KIERUNKI USPRAWNIEŃ ORGANIZACYJNYCH I TECHNICZNYCH DLA OCHRONY DRZEW NA TERENACH INWESTYCYJNYCH

Kierunki usprawnień organizacyjnych i technicznych dla ochrony drzew... Człowiek i Środowisko 34 (1-2) 2010, s. 59-78 Halina Barbara Szczepanowska KIERUNKI USPRAWNIEŃ ORGANIZACYJNYCH I TECHNICZNYCH DLA OCHRONY DRZEW NA TERENACH INWESTYCYJNYCH ABSTRAKT Omówiono zasady zintegrowanego projektowania i wykonawstwa dla ochrony środowiska, ze szczególnym uwzględnieniem zabezpieczenia i ochrony drzew na terenach inwestycyjnych. Przeanalizowano przyczyny niszczenia drzew i ich otoczenia na placach budowy. Podkreślono rolę architekta krajobrazu w pracach zespołu projektowego. Omówiono znaczenie nowej metody wyceny drzew uwzględniającej współczynnik kondycji i lokalizacji drzew dla prawidłowej klasyfikacji drzew na terenach budowy. Przedstawiono znaczenie opracowywanego w IGPiM poradnika obejmującego procedury i zasady klasyfikacji drzew, ich zabezpieczenia podczas prac budowlanych i instalacyjnych oraz przeprowadzania działań rehabilitacyjnych drzew po zakończeniu prac budowlanych. 1. Wprowadzenie kierunki usprawnień procesu inwestycyjnego Działalność inwestycyjna wiąże się często z dużymi zniszczeniami i usuwaniem wartościowych drzew. Badania przeprowadzone przez Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa na obszarze 77 miast polskich różnej wielkości wykazały, że w okresie tylko trzech lat (1995-1997) zostało usuniętych 66 tysięcy drzew, przy czym utrata drzew w trzecim roku badań była dwukrotnie większa niż w pierwszym, co świadczy o narastaniu pro- 59

Halina Barbara Szczepanowska blemu. Duży udział strat w drzewostanach był spowodowany przebudową i modernizacją dróg (w niektórych miastach dotyczyło to prawie 100% całej wycinki drzew), rozwojem budownictwa mieszkaniowego (35-50%) i infrastruktury podziemnej (20-30%) 1. Wyniki te potwierdzone zostały badaniami prowadzonymi w latach 2005-2007, gdzie uzyskano podobny procentowy udział przyczyn usuwania drzew oraz fakt zwiększającej liczby usuwanych drzew w każdym roku 2. Jest powszechnym zjawiskiem, iż w miarę rozwoju miast coraz mniej terenów pozostaje do zabudowy. W rezultacie nowe miejsca przeznaczane pod inwestycje lokalizowane są często na okołomiejskich terenach zadrzewionych, gdzie realizacja projektu budowlanego wiąże się z utratą drzew i innej roślinności oraz zrujnowaniem warstwy glebowej. Wiele z tych strat można uniknąć przez zintegrowane projektowanie już na etapie koncepcji (etap przedprojektowy), następnie na etapie projektu wykonawczego i jego realizacji. Niezmiernie ważna jest wszechstronna informacja na temat wartości przyrodniczych projektowanego miejsca przed rozpoczęciem działań inwestycyjnych. Umożliwia to dokonanie wyboru optymalnych lokalizacji projektowanych budynków i infrastruktury przy uwzględnieniu minimalizacji naruszenia terenu, prawidłowej selekcji drzew i innych roślin oraz określenia metod ich zabezpieczenia. Wiąże się to z ochroną ziemi żyznej przed zniszczeniem i erozją, zagospodarowaniem wód opadowych na miejscu robót oraz zabezpieczeniem zasobów wód podziemnych przed zanieczyszczeniem, osadami i odpadami budowlanymi. Wielu autorów (Bruce, 1977; Tormenta, 1999; Urban, 2007; Samton i in., 2008) uważa, iż niedostatecznie zintegrowane projektowanie przestrzenne połączone ze źle zorganizowaną aktywnością budowlaną może w sposób istotny zdegradować środowisko, zniszczyć jego roślinność i zniweczyć potencjalne możliwości rewitalizacji terenu po zakończeniu budowy. Nie zawsze bowiem zdajemy sobie sprawę, że nie tylko rośliny, ale również gleba jest kruchym żyjącym systemem łatwym do zdewastowania i dlatego, podobnie jak roślinność, powinna być przedmiotem ochrony oraz badań i testów określających jej charakterystykę. W zagranicznych poradnikach i standardach dotyczących zasad współcześnie wprowadzanego zintegrowanego/dobrego projektowania (susta- 1 Szczepanowska H.B., Olizar J., Suchocka M., Kosiba E.: Skuteczność stosowania opłat i kar za usuwanie drzew i krzewów. Analiza wysokości opłat i kar. IGPIK, Warszawa 1998 (maszynopis) 2 Szczepanowska H.B., Latos A.: Synteza badań i założenia merytoryczne metody wyceny wartości drzew dla warunków polskich. IGPiM, Warszawa 2009 60

