Notki recenzyjne 385

Notki recenzyjne 385 Giancarlo Andenna (red.), Dove va la storiografia monastica in Europa? Temi e metodi di ricerca per lo studio della vita monastica e regolare in età medievale alle soglie del terzo millennio. Atti del Convegno internazionale Brescia-Rodengo, 23 25 marzo 2000, Milano: Vita e Pensiero, 2001, ss. 549 W wielu dziedzinach nauki wszelkiego typu prace podsumowujące co jakiś czas osiągnięcia badawcze mają niezastąpione znaczenie. Wychodząc od spojrzenia wstecz, wyznaczają także kierunki dalszych poszukiwań, zwłaszcza jeśli są podejmowane przez doświadczonych i zaangażowanych badaczy. W szczególny sposób dotyczy to nauk historycznych, których przedstawiciele muszą sobie zdawać sprawę zarówno z tego, co dotychczas zrobiono, jak i z tego, co jest jeszcze do zrobienia, tym bardziej że pojawiają się coraz to nowe kwestionariusze badawcze. Z tego typu pracą, dotyczącą badań nad monastycyzmem, mamy do czynienia w przypadku sygnalizowanej publikacji. Zebrane materiały stanowią próbę podsumowania osiągnięć europejskiej historiografii monastycznej w drugiej połowie XX w., chociaż syntetycznie uwzględnia się także wcześniejsze badania w tej materii. Publikacja powstała na bazie konferencji naukowej zorganizowanej w 2000 r. Obejmuje następujące prace: G. Penco, La storiografia monastica italiana tra aspetti istituzionali e indirizzi culturali; G. Melville, Nuove tendenze della striografia monastica di area tedesca. Le ricerche di Dresda sulle strutture istituzionali degli ordini religiosi medievali; D. Iogna-Prat, Bilan et perspectives de l histoire monastique au pays de Montalambert et de dom Besse; B. H. Rosenwein, Views from Afar: North American Perspectives on Medieval Monasticism; F. Andrews, Monastic Historiography in England: the Late Middle Ages; C. Andenna, Studi recenti sui canonici regolari; A. Albuzzi, Il monachesimo femminile nell Italia medioevale. Spunti di riflessione e prospettive di ricerca in margine alla produzione storiografica degli ultimi trent anni; G. Spinelli, Iniziative di produzione storiografica sul monachesimo nell Italia centrosettentrionale (1970 2000); E. Barbieri, Indagini di storia monastica in Lombardia e a Brescia: il problema delle fonti pergamenacee; G. Vitolo, Le ricerche in ambito meridionale; H. Houben, Monachesimo e monarchia nel Mezzogiorno normanno-svevo; G. Andenna, La storiografia su Cluny in Italia nel XX secolo; A. Lucioni, La storiografia fruttuariense; A. M. Rapetti, Alcune considerazioni intorno ai monaci bianchi e alle campagne nell Europa dei secoli XII XIII; N. D Acunto, Cronache minime di storiografia camaldolese e vallombrosana; P. Guglielmonti, I certosini; M. P. Alberzoni, Le Congregazioni monastiche: le Damianite; F. Panarelli, Vergianini e pulsanesi; V. De Fraja, L ordine florense: un quadro storiografico; G. Picasso, Due congregazioni monastiche del tardo medioevo: Celestini e Olivetani. Note storiografiche; G. Archetti, Il monachesimo bresciano nella storiografia di fine secolo; G. Mezzanotte, Restauri e funzione nello spazio monastico di San Faustino; C. D. Fonseca, Dove va la storiografia monastica in Europa? Un primo percorso di lettura. Pierwsza grupa studiów rzeczywiście, zgodnie z tytułową zapowiedzią, dotyczy kontekstu europejskiego, druga, większa, dotyczy obszaru Italii. Dysproporcja ta sprawia, że omawianą publikację trudno uznać za reprezentatywną dla europejskiej historiografii poświęconej monastycyzmowi. Brakuje np. uwzględnienia osiągnięć badaczy hiszpańskich, skandynawskich czy środkowoeuropejskich (w tym polskich), którzy mogą poszczycić się w tym zakresie niemałymi osiągnięciami. Mimo tego ograniczenia publikacja zasługuje na uwagę, ponieważ wnosi wiele treści do spojrzenia na historiografię monastyczną i sposób jej opracowywania.

