna bezpośrednia N 1, która określa skutki prawne dla stanu faktycznego F 1 mającego cechę C Przesłanka II: stwierdzamy, Ŝe inny stan faktyczny F 2 nie ma cechy C Wniosek: obowiązuje norma prawna N 2 określająca, iŝ stan F 2 nie wywołuje takich skutków prawnych jak stan F 1. Taka norma N 2 jest normą pośrednią. 3

Przykład: jeŝeli zgodnie z art. 58 k.c. niewaŝna jest kaŝda czynność prawna sprzeczna z ustawą lub zasadami współŝycia społecznego, to a contrario przyjąć naleŝy, Ŝe waŝna jest kaŝda czynność prawna, które nie jest sprzeczna z ustawą lub zasadami współŝycia. Przykład: jeŝeli z zakazu reformationis in peius wynika, Ŝe sąd odwoławczy moŝe orzec na niekorzyść oskarŝonego tylko wtedy, gdy wniesiono na jego niekorzyść środek odwoławczy, to a contrario przyjąć naleŝy, Ŝe brak środka odwoławczego wniesionego na niekorzyść oskarŝonego uniemoŝliwia sądowi odwoławczemu orzekanie na niekorzyść oskarŝonego. Przykład: skoro art. 688 k.c. przewiduje moŝliwość wypowiedzenia umowy najmu lokalu zawartej na czas nieoznaczony, to a contrario przyjąć naleŝy, Ŝe jest niedopuszczalne wypowiedzenie umowy o najem lokalu, która została zawarta na czas oznaczony. Wnioskowanie (rozumowanie) typu a fortiori występuje w dwóch postaciach: jako wnioskowanie a maiori ad minus oraz jako wnioskowanie a minori ad maius. Argumentacja a maiori ad minus to wnioskowanie z uzasadnienia silniejszego na słabsze. Dotyczy ono uprawnień lub nakazów. Np. jeŝeli ktoś jest uprawniony do czynienia czegoś więcej (w większym stopniu, w większym zakresie), to tym bardziej jest uprawniony do czynienia tego w mniejszym stopniu lub mniejszym zakresie. JeŜeli komuś nakazano czynić coś więcej (w większym zakresie, w większym stopniu), to tym bardziej nakazano mu to czynić w mniejszym zakresie lub stopniu. Schemat wnioskowania a fortiori a maiori ad minus jest nastepujący: Przesłanka I: obowiązuje norma prawna bezpośrednia N1 zezwalająca czynić X lub nakazująca czynienie X Przesłanka II: stwierdzamy, iŝ Y jest czymś mniejszym od X ( w mniejszym stopniu, w mniejszym zakresie) Wniosek: tym bardziej obowiązuje norma N 2 zezwalająca na czynienie Y w mniejszym stopniu lub mniejszym zakresie Przykład powyŝszego wnioskowania moŝna odnaleźć w uzasadnieniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 7 maja 2001 r. (K.19/00, OTK ZU z 2001 r., Nr 4, poz.82). Trybunał Konstytucyjny rozwaŝał dopuszczalność ograniczania konstytucyjnej zasady wolności gospodarczej. TK uznał, iŝ takie ograniczenie polega na decydowaniu przez państwo o organizacji i zasadach funkcjonowania państwowych podmiotów gospodarczych. Zdaniem TK ograniczenie takie odnosi się na zasadzie argumentum a 4