Kierunki usprawnień organizacyjnych i technicznych dla ochrony drzew... inability), podkreśla się konieczność obecności doświadczonego architekta krajobrazu w zespole projektowym od początku prac nad daną inwestycją (McHarg, 1971; Simonds, 1976; Samton, 2008). Jak wynika z doświadczeń wielu krajów, błędem wpływającym na ograniczenie optymalnego gospodarowania elementami środowiska w procesach inwestycyjnych jest wprowadzanie architekta krajobrazu do współpracy dopiero w końcowej fazie projektu, gdy wiele istotnych ustaleń, jak np. lokalizacja obiektów kubaturowych i infrastrukturalnych zostało już podjętych. Ten sposób podejścia jest często przyczyną bezpowrotnej utraty wielu istotnych wartości przyrodniczych, zwłaszcza drzew, które mogły pozostać na terenach budowlanych w ramach kompleksowego planowania i projektowania oraz wczesnego zastosowania odpowiednich zabiegów prewencyjnych. Dla ograniczenia zniszczeń środowiska niezbędne jest również, aby deweloperzy i wykonawcy inwestycji mieli świadomość, że oczekuje się od nich ochrony miejsca robót i że teren używany na potrzeby placu budowy jest ograniczony. Wymaga to uściślenia kontroli przebiegu robót ziemnych, instalacyjnych i budowlanych pod kątem zabezpieczenia roślinności przed zniszczeniem oraz całego terenu przed nadmiernym naruszeniem i zanieczyszczeniem. Na podstawie wielu badań (Coder, 1995, 1996; Fraedlich, 1994; Szczepanowska 2001, 2008, Kosmala i in., 2009), można stwierdzić, iż działanie w kierunku minimalizowania naruszenia terenu, a tym samym ochrony roślinności, ma znaczenie krytyczne. Rośliny i gleba są podstawowymi zasobami przyrodniczymi, które mogą być uszkodzone lub zniszczone, jeżeli zostanie naruszony system ich wzajemnych powiązań. Powszechne na budowach ubicie powierzchniowej warstwy ziemi żyznej uszkadza system korzeniowy roślin, tamuje cyrkulację wody i powietrza w glebie oraz zwiększa erozję przez powstawanie terenów pokrytych gołą ziemią. Zniszczenie warstwy glebowej wpływa nie tylko na wzrost kosztów inwestycji w wyniku konieczności dostarczenia w miejsce zniszczonej importowanej ziemi urodzajnej, ale również na pogorszenie warunków rewitalizacji terenu po zakończeniu budowy. Problem nadmiernego naruszania środowiska terenu budowy (zniszczenie roślinności i warstwy ziemi żyznej) uważany jest za bardzo poważny i dotyka zarówno zagadnień energetycznych (m.in. wpływu ubytku zieleni, zwłaszcza drzew) na niekorzystne zmiany mikroklimatu, jak również zagadnień hydrologicznych czyli ochrony i wykorzystania wód opadowych oraz zabezpieczenia zasobów wód podziemnych przed zanieczyszczeniem. Istotne jest również dążenie do zachowania bioróżno- 61

Halina Barbara Szczepanowska rodności, zwłaszcza stosowania rodzimych i naturalizowanych gatunków roślin w nawiązaniu do charakteru krajobrazu terenów otaczających, co powoduje większą trwałość kompleksów zieleni i mniejsze nakłady na ich utrzymanie. Wiąże się to również z wykorzystaniem na terenie danej budowy materiałów miejscowych oraz materiałów z rozbiórek (np. tłucznia), jeżeli jest to zasadne i wpływa na zaoszczędzenie energii, która w innym przypadku byłaby zużyta na pozyskanie i transport materiałów z poza terenu inwestycji. Do wdrożenia omawianych wyżej zasad ochrony elementów środowiska niezbędna jest obecność przyrodników na każdym etapie procesu inwestycyjnego. Np. prawidłowa ocena kondycji drzew oraz określenie ich wartości jest na tyle podstawową informacją, że np. w Wielkiej Brytanii architekt krajobrazu/arborysta wchodzi na teren budowy jako pierwszy bezpośrednio po geodecie, przedstawiając swoje ustalenia innym branżom przed opracowaniem koncepcji projektu. Nie jest również przypadkiem, że w Szwajcarii wszyscy pracownicy danej budowy muszą być zaznajomieni z przyczynami powodującymi zniszczenia drzew i z metodami ich zapobiegania. Dla obcojęzycznych pracowników zalecenia te muszą być przetłumaczone na ich ojczysty język, za co odpowiada kierownik. Skrótowe rozwiązania nie uwzględniające powyższych problemów, chociaż pozornie tańsze, są działaniami nieefektywnymi, degradującymi środowisko i powodującymi nieodwracalne straty, które często występują dopiero po dłuższym czasie. Tak przeprowadzone inwestycje w ostatecznym bilansie strat i zysków są bardzo kosztowne ekologicznie, społecznie i ekonomicznie. Aby tego uniknąć, wprowadza się w Europie i w krajach pozostałych kontynentów systemy punktacji, służące ocenie projektów inwestycyjnych m.in. w zakresie wymaganych standardów dotyczących ochrony poszczególnych elementów środowiska (np. LEED, Building- Green, GreenLine itp.). W celu sprostania powyższym wymaganiom w wielu krajach zostały opracowane poradniki, standardy i specyfikacje nadające priorytetową rangę zagadnieniom ochrony elementów przyrodniczych, zwłaszcza drzew, na terenach inwestycyjnych. Opracowania te stanowią użyteczne narzędzia w procesie projektowania i obejmują m.in. metody klasyfikacji i wyceny wartości drzew, metody wyznaczania stref ochronnych, projekty techniczne zabezpieczenia drzew na terenach budowy (tzw. mitigation technics), wykaz działań rehabilitacyjnych roślinności podczas i po zakończeniu budowy, a także wytyczne w zakresie ochrony gleb, gospodarki wodnej i energooszczędnej gospodarki materiałowej. 62