386 Notki recenzyjne Marco Bartoli, Vestigia Franciesci. Studi di Storia del Francescanesimo, Roma: Arcane Editrice, 2008, ss. 264 Marco Bartoli należy obecnie do najwybitniejszych znawców franciszkanizmu we Włoszech. Jego liczne publikacje w tej materii, cieszące się powszechnym uznaniem, są tego wymownym dowodem. Na język polski przetłumaczono książkę Klara: pomiędzy milczeniem a pamięcią (przeł. S. Klim, Wrocław: Wydawnictwo św. Antoniego, 2006, ss. 248). Zebrane w prezentowanym tomie studia poświęcone są najwybitniejszym postaciom wczesnego franciszkanizmu: św. Franciszkowi z Asyżu, św. Antoniemu z Padwy, św. Elżbiecie z Turyngii, św. Bonawenturze, Jacoponowi z Todi, Rajmundowi Lullo, św. Bernardynowi ze Sieny, św. Janowi Kapistranowi, św. Katarzynie Vigri. Mają one charakter hagiograficzny, jednak autor na tle dziejów prezentowanych postaci podejmuje szersze kwestie teologiczne i społeczne, np. kwestię kobiet w kontekście franciszkanizmu. Zwraca uwagę na duże znaczenie refleksji eklezjologicznej podejmowanej przez teologów franciszkańskich, na relację wczesnego franciszkanizmu do innych nurtów duchowych i religijnych, na pojawiające się konflikty duchowe i formułowane oczekiwania, zwłaszcza społeczne, a także podkreśla znaczenie spotkania z innymi religiami, które poniekąd profetycznie w nurcie franciszkańskim zaproponował Rajmund Lullo. W poszczególnych studiach wielokrotnie powraca kwestia ewolucji i dojrzewania obserwancji franciszkańskiej, a także konsolidowania się franciszkanizmu pod względem duchowym i eklezjalnym, na co wpływały zarówno pojawiające się problemy wewnętrzne, jak i oczekiwania społeczne. Szczególny wpływ na to dojrzewanie obserwancji mieli właśnie święci franciszkańscy. Mimo że studia zebrane w książce M. Bartolego mają charakter okazjonalny, ponieważ powstawały jako wystąpienia w czasie rozmaitych konferencji naukowych, to jednak w całości na pewno stanowią one ważny wkład w badania nad wczesnym franciszkanizmem. David N. Bell, Understanding Rancé. The Spirituality of the Abbot of La Trappe in Context (Cistercian Studies Series, 205), Cistercian Publications: Kalamazoo MI, 2005, ss. 371, oraz tłumaczenie włoskie: Capire Rancé. La spiritualità dell abate di La Trappe sullo sfondo del suo tempo, Milano: Jaca Book, 2011, ss. 344 Wraz z upływem czasu Armand-Jean de Rancé ma tyluż zwolenników, ilu przeciwników. Jego doświadczenie duchowe, jedyne w swoim rodzaju i żywe w jego kontynuatorach, jest przedmiotem ciągle nowych badań, które starają się uchwycić jego specyfikę duchową i eklezjalną oraz wyjaśnić powodzenie opata de Rancé oraz ożywione polemiki, jakie wywoływał 1. Książka 1 Por. A. J. Krailsheimer, Armand-Jean de Rancé, Abbot of La Trappe. His influence in the cloister and the world, Oxford 1974; B. Barret-Kriegel, La querelle Mabillon-Rancé, Paris 1992; J.-M. de Montremy, Rancé, le soleil noir, Paris 2006.