maiori ad minus takŝe do kształtowania struktury wewnętrznej i zasad funkcjonowania publicznych podmiotów gospodarczych, a więc takŝe do systemu wynagrodzeń i kadry kierowniczej. Skoro bowiem państwo, ograniczając wolność działalności gospodarczej tych jednostek, kształtuje formy organizacyjne i zasady ich funkcjonowania, to moŝe równieŝ określać wysokość wynagrodzeń, zwłaszcza jeśli dotyczy to osób zajmujących w nich stanowiska kierownicze. Przykłady: - jeŝeli organ rentowy jest uprawniony do wstrzymania wypłaty świadczenia w całości, to tym bardziej jest uprawniony do wstrzymania wypłaty tego świadczenia w części. 2/ jeŝeli w myśl prawa spółdzielczego moŝna zaskarŝyć całą uchwałę spółdzielni, to zgodnie z argumentum a maiori ad minus nie ma przeszkód do przyjęcia moŝliwości zaskarŝenia części uchwały. 3/ jeŝeli w razie naruszenia przez pracownika podstawowych obowiązków pracodawca moŝe rozwiązać z nim umowę o pracę bez wypowiedzenia, to tym bardziej moŝe ją z tych przyczyn wypowiedzieć, a nawet zawrzeć z pracownikiem umowę rozwiązującą. Wnioskowanie a minori ad maius to wnioskowanie z uzasadnienia słabszego na silniejsze. Dotyczy norm o charakterze zakazującym. Mianowicie, jeŝeli komuś zakazano czynić coś w mniejszym stopniu lub mniejszym zakresie, to tym bardziej zakazano mu czynić to w większym stopniu lub większym zakresie. Schemat wnioskowania a minori ad maius jest następujący: Przesłanka I: obowiązuje norm prawna bezpośrednia N 1 zakazująca czynienia A Przesłanka II: B jest czymś większym (w stopniu lub zakresie) od A Wniosek: tym bardziej obowiązuje norma N 2 zakazująca czynić B. Przykłady: 1/ jeŝeli art. 147 k.c. zakazuje właścicielowi dokonywania robót ziemnych, które by groziły nieruchomości sąsiedniej utratą oparcia, to tym bardziej nie wolno dokonywać takich robót, które by bezpośrednio powodowały utratę oparcia. 2/ jeśli przepis art. 64 ust.3 Konstytucji zabrania takiego ograniczenia własności, która by naruszała istotę tego prawa, to tym bardziej musi on zabraniać jeszcze dalej idącej ingerencji w to prawo, która by prowadziła do jego całkowitego unicestwienia, wtedy bowiem mówić by naleŝało nie o ograniczeniu prawa własności, ale o wywłaszczeniu. 3/ jeśli przepis prawny zakazuje pociągania do odpowiedzialności osób, które nieumyślnie wyrządziły szkodę przy wykonywaniu powierzonych im obowiązków, to tym bardziej wyklucza on taką odpowiedzialność w wypadku, kiedy zachowanie tych 5

osób nie nosiło znamion winy, a cechowała je jedynie obiektywna nieprawidłowość postępowania w postaci bezprawności. 4/ Jeśli karalne jest spowodowanie uszczerbku na zdrowiu z winy nieumyślnej, to tym bardziej karalne jest spowodowanie takich skutków z winy umyślnej. NaleŜy odrzucić uzyskany wniosek w drodze wnioskowania a fortiori, gdy jest on sprzeczny z podstawowymi zasadami prawa, ratio legis danej regulacji lub prowadzi do konsekwencji absurdalnych. Wyrok NSA z 21 grudnia 1998 r. : sąd odrzucił wniosek, Ŝe skoro ustawa z 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska upowaŝnia organy państwowe do Ŝądania od właścicieli niektórych obiektów budowlanych przedstawienia całościowej ekspertyzy oddziaływania tych budowli na środowisko, to tym bardziej upowaŝnia je do Ŝądania tylko częściowej ekspertyzy. WNIOSKOWANIA OPARTE NA ZWIĄZKU PRZYCZYNOWYM POMIĘDZY NORMAMI PRAWNYMI Wynikanie instrumentalne: Reguła instrumentalnego nakazu: Przesłanka I: Obowiązuje norma prawna N1 nakazująca adresatom A, w okolicznościach O, czynić X