Kierunki usprawnień organizacyjnych i technicznych dla ochrony drzew... Poradniki i standardy są wprowadzane odpowiednimi rozporządzeniami o zasięgu lokalnym, czy ogólnokrajowym i stanowią podstawowe materiały informacyjne dla planistów przestrzennych, projektantów i wykonawców poszczególnych branż, pracowników nadzoru inwestycyjnego, a także decydentów i ludności. Równolegle prowadzona jest szeroka akcja edukacyjna na temat znaczenia elementów środowiska przyrodniczego i sposobów jego ochrony. Należy podkreślić, iż dla ludności terenów sąsiadujących z miejscem inwestycji nie bez znaczenia jest zmiana poprzedniej jakości środowiska przyrodniczego w wyniku przeprowadzonych robót ziemnych i konstrukcyjnych. Szczególnie zauważalna jest utrata wartości krajobrazowych, zwłaszcza żywotnych, dużych drzew. Liczne badania udowodniły, że poza sentymentalnym uczuciem ludności do drzew, zwłaszcza mieszkańców miast obecność drzew jako dominujących elementów krajobrazu podnosi wyraźnie wartość sprzedażną działek i istotnie zwiększa stopień ich sprzedawalności. Dotyczy to nie tylko tych terenów, na których drzewa się znajdują, ale również działek, które sąsiadują z miejscami zadrzewionymi. Podniesienie wartości sprzedażnej działek zwiększa wpływy do budżetu gminy tytułem podatków od tych nieruchomości 3. Jest oczywiste, że w ramach procesów rozwoju następuje przekształcenie struktury określonych miejsc poprzez wprowadzanie nowych jakości o charakterze użytkowym i przestrzennym. Chodzi jednak o to, aby takie przekształcenie dokonywało się jak najmniejszym kosztem degradacji środowiska, a nawet sprzyjało zwiększeniu zasobów szaty roślinnej. Jest to możliwe tylko wtedy, gdy przedstawiciele wszystkich branż współuczestniczących w procesie inwestycyjnym dysponują wiedzą na temat wartości elementów środowiska przyrodniczego oraz wzajemnych relacji istniejących i projektowanych elementów przyrodniczych i technicznych. Chodzi również o przeanalizowanie zmian, które zaistnieją po realizacji projektu i zapobieganie przyszłym negatywnym skutkom przez działania prewencyjne i kompensacyjne, ujęte zarówno w działalności projektowej, organizacji wykonawstwa oraz w planowanych procesach eksploatacyjnych. Wychodząc naprzeciw obecnym priorytetom projektowania oraz realizacji inwestycji, w Instytucie Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa podjęto prace mające na celu usprawnienie tego procesu przez dostarczenie praktycznych poradników dotyczących zapobiegania niszczeniu drzew 3 Szczepanowska H. B.: Wpływ drzew i innych roślin na wartość terenów, w: Wycena wartości drzew na terenach zurbanizowanych, IGPiM, Warszawa 2008 63

Halina Barbara Szczepanowska i degradacji środowiska przyrodniczego na terenach budowy. Prace te są wynikiem zarówno analiz wielu zagranicznych materiałów źródłowych, jak też badań własnych Instytutu dotyczących głównych przyczyn degradacji środowiska przyrodniczego, zwłaszcza drzew na terenach budowy zagranicą i w Polsce oraz metod ich zapobiegania. 2. Główne przyczyny niszczenia drzew i degradacji środowiska na terenach budowy Według danych z literatury do najczęściej spotykanych praktyk niszczących środowisko przyrodnicze na terenach budowy można zaliczyć: brak świadomości, iż szansę na przeżycie tzw. stresu budowlanego mają jedynie drzewa młodsze lub drzewa dojrzałe znajdujące się w dobrej kondycji. Drzewa słabe i chore, dodatkowo osłabione przez zmianę ich środowiska glebowego, na ogół po kilku latach zamierają, stwarzając konieczność kosztownej przebudowy drzewostanu i otaczającej infrastruktury, które mogły być dokonane podczas trwania budowy. powszechny brak zrozumienia, że drzewo o korzeniach drastycznie przyciętych czy długotrwale odkrytych, zalanych wodą lub pokrytych szczelnie warstwą ubitej ziemi czy nieprzepuszczalnej nawierzchni, po kilku latach uschnie, mimo intensywnych i kosztownych zabiegów jego leczenia. Spowoduje to nakłady na posadzenie nowego drzewa i na ponowne zagospodarowanie danego miejsca. brak uwzględnienia przy ustalaniu lokalizacji drzew przesadzanych lub nowo sadzonych, przyszłych podziemnych (zasięg bryły korzeniowej) i naziemnych wymiarów drzew (wysokość i zasięg konarów). Stwarza konflikty w relacjach drzew do infrastruktury (konieczność napraw struktur oraz drastycznych cięciami korzeni lub konarów, zniekształcających sylwetkę drzewa). Powoduje to zwiększanie kosztów eksploatacji inwestycji, osłabianie i zmniejszanie długowieczności drzew oraz pozbawienie ich naturalnego pokroju w stopniu wpływającym negatywnie na wizualne walory miejsca. wykonywanie wykopów sprzętem mechanicznym w pobliżu drzew, zamiast zastosowania prac ręcznych, powoduje ubicie gleby oraz miażdżenie i wyrywanie fragmentów korzeni, co wpływa na powstawanie zgnilizny systemu korzeniowego i późniejsze zamieranie drzew. 64

Kierunki usprawnień organizacyjnych i technicznych dla ochrony drzew... głębokie ubicie podglebia przez obciążenie terenu ciężkim sprzętem budowlanym, co powoduje pogorszenie drenażu i ogranicza wzrost korzeni drzew i innych roślin. dowożenie nadmiaru ziemi urodzajnej spoza terenu budowy, co można ograniczyć przez ochronę istniejącej gleby oraz przez oszczędne przemieszczania mas ziemnych na terenie budowy. Celowe jest poprawianie żyzności istniejącej ziemi przez odpowiednie zabiegi agrotechniczne, a nie całkowita jej wymiana. nieprzemyślane lokalizacje tymczasowych pomieszczeń, miejsc składowania materiałów oraz tymczasowych dróg jezdnych i pieszych oraz niewystarczająca grubość konstrukcyjna tych dróg dla zabezpieczenia korzeni drzew przed ugniataniem. brak odpowiednich, widocznych oznakowań miejsc wyznaczonych dla ruchu pieszego i jezdnego oraz miejsc składowania materiałów i pracy sprzętu. Powoduje to przekraczanie wytypowanych miejsc, niszczenie dodatkowych terenów oraz powstawanie nadmiernych płaszczyzn gołej, ubitej ziemi. Zwiększa to erozję, spływ zanieczyszczeń po gołej ziemi do zbiorników wodnych, zwiększenie potencjału powodziowego oraz destrukcję flory i fauny wodnej i brzegowej. zanieczyszczenia terenu budowy przez niewłaściwe użycie i składowanie bez odpowiedniego zabezpieczenia przed erozją i sedymentacją takich substancji jak oleje, pestycydy, nawozy, substancje toksyczne oraz inne materiały związane z pracami budowlanymi. Wiele z tych szkodliwych działań jest wynikiem niedostatecznego zintegrowania poszczególnych branż w projekcie, brakiem dostosowania rozwiązań projektowych do charakterystyki danego miejsca, czy niedostatkiem koordynacji i spójności organizacyjnej na etapie realizacji projektu. Szczególnie ważny jest podział inwestycji na określone etapy, dotyczących całkowitego zakończenia prac na danym terenie. Chodzi zwłaszcza o zakaz pozostawiania otwartych wykopów, hałd ziemi przygniatających i obciążających rodzimą glebę, odkrytych korzeni wystawionych na działanie promieni słonecznych, wysuszenie, długotrwałe zalewanie wodą lub narażenie na nagłe wahania temperatury z powodu braku przykrycia itp. Niezmiernie istotne jest stosowanie zasady: jak najkrótszy czas ingerencji w środowisko; jak najmniejszy zakres tej ingerencji oraz jak najszybsze podjęcie zabiegów rehabilitacyjnych, związanych z pielęgnacją roślinności, zwłaszcza drzew, po stresie budowlanym. To samo dotyczy ochrony gleb i problematyki związanej z gospodarką wodną. 65