Notki recenzyjne 387 prof. D. N. Bella, doświadczonego i wnikliwego historyka, przybliża jeszcze raz postać opata-reformatora, tym razem przede wszystkim pod kątem jego duchowości. Autor ponownie poddał wyjątkowo wnikliwej analizie źródła dotyczące bohatera książki, do których podszedł z należytą wrażliwością historyczną i zapałem intelektualnym. Przede wszystkim zaś dokonał wyważonej oceny opata de Rancé w kontekście jego czasów i wydarzeń, w które był zaangażowany (zwłaszcza w reformę życia zakonnego, która szczególnie leżała mu na sercu). Przenikliwe studium ukazuje nam zatem postać opata de Rancé oraz atmosferę kulturową jego epoki; był on człowiekiem swojego czasu, ale zarazem odznaczał się profetyczną zdolnością dostrzegania tego, co będzie ważne za jakiś czas w duchowości i w Kościele. Wynikało to ponad wszelką wątpliwość z poważnie potraktowanego nawrócenia, które skłoniło go do zaproponowania jego zwolennikom wejścia na drogę głębokiej metamorfozy oraz wypracowania trwałych zasad, na których mogliby oprzeć swoje życie. De Rancé jawi się jako autor głębokich dzieł duchowych, a zarazem człowiek Kościoła, który doświadczeniu duchowemu stara się nadać odpowiedni kształt instytucjonalny późniejszy Zakon Cystersów Ścisłej Obserwancji (trapiści). Owszem, te poszukiwania są naznaczone niejednokrotnie żywo pulsującą dialektycznością wewnętrzną i zewnętrzną, ale ostatecznie de Rancé zdołał zaproponować kierunek rozwoju monastycyzmu, który przetrwał próbę czasu i jawi się także dzisiaj jako nadzwyczaj aktualny i wymowny. Jego rozprawa De la sainteté, w której niejako skodyfikował swoje doświadczenie duchowe, stanowi jedno z najważniejszych pism cysterskich czasów nowożytnych oraz zajmuje bardzo ważne miejsce w dziejach duchowości. Książka D. N. Bella jest właściwie długą biografią opata, którą autor dyskretnie komentuje w jej szerokich odniesieniach. Ten sposób postępowania badawczego pozwolił Bellowi uchwycić w sposób zrównoważony zasadnicze rysy duchowe i nastawienie eklezjalne niezwykle złożonej postaci opata de Rancé. W każdym razie pewne pozostaje twierdzenie, za zrównoważoną konkluzją D. N. Bella, że bez niego świat, szczególnie świat monastyczny, byłby uboższy. Inos Biffi, La filosofia monastica: sapere Gesù (Inos Biffi Opera Omnia; Di Fronte e Attraverso, 859), Milano: Jaca Book, 2008, ss. 668 Inos Biffi należy do najwybitniejszych włoskich znawców i badaczy teologii średniowiecznej, której poświęcił wiele specjalistycznych studiów (szczególnie św. Tomaszowi z Akwinu) i stał się czołowym inspiratorem podejmowania dalszych badań w tej dziedzinie. Szczególny przedmiot jego zainteresowań badawczych dotyczących średniowiecza stanowi teologia monastyczna, głównie związana z kręgiem cystersów, najpierw z Bernardem z Clairvaux, a następnie także z innymi wybitnymi przedstawicielami tej tradycji teologicznej i duchowej. Prezentowany tom zbiera jego studia poświęcone głównym tematom teologicznym i duchowym podejmowanym i twórczo rozwijanym w ramach teologii monastycznej. Pierwszorzędne znaczenie tych studiów polega na tym, że ilustrują one z wnikliwością teologiczną i znawstwem historycznym życie duchowe monastycyzmu średniowiecznego, którego najważniejszym świadectwem są teologia i twórczość literacka w ogóle. W artykułach pojawiają

388 Notki recenzyjne się odniesienia do wszystkich najważniejszych średniowiecznych teologów monastycznych, ze św. Bernardem na czele. Na podstawie zebranych studiów uzyskujemy bardzo integralny obraz zainteresowań i poszukiwań teologów związanych z monastycyzmem średniowiecznym. Autor wyraźnie pokazuje, że bezdyskusyjne pierwszeństwo w teologicznych poszukiwaniach monastycznych ma osoba Jezusa Chrystusa, którego znajomość jest i ma stawać się w coraz większym stopniu filozofią, czyli normą i stylem życia mnicha. Może to wydawać się rzeczą oczywistą, ale pokazanie, w jaki sposób nadawano to pierwszeństwo osobie Jezusa Chrystusa i w jakich kategoriach teologicznych je ujmowano, określa istotę życia monastycznego, a tym samym pozwala zrozumieć wiele zagadnień dotyczących innych aspektów monastycyzmu. Tadeusz Bratkowski, Officium de tempore w rękopiśmiennych antyfonarzach zakonów benedyktyńskich w Polsce od XV do XIX wieku [Officium de tempore in the handwritten antiphonaries of Benedictine convents in Poland in 15 th -19 th centuries], Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2013, pp. 337, table