Przesłanka II: spełnienie (podjęcie działania) Y jest przyczynowo konieczne do spełnienia X Wniosek: obowiązuje teŝ norma prawna N2 nakazująca czynić Y (spełnić Y) JeŜeli lekarz ma obowiązek ratowania Ŝycia pacjenta (przesłanka I), a w danej sytuacji do osiągnięcia tego celu konieczne jest podanie określonych leków (przesłanka II), to naleŝy przyjąć, Ŝe lekarz ma obowiązek podania tych leków (wniosek) Reguła instrumentalnego zakazu Przesłanka I: obowiązuje norma prawna N1 nakazująca adresatom A, w okolicznościach O, czynić X Przesłanka II: spełnienie Z uniemoŝliwia osiągnięcie X Wniosek: obowiązuje norma prawna N3 zakazująca czynienia Z Wniosek: obowiązuje norma prawna N3 zakazująca czynienia Z 6

Przykład: jeŝeli straŝnik (pracownik ochrony) ma obowiązek strzeŝenia (ochrony) danego obiektu (przesłanka I), sen albo oddalenie się od chronionego obiektu uniemoŝliwiają jego ochronę (przesłanka II), to straŝnikowi nie wolno spać lub oddalać się w trakcie zmiany od tegoŝ obiektu. WYNIKANIE LOGICZNE NORMY Z NORMY Norma N 2 wynika logicznie z normy N 1 wówczas, gdy zakres zastosowania normy N 2 zawiera się w zakresie zastosowania normy N 1 lub zakres normowania normy N 2 zawiera się w zakresie normowania normy N1. przy co najmniej toŝsamości albo węŝszym zakresie dyspozycji normy N 2. Przykłady: 1/ jeśli zakazane jest naruszanie nietykalności cielesnej funkcjonariusza publicznego, to zakazane jest naruszanie nietykalności osoby będącej pracownikiem organu kontroli państwowej, która nie pełni wyłącznie funkcji usługowych ( zgodnie z art. 115 13 ust. 5 k.k. osoba ta jest funkcjonariuszem publicznym. 2/ jeŝeli zakazane jest znęcanie się fizyczne lub psychiczne nad osobą najbliŝszą, to zakazane jest psychiczne znęcanie się nad osobą pozostającą we wspólnym poŝyciu (zakres nazwy osoba pozostająca we wspólnym poŝyciu mieści się w zakresie nazwy osoba najbliŝsza. 3/ jeŝeli obowiązuje norma prawna N 1 nakładająca obowiązek zapłaty cła przez sprowadzających do Polski samochody, to obowiązuje takŝe norma prawna N 2 nakładająca taki obowiązek na sprowadzających samochody dostawcze. JeŜeli normy N 1 i N 2 to normy nakazujące, to norma N2 wynika logicznie z normy N 1 wtedy i tylko wtedy, gdy: 1/ zbiór adresatów normy N 2 zawiera się w zbiorze adresatów normy N 1; 2/ zakres zastosowania normy N 2 zawiera się w zakresie zastosowania normy N 1; 3/ wykonanie czynu nakazanego przez normę N 1 stanowi teŝ wykonanie czynu nakazanego przez normę N 2. JeŜeli normy N 1 i N 2 to normy zakazujące, to norma N2 wynika logicznie z normy N1 wtedy i tylko wtedy, gdy: 1/ zbiór adresatów normy N 2 zawiera się w zbiorze adresatów normy N 1; 7