Halina Barbara Szczepanowska Ignorowanie tych problemów prowadzi nie tylko do niszczenia środowiska, ale również do zwiększenia opłat kompensacyjnych za straty, które obciążają inwestycje. Część strat jest zauważalna i możliwa do oszacowania podczas trwania budowy, część ujawnia się w okresie gwarancyjnym, a znaczna część (zwłaszcza w drzewostanach) w kilka, a nawet w kilkanaście lat po zakończeniu inwestycji. Te niekonieczne straty w okresie gwarancyjnym obciążają wykonawców, a po jego wygaśnięciu przyszłych użytkowników. Niezależnie od podmiotu ponoszącego koszty takie zaniedbania są zawsze stratą ekologiczną i społeczną obejmującą w przypadku dużych drzew kilka pokoleń, a w przypadku zasobów ziemi żyznej straty uznawane są za nieodnawialne. 3. Ocena sytuacji w zakresie ochrony drzew na terenach budowy w Polsce W wyniku obserwacji procesu inwestycyjnego w Polsce można stwierdzić, że praktyki niszczące środowisko przyrodnicze na placach budowy, uznane za najbardziej powszechne wg literatury zagranicznej, mają miejsce również w naszym kraju. Na terenach budowy występuje nie tylko niedostateczne zabezpieczenie drzew i innych elementów środowiska przed negatywnym wpływem robót ziemnych i budowlanych (rys. 1), ale Rys. 1. Przykład ochrony i zabezpieczenia drzew na budowie w Polsce 66

Kierunki usprawnień organizacyjnych i technicznych dla ochrony drzew... przede wszystkim nieprawidłowa klasyfikacja drzew przeznaczonych do pozostawienia, przesadzenia czy usunięcia. Ten ostatni problem można uznać za kluczowy w całokształcie gospodarki drzewami na terenach inwestycyjnych w Polsce. Składa się na to wiele przyczyn: Niespójność w zakresie przepisów dotyczących ochrony drzew i działań kompensacyjnych w ustawie o ochronie przyrody, ustawie Prawo ochrony środowiska oraz w rozporządzeniach poszczególnych resortów. Administracyjny system opłat i kar za usuwanie i niszczenie drzew, który odbiega zasadniczo od metod szacowania drzew przyjętych za granicą. Obowiązujące opłaty nie odzwierciedlają rzeczywistej wartości drzew, a przez to nie stanowią podstawy do określania wartości kompensacji przyrodniczej. Według opinii środowiska zawodowego architektów, chirurgów drzew oraz leśników są barierę ograniczającą ochronę wartościowych drzew i prowadzenia racjonalnej gospodarki drzewami na terenach inwestycyjnych w Polsce. Brak metody wyceny drzew opartej na kosztach ich odtworzenia przy uwzględnieniu oceny kondycji i lokalizacji/funkcji drzew. Brak poradników dotyczących procedur inwentaryzacji i klasyfikacji drzew w fazie przedprojektowej i projektowej oraz specyfikacji zasad ochrony i zabezpieczenia drzew na terenach budowy wpływa na dowolność i niekompletność działań w zakresie ochrony środowiska przyrodniczego na terenach inwestycyjnych. Przyczynia się do tego również brak sprecyzowanych wymagań w zakresie ochrony i zabezpieczenia drzew w prawodawstwie budowlanym, co powoduje, że działania prewencyjne i ochronne nie są ujmowana w kosztach inwestycji. W wyniku tej sytuacji przetargi na realizację budowy przegrywają firmy chroniące środowisko przyrodnicze z tymi, które pomijając te zagadnienia oferują bardzo niskie ceny wykonawstwa, ukrywając nieprawidłowe działania w ramach tzw. robót zanikających. Powoduje to nadmierne straty i zniszczenia, nie tylko drzew i pozostałej roślinności, ale również gleb i zasobów wodnych, w zakresie których zaniedbania mogą ujawnić się nawet po kilku latach od ukończenia działań inwestycyjnych. Podstawowym błędem w Polsce jest włączanie architekta krajobrazu czy arborysty w ostatnią, wykonawczą fazę projektu. Jest to etap projektu, gdy wszystko zostało już przesądzone w sensie przestrzennym i architektowi krajobrazu pozostaje już tylko zinwentaryzowanie drzew (w zakresie których też decyzja już została podjęta), obliczenie wysokości opłat za drzewa przeznaczone do usunięcia oraz określenie dramatycznych zabiegów leczenia drzew starszych o dużych obwodach pni, 67