of contents and abstract in English, bibliography, indexes of: people, places, incipits, hymns, and items In the first chapter the author discusses the genesis and development of Benedictine officium divinum. In the second, the preserved antiphonaries: firstly from medieval Polish abbeys, few of the male abbeys of Tyniec and Sieciechów, and 9 of the nunnery in Staniątki; secondly of the post-tridentine female abbeys of Chełmno congregation, 3 of Chełmno, 2 of Toruń, 9 of Sandomierz (including 2 graduals/antiphonaries), 3 of Przemyśl and 1 of Jarosław. In the third chapter the author discusses the contents of their de tempore part, thus the liturgical year (in order: Advent, Christmas, Lent, Easter, ordinary time) divided into antiphonaries of cursus monastic and cathedral. The fourth chapter analyzes their musical repertoir, firstly antiphons, then responsoria. The appendix summarizes antiphonss from the antiphonaries of Mścisław (about 1400), the abbot of Tyniec, according to initial formulas and its responsoria prolixa, modus I-VIII. Marek Derwich Institute of History University of Wrocław

Notki recenzyjne 389 Ilona Czamańska, Dokumenty klasztoru oo. Kamedułów z Pożajścia w Państwowym Archiwum Historycznym w Tbilisi. Katalog [Records from the monastery of Camaldolese fathers in Pożajście in the State Historical Archive in Tbilisi. Catalogue], Poznań: Wydawnictwo Nauka i Innowacje, 2012, pp. 158, tables, illustrated The author has compiled all the known sources from the Camaldolese monastery in Pożajście dissolved in 1832. The publication includes a short biographical note of Kyrion II by Vazha Kiknadze, as well as the author s critical description of the three main groups of the Pożajście documentation concerning the history of: 1. the estate; 2. the families; 3. the monastery. The Georgian collection comprises 729 units in total. The descriptions usually contain: a serial number, date, title, and depending on the availability other data, such as: the language of the record, the number of pages, and the state of preservation. Besides the documents from the State Historical Archive in Tblilisi, the edition comprises the Pożajście documentation kept in Vilnius archives and libraries (321 units altogether), which unlike the Georgian fond is catalogued as part of these institutions collections and has its own arrangement. Piotr Piętkowski Institute of History University of Wrocław Veronika Čapská, Ellinor Forster, Janine Christina Maegraith and Christine Schneider (eds), Between Revival and Uncertainty. Monastic and Secular Female Communities in Central Europe in the Long Eighteenth Century / Zwischen Aufbruch und Ungewissheit. Klösterliche und weltliche Frauengemeinschaften in Zentraluropa im langen 18. Jahrhundert, Opava: European Social Fund, Silesian University in Opava Schlesische Universität in Opava, 2012, ss. 340, ilustracje, bibliografia Publikacja jest efektem dwuletniej współpracy historyków z Czech, Polski, Austrii i Niemiec w zakresie badań nad żeńskim życiem religijnym w Europie Środkowej w dobie nowożytnej, a konkretnie w długim wieku XVIII, którym to terminem historiografia brytyjska określa przeważnie okres od chwalebnej rewolucji ( Glorious revolution ) w 1688 r. do bitwy pod Waterloo w 1815 r. Jej edycję poprzedziły dwa spotkania robocze panel dyskusyjny zorganizowany w lipcu 2011 r. w Grazu na temat Female Religious Life in East-Central Europe in the Long Eighteenth Century oraz warsztaty naukowe przeprowadzone w kwietniu 2012 r. w Opawie pod hasłem Piety and Fluidity of the Boundaries between Convent and World. W problematykę tomu, gromadzącego 11 artykułów (dziewięć w języku niemieckim i dwa w języku angielskim), wprowadza tekst autorstwa Veroniki Čapskiej pt. Between Revival and Religious Life in Central Europe in the Long Eighteenth Century, w którym autorka przedstawiła charakterystyczne cechy żeńskiego krajobrazu monastycznego w Europie Środkowej na podstawie przykładów z terenu Śląska, Czech i Węgier. Pozostałe 10 artykułów zgrupowano w ramach trzech działów tematycznych. W pierwszym z nich, podejmującym zagadnienie istnienia i egzekwowania klauzury w zgromadzeniach klauzurowych, opublikowano trzy studia: J. Zdichynec, Quia sic fert consuetudo? Die Klausur in den Zisterzienserinnenklöstern der Frühen Neuzeit: Vorschriften, Wahrnehmung und Praxis; J. Ch. Maegraith, Klosterapotheken und ländli-