2/ zakres zastosowania normy N 2 zawiera się w zakresie zastosowania normy N 1; 3/ wykonanie czynu zakazanego przez normę N 2 stanowi teŝ wykonanie czynu zakazanego przez normę N 1 PRZYKŁADY 1. Trybunał Konstytucyjny stwierdził zakaz róŝnicowania sytuacji prawnej podmiotów nie tylko według kryteriów wymienionych w art. 67 ust.2 Konstytucji (płeć, urodzenie, wykształcenie, zawód, narodowość, rasa, wyznanie, pochodzenie i połoŝenie społeczne), lecz takŝe według innych cech z którymi nie wiąŝe się zróŝnicowanie w sytuacji faktycznej podmiotów, uznając za naruszenie normy z art. 67 ust. ZróŜnicowanie sytuacji prawnej według kryterium orientacji seksualnej. 2. Orzekając o rozwiązaniu małŝeństwa przez rozwód sąd stwierdził, iŝ z art. 27 k.r.i o.: Oboje małŝonkowie obowiązani są, kaŝdy według swoich sił oraz swoich moŝliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokojenia potrzeb rodziny, którą przez swój związek załoŝyli, wynika zakaz nieuzasadnionego porzucenia pracy przez jednego lub obojga małŝonków, argumentując, Ŝe takie zachowanie wyklucza zrealizowanie obowiązku określonego w art. 27 k.r.i.o. 3. Orzekając o pozbawieniu praw rodzicielskich, sąd stwierdził, Ŝe z normy wyraŝonej w art. 96 k.r.i.o., która nakłada na rodziców obowiązek troski o fizyczny i duchowy rozwój dziecka, wynika jako warunek konieczny jej zrealizowania norma, która nakazuje zapewnić dziecku warunki lokalowe adekwatne do jego potrzeb. 4. JeŜeli sąd interpretując art. 115 15 k.k.: W rozumieniu tego kodeksu za statek wodny uwaŝa się takŝe stałą platformę umieszczoną na szelfie kontynentalnym uznał, Ŝe pojęcie to nie obejmuje umieszczonych na szelfie kontynentalnym platform 8

ruchomych oraz stałych platform poza szelfem kontynentalnym, to wniosek taki jest wynikiem wnioskowania... 5. Art. 645 k.c. stanowi: Umowa o dzieło, którego wykonanie zaleŝy od osobistych przymiotów przyjmującego zamówienie, rozwiązuje się wskutek jego śmierci lub niezdolności do pracy. Sąd stwierdził: z art. 645 k.c. wynika, Ŝe umowa o dzieło nie rozwiązuje się ani przez śmierć, ani przez niezdolność do pracy przyjmującego zamówienie, jeŝeli wykonanie dzieła nie zaleŝy od jego przymiotów osobistych. 6. JeŜeli obowiązuje norma prawna N1 nakazująca Ŝołnierzowi utrzymywać broń w stanie gotowości do uŝytku, to obowiązuje takŝe norma prawna N2 nakazująca mu jej okresowe czyszczenie. 7. JeŜeli norma N1 zakazuje wejścia na grunt sąsiada, to obowiązuje norma N2 zakazująca niszczenia upraw. 8. JeŜeli kaŝdy człowiek wyrządzający szkodę z powodu nie wykonania zobowiązania ma obowiązek jej naprawienia, to szkoda wyrządzona przez Jerzego K. w następstwie naruszenia zawartej przezeń umowy powinna być naprawiona. 9. Jan K. zamordował Janinę Z. W celu zdobycia zapisanego mu w testamencie spadku. Prawo regulujące dziedziczenie na mocy testamentu nie rozstrzyga kwestii czy spadek naleŝy się osobie, która pozbawiła Ŝycia spadkodawcę. Sąd stwierdził, Ŝe w systemie prawa obecne są normy, które wyraŝają zasadę ogólna: Nikt nie moŝe odnosić korzyści z czynów sprzecznych z prawem i na tej podstawie uznał za obowiązującą normę, która nakazuje pozbawić prawa do dziedziczenia spadkobiercę, który zamordował spadkodawcę. 10. JeŜeli obowiązuje norma prawna wyraŝona w art. 147 k.c., która zakazuje właścicielowi nieruchomości dokonywania robót ziemnych, które by groziły nieruchomości sąsiedniej utratą oparcia, to obowiązuje takŝe norma prawna zakazująca dokonywani robót ziemnych, które by bezpośrednio powodowały utratę oparcia. 9