Halina Barbara Szczepanowska często chorych i dodatkowo osłabionych po stresach budowlanych, aby wykazały ślady życia do końca okresu gwarancyjnego. 4. Nowa metoda wyceny drzew jako podstawa ich klasyfikacji na terenach budowy W Instytucie Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa zostały podjęte przez Zespół Architektury Krajobrazu, przy współpracy z SGGW i PAN, prace badawcze, których zadaniem było opracowanie zasad oceny i wyceny wartości drzew na terenach zurbanizowanych, w nawiązaniu do metod wyceny drzew stosowanych w 12 krajach europejskich i pozaeuropejskich. Badania te, poza analizą metod zagranicznych, obejmowały: funkcjonowanie obecnie obowiązujących opłat i kar za usuwanie drzew w Polsce, charakterystykę doborów gatunkowych drzew dla polskich warunków klimatycznych, metody oceny rozwoju i zdrowotności drzew w aspekcie biologii, fizjologii i patologii, metody oceny funkcji drzew w środowisku zurbanizowanym, analizę cenowo-kosztową produkcji szkółkarskiej oraz nakłady na sadzenie i pielęgnację drzew. W wyniku tych badań została opracowana Metoda wyceny wartości drzew na terenach zurbanizowanych dla warunków polskich 4, opublikowana w 2009 roku, łącznie z publikacjami wyników badań poszczególnych zespołów dotyczących zasady ustalania tzw. wartości podstawowej drzew różnych gatunków, metodyka oceny kondycji i funkcji drzew oraz określania dynamiki wzrostu drzew o wielkościach ponadstandardowych. 5,6,7,8. 4 Opracowana w ramach w ramach projektu badawczo-rozwojowego Nr R12 057 Min. Nauki i Szkolnictwa Wyższego. 5 Szczepanowska H. B., Latos. A.: Synteza badań i założenia merytoryczne metody wyceny wartości drzew dla warunków polskich, IGPiM, Warszawa 2009 6 Kosmala M., Rosłon-Szeryńska E. Suchocka M.: Metoda oceny kondycji drzew z uwzględnieniem bezpieczeństwa i uszkodzeń mechanicznych, IGPiM, Warszawa 2009 7 Borowski J., Pstrągowska M.: Wyznaczanie współczynników gatunkowych i przyrostowych wykorzystanych do metody wyceny drzew na terenach zurbanizowanych, IGPiM, Warszawa 2009 8 Szczepanowska H.B., Sitarski M., Suchocka M.: Wyznaczenie współczynników lokalizacji do metody wyceny drzew na terenach zurbanizowanych, IGPiM, Warszawa 2009 68

Kierunki usprawnień organizacyjnych i technicznych dla ochrony drzew... Nowa metoda wyceny drzew uwzględnia współczynniki oceny kondycji, a tym samym wskazuje na szansę przeżycia stresu budowlanego oraz współczynniki lokalizacji charakteryzujące znaczenie drzew w danym środowisku. Te podstawowe współczynniki, stosowane we wszystkich zagranicznych metodach wyceny drzew, określają wartość użytkową określonego drzewa, tzn. jego jakość (stan zdrowia) oraz znaczenie drzewa dla danego miejsca (funkcję wynikającą z lokalizacji). Wymienione współczynniki osadzone są na fundamencie rzeczywistych kosztów produkcji drzewa danego gatunku oraz tzw. kosztów jego instalacji, tj. posadzenia i pielęgnacji drzewa do czasu jego przyjęcia w nowym środowisku. Nakłady te określane jako wartość podstawowa stanowią, jak twierdzą teoretycy metodyki szacowania drzew (Cullen, 2002, Watson, 2002), najmocniejszy element wyceny, odpowiadający rzeczywistym kosztom odtworzenia drzewa do wielkości handlowej, zgodnie z uwarunkowaniami produkcji szkółkarskiej danego kraju. Stanowi to podstawę obliczania wartości kompensacyjnej za utracone drzewa. Dla drzew większych stosuje się współczynniki charakteryzujące dynamikę wzrostu poszczególnych gatunków drzew, określone na podstawie badań. Oparta na powyższych zasadach nowa metoda wyceny drzew stanowi użyteczny instrument do klasyfikacji drzew w aspekcie racjonalnej gospodarki ich zasobami na terenach budowy. Umożliwia wskazanie wartościowych drzew oraz drzew słabych nie rokujących przeżycia stresu budowlanego, a także ocenia znaczenie drzew w określonym miejscu. Stanowi również informację służącą do wyznaczenia stref ochronnych i łącznie z pozostałymi danymi dotyczącymi zagadnień środowiska, jak charakterystyka gleb, warunki wodne i drenażowe itp., stanowi wskazówkę do podejmowania optymalnych decyzji lokalizacyjnych. Współczynnik kondycji drzew, zawarty w nowej metodzie wyceny drzew jest oparty na ocenie widocznych symptomów chorób i osłabienia drzewa (np. udział suszu, zdrowotność, wielkość i liczebność liści, długość rocznych przyrostów pędów, zrakowacenia itp.), a także na ocenie braków strukturalnych i defektów w poszczególnych częściach drzewa. Stan zdrowotności (kondycji) drzewa wiąże się w sposób bezpośredni z fazami jego rozwoju, obejmującymi drzewa młode do okresu optymalnego (tj. do wieku około 30 lat lub obwodu pnia około 100 cm), drzewa dojrzałe oraz drzewa starzejące się i zamierające. Wizualne zmiany sylwetek drzew znajdujących się w poszczególnych fazach rozwoju przedstawione są na rys. 2. 69

Halina Barbara Szczepanowska Przesadzone Optymalne Dojrzałe Starzejące się Zamierające Rys. 2. Fazy rozwojowe drzewa (wg: Urban J., 2007, Off the roots, International Society of Arboriculture) Poza zmianami wielkości drzew i kształtu ich sylwetek oraz pojawiającymi się widocznymi symptomami starzenia, niezmiernie istotnym czynnikiem różniącym drzewa starsze od młodszych są zasoby energii, którymi drzewo dysponuje. Prześledzenie tego czynnika wyjaśni nam, dlaczego szansę na przetrwanie stresu budowlanego i dalszego rozwoju mają zdrowe drzewa młode oraz żywotne drzewa dojrzałe. Młode drzewa mają wysoki współczynnik asymilacyjny, wynikający z większej powierzchni liści w stosunku do całej biomasy. Dzięki temu produkują dużo asymilatów, a zatem mają do dyspozycji duży zasób energii. Powoduje to zarówno intensywny wzrost, jak też łatwiejszą tolerancję na wszelkie zmiany. Wraz z wiekiem drzew zmniejsza się relacja między powierzchnią asymilacyjną liści a biomasą. Dojrzałe drzewa przeznaczają większość rocznej energii zmagazynowanej w liściach na utrzymanie istniejących tkanek, reprodukcję i obronę, tj. walkę z chorobami i szkodnikami. Mniej energii zużywają na podtrzymanie wzrostu. Zapasy energii są również minimalne. Dlatego dojrzałe drzewa są bardziej podatne na skutki wszelkiego rodzaju stresów, jak uszkodzenia mechaniczne, zmiany czynników środowiska oraz choroby i inwazję szkodników. Szczególnie charakterystyczną cechą wyróżniającą młodsze i starsze drzewa jest produktywność netto określona w relacji masy do energii. U młodych drzew stosunek masy do energii może kształtować się jak 1:100, co świadczy o olbrzymim nadmiarze energii w porównaniu z masą. 70