390 Notki recenzyjne che Armenfürsorge am Beispiel südwestdeutscher Frauenklöster; O. M. Przybyłowicz, Stabilisation and Continuity. The Nunnery of the Order of St. Clare in Stary Sącz from the Visitation of Cardinal Jerzy Radziwiłł (1599) to the Reformation of Bishop Kajetan Sołtyk (1763). Dział drugi, dotyczący ingerencji państwa w życie żeńskich klasztorów i świeckich domów religijnych, reprezentują trzy artykuły analizujące tę problematykę na przykładzie zgromadzeń funkcjonujących na ziemiach monarchii habsburskiej pod rządami cesarza Józefa II, mianowicie: Ch. Schneider, Die Auswirkungen der josephinischen Klosteraufhebungen auf den Wiener Ursulinenkonvent; E. Forster, Die Aufhebung der Tiroler Damenstifte am Ende des 18. Jahrhunderts im Kontext des veränderten Umgangs mit Adelsprivilegien; Ch. Tropper, Die Entwicklung des Konventes des Benediktinerinnenstiftes St. Georgen am Längsee im 18. Jahrhundert. Na ostatni z działów, zatytułowany Self-assurance / Selbstvergewisserung, składają się z kolei cztery szkice: I. Facchinelli, Von Motiven und Bewögnus Ursachen zu Erbauung eines Closters. Von der Gründung zur Abteierhebung von Kloster Säben 1686-1699; Ch. M. Gigler, [...] miteinander in geistlichen Ordensüebungen, dan Unterrichtung der unschuldigen Mägdlein und Verferttigung der Kürchen Arbeithen gottseelig zu leben [...]. Die Entstehung und innere Organisation der Kongregation der Halleiner Schwestern- Franziskanerinnen im 18. Jahrhundert; S. Benz, Geschichtsschreibung der Frauenklöster Zentraleuropas im 18. Jahrhundert; T. Schröder, Zwischen Chorgesang und Kartenspiel Lebensführung und Herrschaftspraxis in Kloster und Stift. Publikacja, zawierająca obszerną bibliografię tematyczną, stanowi cenne studium na temat tętniącego życiem dziedzictwa żeńskiego monastycyzmu w krajach Europy Środkowej. Jej wartość podnosi fakt, iż została opublikowana po angielsku i niemiecku, co pozwala włączyć dzieje wspólnot środkowoeuropejskich, zwłaszcza z tych terenów, które jak Czechy, Węgry czy Polska z powodu barier językowych były dotąd pomijane przez historiografię zachodnioeuropejską i amerykańską, do światowego nurtu badań nad życiem religijnym kobiet. Marek L. Wójcik Instytut Historyczny Uniwersytet Wrocławski Pietro De Leo (red.), L Ordine Certosino e il papato dalla fondazione allo schizma d Occidente, Soveria Manelli: Rubettino Editore, 2004, ss. 409 900-lecie śmierci św. Brunona z Kolonii (1101 2001) zaowocowało wieloma pracami badawczymi nad tą tajemniczą postacią i nad zakonem kartuzów, który od niego wywodzi swój początek. We Włoszech powołano nawet komitet narodowy, który miał się zająć godnym uczczeniem tej rocznicy. Niewątpliwie sygnalizowany tom studiów jest dowodem na to, że rocznicę nie tylko ogłoszono, ale i odpowiednio przeżywano. Warto by od Włochów nauczyć się tego, że każdą rocznicę należy uczcić uwzględnieniem w ramach obchodów odpowiednich pod względem tematycznym konferencji naukowych, które rzeczywiście przyczyniają się do postępu wiedzy, a po przeżywanych rocznicach na długo pozostaje trwały ślad i rodzi się inspiracja do dalszego pogłębiania i aktualizacji tego, co jest przedmiotem wspominania. W prezentowanym opracowaniu zebrano studia powstałe na bazie referatów, które zostały wygłoszone w czasie specjalnej konferencji naukowej zorganizowanej w Rzymie 16 18 V 2002 r. W omawianej publikacji zebrano następujące studia: C. D. Fonseca, Dal vecchio al nuovo monachesimo: l esperienza certosina; Anonimo Certosino, L esperienza di Dio in Certosa; A. Becker,

Notki recenzyjne 391 Saint Bruno et Urbain II; G. Picasso, Il papato e l ordine certosino nel XII secolo; P. De Leo, Analisi della fondazione dell eremo di Santa Maria della Torre; B. Bolton, Carthusians at San Bartolomeo di Trisulti: Innocent III s troublesomegift; G. Andenna, I certosini e il papato da Onorio III a Bonifacio VIII; D. Le Blévec, Le papauté d Avignon et l ordre des chartreux; J. Hogg, L ordine certosino nel periodo dello Scisma; A. Giuliani, Monachus fit et hinc eremita; L. Cangemi, Certose e certosini a Roma: da S. Croce In Gerusalemme a S. Maria degli Angeli. Pietro De Leo (red.), San Bruno di Colonia. Un eremita tra Oriente e Occidente, Soveria Manelli: Rubettino Editore, 2004, ss. XVI + 322 Prezentowany tom studiów poświęconych św. Brunonowi z Kolonii jest rezultatem międzynarodowej konferencji, która odbyła się w 2002 r. z okazji obchodzonej we Włoszech 900. rocznicy jego śmierci. Tom obejmuje następujące studia: E. Morini, Il fuoco dell esichia. Il monachesimo greco in Calabria fra tensione eremitica e massimalismo cenobitico; F. Burgarella, Tradizioni eremitiche orientali in Calabria al tempo di San Bruno di Colonia; C. Falchini, La memoria di Bruno di Colonia nelle testimonianze per la sua morte; J. Hogg, The memory od Saint Bruno and the ricovery of the charterhouse of Serra San Bruno; G. Leoncini, L ideale monastico di San Bruno; R. Grégoire, La tradizione certosina nella spiritualità cistercense; D. D. Martin, Cathusuans, Canonizations, and the Universal Call to Sanctity; P. Boglioni, Miracolo e miracoli nell agiografia certosina delle origini; N. Nabert, La prière cartusienne et la tradition des Pères de l Eglise; G. Zarri, Aspetti dell esperienza eremitica femminile: una tipologia; M. A. Teti, Certose e certosine: un mondo da esplorare; A. Carolei, Il martirologio della Certosa di Santo Stefano del Bosco; V. Pace, Eremiti in scena nell Italia meridionale medievale (e altrove); C. D. Fonseca, San Bruno di Colonia: un eremita tra Oriente e Occidente. Nie wszystkie prace dotyczą wprost św. Brunona, lecz odnoszą się do szerszego kontekstu jego życia i sformułowanej przez niego propozycji monastycznej. Trzeba stwierdzić, że właśnie takie ujęcie problematyki okazuje się szczególnie użyteczne, ponieważ pozwala usytuować św. Brunona i jego działalność w szerszym kontekście życia kościelnego i monastycznego. Można dzięki temu zobaczyć jego propozycję monastyczną jako możliwą odpowiedź na pojawiające się w XI w. wyzwania duchowe i eklezjalne, a tym samym zobaczyć ówczesny eremityzm katolicki w jego szerokich odniesieniach, przede wszystkim w inspirowaniu bardziej ewangelicznego stylu życia w całym Kościele.

392 Notki recenzyjne Vera Fortunati (red.), Vita artistica nel monastero femminile. Exempla, Bologna: Editrice Compositori, 2002, ss. 333, il. Katarzyna Vigri, nazywana także Katarzyną z Bolonii (1413 1463), należy do najwybitniejszych przedstawicielek zakonu klarysek we Włoszech. Zasłynęła jako mistyczka i mistrzyni życia duchowego, zakorzenionego dogłębnie w nurcie franciszkańskim, o czym wymownie świadczą jej liczne i znakomite pisma. Przebywała w klasztorach w Ferrarze i w Bolonii, gdzie do końca życia była przełożoną. Została kanonizowana w 1712 r. Jednym ze szczególnych aspektów jej życia było zaangażowanie artystyczne, któremu dała wyraz jako malarka, o czym świadczą przypisywane jej prace, zwłaszcza ilustracje brewiarza, którym się posługiwała 1. Stał się on pretekstem do powstania sygnalizowanego tutaj opracowania, które jest poświęcone działalności artystycznej w klasztorach żeńskich, zarówno zakonnic, jak i działających na ich zlecenie twórców. Temat zasługuje na uwagę, ponieważ dotyczy mało dotychczas zauważanego i badanego aspektu żeńskiego życia zakonnego. Prezentowana publikacja zawiera następujące opracowania: V. Fortunati, Ruolo e funzione dell immagine nei monasteri femminili; S. Bighetti, La perfetta monaca. Creanza cristiana in convento tra letteratura, precettistica e iconografia; V. Rubbi, L architettura del monastero femminile: exempla; I. Bianchi, La gloria della serafica Chiara e del suo ordine: suor Dorotea Broccardi copista e miniatrice nel convento di San Lino a Volterra; A. Ghirardi, Dipingere in lode del Cielo: suor Orsola Maddalena Caccia e la vocazione artistica delle Orsoline di Moncalvo; M. G. D Apuzzo, Le monache di Savonarola tra arte e committenza; F. Caprara, De uno monasterio de monache lascivo reformato al ben vivere per el Rosario. Alfonso Lombardi e Parmigianino in Santa Margherita; B. Buscaroli Fabbri, Carlo Cignani pittore e padre; L. Toni, Margherita Maria Alacoque e il culto del Sacro Cuore; S. Bancani, La leggenda di un artista monaca: Caterina Vigri; I. Raziani, L iconografia di Caterina Vigri: dalla clausura alla città; A. Zacchi, Giuglio Morina al Corpus Domini: nuove proposte per due problemi ancora irrisolti; L. De Fanti, Il Pittore della Santa : Marcantonio Franceschini e la decorazione nella Chiesa del Corpus Domini in Bologna; M. Forlai, La vicenda architettonica del Corpus Domini do Bologna. Luogo abitato e spazio costruito. Do każdego z nich zostały dołączone bibliografia oraz ilustracje. 1 Por. V. Fortunati, C. Leonardi (red.), Pregare con le immagini. Il Breviario di Caterina Vigri (Caterina Vigri. La Santa e la Città, 6), Firenze 2004.