Kierunki usprawnień organizacyjnych i technicznych dla ochrony drzew... W miarę wzrostu drzewa ten stosunek ciągle maleje, osiągając w okresie dojrzałości stan równowagi masy do energii 1:1. U drzew starszych zasób energii obniża się nawet do relacji 1:0,5, co można już uznać jako wielkość krytyczną. Poniżej tego punktu następują nieodwracalne zmiany w biologii drzewa. Porównanie cech młodych, dojrzałych i starszych drzew obrazuje tabela 1. Tabela 1. Porównanie cech młodych, dojrzałych i starszych drzew Cechy Drzewa młode dojrzałe starsze Roczna produktywność węglowodanów średnia wysoka niska Stosunek tkanek asymilujących do pozostałych tkanek wysoki niski niski Stosunek masy do energii 1:100 1:1 1:0,5 Dostosowanie się do zmian środowiska wysokie średnie niskie Wg: Clark and Matheny, 1991, Management of Mature Teres, w: Journal of Atboriculture 17 (7) Słabsze drzewa, mające obniżoną znacznie energię w stosunku do masy, wykazują następujące wizualne cechy, jak: zahamowany wzrost (znacznie mniejsze lub całkowicie zredukowane przyrosty gałązek), zmniejszone wymiary liści i zredukowaną ich gęstość, zwłaszcza na końcach gałęzi, zamierające końce gałęzi tworzące symptom korony drzewa z rogami ; przedwczesne objawy fenologiczne (bardzo wczesne barwienie liści na jesieni), nienormalnie obfite plony owoców (tzw. plony stresowe), pojawiające się odrosty od bryły korzeniowej i odpadająca kora (tzw. fragmentacja kory). Silnie osłabione drzewa stają się często miejscem inwazji napastników wtórnych, jak korniki czy inne szkodniki, patogeny, zwłaszcza atakujące system korzeniowy. Pojawiają się również widoczne zrakowacenia i inne objawy chorób. Zaatakowane drzewo zużywa dużo energii na obronę i jeżeli stres nie zostanie usunięty, drzewo wkracza w fazę zamierania. Drzewo usycha, gdy silnie zuboży swoją energię. Należy dodać, iż drzewa, podobnie jak inne organizmy, rozwijają się w warunkach równowagi ze swoim środowiskiem, osiągając wielkość, pokrój i wigor w zależności od jakości siedliska, w którym żyją. Roboty 71

Halina Barbara Szczepanowska 72 Wartość drzewa % 100 80 60 40 20 0 10 20 30 40 50 60 Ubytek masy korzeni w % Wartość drzewa Rys. 3. Procentowy spadek wartości drzewa przy ubytku głównej masy korzeni ziemne czy budowlane powodują różnorodne zmiany w środowisku, do których drzewo musi się dostosować, zużywając na to wiele energii, a przy jej niedostatku następują nieodwracalne zmiany w biologii drzewa, powodujące jego zamieranie. Dostosowanie drzewa do zmienionych warunków środowiska jest możliwe w przypadku drzew młodych o dużych zapasach energii, lub żywotnych drzew dojrzałych. Natomiast drzewa słabe i starzejące się, o obniżonych zasobach energii, na ogół nie są w stanie sprostać takim zmianom, zwłaszcza gdy są one rozległe, nawet jeżeli zostaną przeprowadzone zabiegi poprawiające jakość środowiska glebowego. Przedstawione wyżej dane wskazują wyraźnie, jak istotne znaczenie dla prawidłowego gospodarowania drzewami na terenach budowlanych ma współczynnik kondycji zawarty w nowej metodzie wyceny drzew, umożliwiający selekcję drzew w aspekcie oceny szans na przeżycia stresu budowlanego i dalszego ich rozwoju. Ponadto oszacowanie wartości drzew na bazie rzeczywistych kosztów ich otworzenia, przy uwzględnieniu oceny nie tylko kondycji, ale również lokalizacji/funkcji drzew, stanowi realną podstawę włączenia wartości drzew do analiz efektywności inwestycji w ramach dyskusji nad oceną różnych wariantów rozwiązań przestrzennych na bazie priorytetów zintegrowanego projektowania. Dane te są również dowodem, jak niezbędna jest obecność architekta krajobrazu/arborysty we wszystkich fazach procesu inwestycyjnego. Istotne znaczenie dla ograniczania zniszczeń drzew na budowach stanowią również, zawarte w nowej metodzie wyceny drzew, zasady wyznaczenia opłat i kar za częściowe szkody w drzewostanie, dotyczące tzw. uszkodzeń mechanicznych pni, konarów i/lub korzeni. Monetarne oszacowanie uszkodzeń dokonywane jest na podstawie tabel ujmujących relacje wielkości szkody do stopnia ograniczenia dalszego rozwoju drzewa, wyrażonego w procentach. Możliwość dokonania