Notki recenzyjne 393 Instrukcje, wytyczne, okólniki dyrektora Departamentu V MBP dotyczące działań przeciwko Kościołowi katolickiemu w latach 1945 1953 [Instructions, Guidelines, Memoranda of the Deputy Head of the Ministry of the Public Security s V Department Against Catholic Church in the years 1945-1953], ed. Adam Dziurok, Józef Marecki, Filip Musiał (Normatywy Aparatu Represji, 3), Kraków-Katowice: Wydawnictwo Avalon, 2012, pp. 423 97 documents published herein, mostly signed by Julia Brystygier, Head of Department V, show the ratio of the communist authorities to the Catholic Church and the working methods of the Public Security Offices. Among them are secret instructions, letters, circulars, fragments of speeches or presentations. The individual acts were directed mainly to the Heads of Provincial Offices of Public Security. Action in relation to religious orders and congregations include: Instruction No. 30, by the director of the Department of V MBP on operational actions against Catholic organizations resulting from the amendment of the Law on Associations (including the religious orders and congregations), Letter of 31 December 1948 on the register data diocesan priests arrested, religious and nuns in the individual provinces and Instruction No. 32 of 25 August 1950 on the observation of persons acting with the religoius orders. Katarzyna Romanow Office of Project, Wrocław Inwentarz rękopisów Archiwum Kapituły Kolegiackiej i Katedralnej w Sandomierzu XIII XX wieku [Inventory of manuscripts from the Archive of the Collegiate and Cathedral Chapter in Sandomierz from 13 th -20 th centuries], ed. Feliks Kiryk, Sandomierz: Biblioteka Diecezjalna w Sandomierzu, 2010, pp. 418 It is the first catalogue of manuscripts kept at the Archive of the Collegiate and Cathedral Chapter in Sandomierz, a separate section of the Diocesan Archive, which in turn constitutes a part of the Diocesan Library in Sandomierz. It comprises 950 units dating from 13 th -20 th centuries. It is organised according to subject areas: 1. Mediaeval parchment and paper manuscript codices; 2. Records of the Collegiate Chapter from 16 th -18 th century; 3. Records of the Cathedral Chapter from 17 th -20 th century; 4. Other. The descriptions are composed of: 1. number; 2. date; 3. title; 4. regest (short description); 5. information on previous forms of availability. The catalogue is supplemented by indices: of persons, geographical names, and a subject index. Piotr Piętkowski Institute of History University of Wrocław

394 Notki recenzyjne Inwentarz rękopisów do połowy XVI wieku w zbiorach Biblioteki Narodowej [Inventory of manuscripts from before the mid-16 th century in the collection of the National Library], ed. Jerzy Kaliszuk, Sławomir Szyller (Inwentarze Rękopisów Biblioteki Narodowej, 3), Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2012, pp. 278, tables The inventory groups 611 manuscripts including documents produced before 1550 which are currently kept at the National Library in Warsaw. Some of them have been published for the first time. The notes include: 1. current signature; 2. basic data (size, material, etc.); 3. codex title; 4. information about the content; 5. description of the state of preservation; 6. diminutive editions; 7. provenances; 8. former catalogue numbers; 9. existing bibliography; 10. information about the microfilm number. The inventory is organised by increasing catalogue numbers, starting from the manuscripts obtained from the Library of the Zamoyski Family Fee Tail, through other items with a fixed catalogue number, and ending with those which have only an accession number. The publication is supplemented with indices (of persons, provenances, as well as chronological indices of manuscripts and documents), registers (of illuminated manuscripts, non-latin texts), and the concordance of catalogue numbers. Piotr Piętkowski Institute of History University of Wrocław Jan Książka, Tadeusz Olejnik (eds), 400-lecie klasztoru sióstr bernardynek na ziemi wieluńskiej [400 Years of the Monastery of the Franciscan Observants Sisters in Wieluń], Wieluń: Wieluńska Biblioteka Regionalna, 2013, pp. 268, illustrated The publication is a result of a national conference held between 9 and 10 May 2012, a report on which was included in the first issue of Hereditas Monasteriorum 1. The book comprises all (16) papers delivered during the conference. Their authors deal with the history of the congregation and the mentality of the Franciscan Observants Sisters as well as the architecture of the buildings occupied by the sisters, and their furnishings. The book ends with illustrations of the sisters original church and monastery, currently owned by the local parish of the Evangelical Church of the Augsburg Confession (pp. 195-208), and the former Pauline monastery, currently belonging to the congregation (pp. 209-238). The photographs show, among others, the furnishings and liturgical objects as well as the daily life of the Franciscan Observants Sisters. The oldest of the pictures come from the post-war period (pp. 239-252). Patrycja Ziomek Office of Project, Wrocław 1 Z. Włodarczyk, Konferencja naukowa 400-lecie sióstr bernardynek na ziemi wieluńskiej, Wieluń, 9 10 V 2012 r., Hereditas Monasteriorum, 1, 2012, pp. 335-338.