Kierunki usprawnień organizacyjnych i technicznych dla ochrony drzew... takich szacunków powinna przyczynić się do staranniejszego zabezpieczania drzew na budowach, ograniczania zniszczeń oraz podniesienia fachowości cięcia drzew. Obecnie obowiązujące opłaty za zniszczenie drzew nie zawierają możliwości określania takich kompensacji. Przykład zmniejszania wartości drzewa w stosunku do procentowego ubytku masy korzeni zawiera rys. 3. Wdrożenie nowej wyceny drzew do powszechnego stosowania przyczyniłoby się do usunięcia pozornej ochrony drzew, jaka ma miejsce na budowach w Polsce, spowodowanej, jak powiedziano już wyżej, m.in. obowiązującym systemem opłat, wymagającym wręcz astronomicznych kwot za drzewa o dużych obwodach pni, często chore i osłabione, których rokowanie życia nie przekracza kilku lat. Dzieje się to często kosztem żywotnych drzew młodszych, zwłaszcza gatunków rodzimych i naturalizowanych, których wartość wg obowiązujących stawek opłat jest znacznie zaniżona. Dysproporcje te wpływają na podejmowanie wadliwych decyzji lokalizacyjnych, opartych na ucieczce inwestorów od nieuzasadnionych merytorycznie wysokich opłat i wymuszanie na siłę leczenia słabych drzew, ażeby utrzymały ślady żywotności do końca okresu gwarancyjnego. Odbywa się to przy równoczesnej rezygnacji z zachowania młodszych drzew o dużym potencjale rozwojowym, lecz o mniejszych obwodach pnia, za zniszczenie których inwestor zapłaci znacznie mniej. Istotnym czynnikiem, który powoduje opisaną patologię gospodarowania drzewami na terenach inwestycyjnych jest m.in. brak możliwości ocenienia w sposób adekwatny kondycji drzewa i rokowania dalszego życia. Ta nienormalna sytuacja jest silnie podkreślana przez środowiska zawodowe, zwłaszcza chirurgów drzew. Przyczyną tego jest nie tylko brak uwzględniania czynników kondycji i lokalizacji drzew w obecnym systemie opłat, ale również brak ustalenia zasad dokonania restytucji szkody w formie naturalnej, tj. przez posadzenie drzewa określonej wielkości i jakości, jako tzw. drzewa odtworzeniowego, zgodnego z perspektywiczną polityką gminy/miasta, ustaloną w ramach wieloletniej strategii gospodarowania zadrzewieniami. Opisana patologia utrudnia pracę samorządowych służb ochrony środowiska w zakresie określania możliwych do realizacji wysokości kompensacji za zniszczone drzewa i kar za przekroczenie przepisów w tym zakresie. Powoduje to nie tylko niski stopień ściągalności kar za nielegalne usuwanie drzew, ale w wielu przypadkach sprzyja działaniom niezgodnym z ustawą o ochronie przyrody, lub nawet działaniom kryminogennym. Zastąpienie obecnych stawek opłat nową metodą wyceny drzew mogłoby 73

Halina Barbara Szczepanowska przyczynić się do poprawy gospodarki drzewami i wyeliminowania omówionych nieprawidłowości. 9 5. Poradnik zasad ochrony i zabezpieczenia drzew na budowach Jak wynika z przedstawionej analizy, oprócz nowej metody oceny i wyceny drzew niezbędne jest również opracowanie poradnika zawierającego zasady ochrony i zabezpieczenia drzew podczas przeprowadzania robót ziemnych i budowlanych na terenach zadrzewionych. Wychodząc naprzeciw tym potrzebom, Zespół Architektury Krajobrazu IGPiM przeprowadził studia na temat ochrony drzew na terenach budowy, stosowane w takich krajach, jak RFN, Szwajcaria, W. Brytania, Włochy oraz USA, a także badania własne na terenie kraju. Na podstawie tych badań jest opracowywany obecnie poradnik pt. Ochrona i zabezpieczenie drzew na terenach inwestycyjnych 10. Prace studialne i badawcze objęły wiele zagadnień dotyczących m.in. wpływu prac budowlanych na właściwości gleby (w tym zagęszczenia, ubicia, nasypów lub wykopów, które zmieniają poziom gruntu i powodują m.in. powstanie stresu wodnego, wpływającego na kondycję drzew), a także na zmianę warunków mikroklimatycznych i biotycznych, wpływających na żywotność drzew po zakończeniu inwestycji. Przeanalizowano również przyczynowo-skutkowe reakcje stresowe drzew w kontekście faz rozwojowych, bilansu energetycznego, odporności gatunkowej oraz zmian w fenologii drzew i wiele innych czynników, a także zawarte w literaturze granice tzw. progów krytycznych w zakresie uszkodzeń mechanicznych korzeni, pni i koron drzew oraz strefy ochronne proponowane przez rożnych autorów. Równolegle do wymienionych studiów prowadzone są obserwacje i badania terenowe w zakresie wpływu prac budowlanych na kondycję drzew, przy uwzględnieniu gatunków tolerancyjnych i nietolerancyjnych 9 Opracowany jest program prac wdrożeniowych nowej metody wyceny drzew na terenach różnych obiektów zieleni miejskiej z rozszerzeniem zakresu stosowania metody na tereny pozamiejskie. W ramach tych prac planowanie jest również opracowanie nowej metody wyceny drzew i trwałych roślin okrywowych (dop. H.B.S.) 10 W ramach prac badawczych Instytutu Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa PB 13. 74

Kierunki usprawnień organizacyjnych i technicznych dla ochrony drzew... oraz wpływu różnych typów uszkodzeń budowlanych. 11 Wyniki badań terenowych będą porównane z zaleceniami z literatury odnośnie progów krytycznych dotyczących uszkodzeń mechanicznych drzew na terenach budowy. Poza częścią opisową wskazująca na celowość stosowania określonych procedur i zasad klasyfikacji drzew oraz zasad stosowania progów krytycznych wyznaczających zakres terenów chronionych, przygotowywane są projekty rysunkowe zabezpieczeń technicznych drzew na terenach budowy (tzw. mitigation technics), które będą konsultowane i weryfikowane przez specjalistów z dziedzin budowlanych i instalacyjnych, współdziałających na terenach budowy. Prace te obejmują również przykłady wielu działań rehabilitacyjnych w zakresie pielęgnacji roślinności, niezbędnych po zakończeniu robót. Chodzi zwłaszcza o włączenie zagadnień gospodarowania środowiskiem przyrodniczym, głównie drzewami, w system zintegrowanego projektowania i wykonawstwa, obejmującego wszystkie dziedziny budownictwa współdziałające na terenie budowy, stanowiące obecne standardy organizacyjne i techniczne nowej filozofii działań inwestycyjnych. 6. Podsumowanie Wprowadzenie nowej metody wyceny drzew jako podstawy decyzji ich klasyfikacji na terenach inwestycyjnych oraz opracowanie poradnika dotyczącego zasad wyznaczania terenów chronionych i metod zabezpieczania drzew, pozostałej roślinności oraz gleb na budowach, powinno przyczynić się do lepszej ochrony potencjału środowiska przyrodniczego na terenach inwestycyjnych, a tym samym do podniesienia wizualnych, ekologicznych, społecznych i ekonomicznych walorów tych terenów po zakończeniu budowy. Zarówno nowa metoda wyceny drzew, jak i opracowywany obecnie poradnik ochrony i zabezpieczenia drzew na terenach budowy, uzupełnione wskazówkami organizacyjnymi opartymi na zasadach zintegrowanego projektowania i wykonawstwa, powinny przyczynić się do znacznego usprawnienia prac i ochrony elementów środowiska przyrodniczego, 11 Praca doktorska M. Suchockiej pt. Wpływ warunków siedliskowych na żywotność drzew na terenie budowy. Wydział Ogrodniczy i Architektury Krajobrazu SGGW. 75

Halina Barbara Szczepanowska szczególnie drzew, a przez to gleb, zasobów wodnych oraz mikroklimatu obszarów zurbanizowanych. Przed wprowadzeniem do powszechnego stosowania niezbędne jest przeprowadzenie prac wdrożeniowych w zakresie funkcjonowania opracowanych materiałów, przy ścisłej współpracy z terenowymi jednostkami samorządowymi i rządowymi, w celu praktycznego uściślenia procesów realizacyjnych poszczególnych elementów metody wyceny drzew oraz poradnika dotyczącego ochrony i zabezpieczeni drzew na terenach budowy. BIBLIOGRAFIA Barell J., 1995. Pre-Development Tree Assesssment Methodology for Construction Sites, w: Trees & Building Sites. International Society of Arboriculture, Savoy, Illinois Borowski J., Pstrągowska M., 2009, Wyznaczanie współczynników gatunkowych i przyrostowych wykorzystanych do metody wyceny drzew na terenach zurbanizowanych, IGPiM, Warszawa Breloer H., 2001. Baumwert- und Baumschadens Berechnungs heutiger Stand der Methode KOCH, Stadt und Grün: 644-651 Bruce I., Oberlander C. H., 1977, Trees in City, USA, University of British Columbia, Pergamon Press Clark and Matheny, 1991, Management of Mature Trees, Journal of Arboriculture 17 (7) Coder K.D., 1995, Tree Quality BMPs for Developing Wooded Areas and Protecting Residence Trees [w:] Trees and Building Sites, International Society of Arboriculture, Savoy, Illinois. Coder K. D., 1996, Construction Damage Assessments: Trees and Sites, University of Georgia. Cullen S., 2002, Tree Appraisal: Can Depreciation Factors be rated greater than 100%?, Journal of Arboriculture 28(3), May: 153-158 DPR Street Tree Preservation Protection and Planting Standards: 9-11. Fraedlich B. R., 1994, Managing of Mature Trees, Tree Care, Tree Topics, Winter Guide for Trees in relation to Construction British Standard, BS 5837, 1991. BSI Harris R.W., 1983 Arboriculture: Care of Trees, Shrubs and Vines in the Landscape, New Jersey: 180-183. Hayes E., 2005. Evaluating Tree Defects A Field Guide. 2-nd edition. Safe Trees, LLC Rochester: s. 29. Kosmala M., 2002. Methods of examining and assessing the health condition of tree in towns. Ann. Warsaw Agricult. Univ. SGGW, Horticult. And Landsc. Architect.23: 43-52 76

Kierunki usprawnień organizacyjnych i technicznych dla ochrony drzew... Matheny N. Ciark J. R., 1998, Trees and Development. A Technical Guide to Preservation of Trees During Land Development. ISA Champaign, USA. McHarg I. L. Design with Nature, Natural History Press, New York Samton G., Nielsen M., 2008, Sustainable Urban Site Design Manual, DDC, New York, Simonds J.O., 1976, Earthscape, The Schaping of Man.s Natural Environment, McGraw- Hill Book Company, New York Szczepanowska H.B., Olizar J., Suchocka M., Kosiba E., 1998: Skuteczność stosowania opłat i kar za usuwanie drzew i krzewów. Analiza wysokości opłat i kar, IGPIK, Warszawa (maszynopis) Szczepanowska H. B., 2001, Drzewa w mieście, Hortpress, Warszawa Szczepanowska H. B. 2008, Wpływ drzew i innych roślin na wartość terenów w: Wycena wartości drzew na terenach zurbanizowanych, IGPiM, Warszawa Szczepanowska H. B., Latos A., 2009 Synteza badań i założenia merytoryczne metody wyceny wartości drzew dla warunków polskich, IGPiM, Warszawa Szczepanowska H. B., Sitarski M., Suchocka M., 2009, Wyznaczenie współczynników lokalizacji do metody wyceny drzew na terenach zurbanizowanych, IGPiM, Warszawa Tormenta M. E. i in. 1999, High Performance Building Guidelines, DDC, New York, USA Urban J., 2007, Off the Roots, International Society of Arboriculture, USA Watson G., 2002, Comparing Formula Methods of Tree Appraisal, Journal of Arboriculture 28(1): 11-18 Adres Autorki: dr hab. Halina Barbara Szczepanowska Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa 03-728 Warszawa, ul. Targowa 45 TRENDS IN ORGANIZATIONAL AND TECHNICAL IMPROVEMENTS OF THE PROTECTION OF TREES IN INVESTMENT PROJECT AREAS Abstract General rules of an integrated designing and implementation process for environmental protection were discussed, with special focus on the security and protection of trees in investment project areas. Most frequent causes of destroying trees and their surrounding (fertile soil and water resources) on construction sites, taken from the literature and on the basis of examinations and observations conducted in Poland were analysed. The role of a landscape architect was emphasized in the work of a team of designers from the beginning of an investment process The significance of a new method of evaluation of 77

Halina Barbara Szczepanowska trees (drawn up by the Institute of Spatial Management and Housing (ISMH) with the participation of the Warsaw University of Life Sciences and the Polish Academy of Sciences) was discussed in which a coefficient of the condition and location of trees is taken into account, for a correct classification of trees on building sites. The significance and scope of a guide were described which is currently being drawn up by the ISMH (as part of PB-13 Project) and includes the procedures and principles of classification of trees, protecting them during construction and installation work and conducting tree rehabilitation actions upon the completion of construction work. 78