Notki recenzyjne 395 Louis-Albert Lassus, San Pier Damiani. L uomo dei deserti di Dio, Bresseo di Teolo, Abbazia di Praglia: Edizioni Scritti Monastici, 2011, ss. 227 (przekład z: Saint Pierre Damien. L homme des déserts de Dieu, Paris: O.E.I.L., 1986) Św. Piotr Damian (1006/1007 1072), kameduła, należy do czołowych przedstawicieli monastycyzmu średniowiecznego i do najbardziej znaczących postaci ówczesnego życia kościelnego. Podstawę jego wszechstronnej działalności stanowiła bogata duchowość, która pozostaje żywa w swoim oddziaływaniu do dnia dzisiejszego, przede wszystkim za pośrednictwem ważnych i wpływowych pism dotyczących teologii i duchowości, a także szeroko omawiających kwestie reformy Kościoła, zwłaszcza obyczajów duchownych. Francuski dominikanin L.-A. Lassus (1916 1994) w prezentowanej książce syntetycznie ukazał główne założenia duchowości Piotra Damiana, które stanowią zarazem znaczącą interpretację duchową życia monastycznego. Omawia więc następujące kwestie: pragnienie Boga w życiu mnicha, znaczenie celi, rozumienie i przeżywanie tajemnicy krzyża, toczenie walki duchowej na pustyni, dojrzewanie w modlitwie, sposób spójnego łączenia samotności z życiem wspólnotowym. Całość opracowania zamyka rozdział poświęcony Matce Bożej w życiu mnicha. Omawiana praca wyjątkowo trafnie ukazuje profil duchowy św. Piotra Damiana, dlatego powinna stanowić lekturę dla wszystkich, którzy zajmują się dziejami monastycyzmu kamedulskiego, którego jest on czołowym przedstawicielem. Guy Lobrichon, Les moines d Occident. L éternité de l Europe, Paris: Découvertes Gallimard, 2007, ss. 160, il. Wprawdzie jest to niewielka książeczka, ale bardzo trafnie i sugestywnie ukazuje znaczenie monastycyzmu w dziejach Europy, zwłaszcza jego oddziaływanie kulturowe, społeczne i obyczajowe. Jest to więc godna uwagi próba odczytania dziejów monastycyzmu w kluczu uniwersalistycznym, pozwalającym na przekroczenie tych interpretacji, które widzą go tylko w kluczu duchowym i eklezjalnym. Oczywiście, monastycyzm zachodni jest przede wszystkim zjawiskiem wewnątrzkościelnym, a jego kryterium stanowi jak zaznacza autor opracowania szeroko rozumiana wieczność. Wychodząc od perspektywy eschatologicznej, mnisi zachodni nigdy nie zamykali się tylko w swoim świecie, żywo wpływając na wszelkie dziedziny życia. Autor opracowania pokazuje, w jaki sposób kształtowali najpierw elity kościelne i świeckie, walcząc obok rycerzy, wspierając działalność administracyjną i ekonomiczną rozmaitych instytucji, doradzając królom i książętom (do IX w.). W okresie średniowiecza (X XIV w.) mnisi odegrali bardzo twórczą rolę w kształtowaniu rozumienia człowieka i jego losu. Późniejszy monastycyzm, mimo kryzysu, który dogłębnie naznaczył jego tożsamość, a także jego misję, kontynuował swoją rolę opartą na doświadczeniach z minionych epok. Wieki XIX i XX przyniosły odnowę monastycyzmu. Od tego czasu konsekwentnie, chociaż w zmienionych warunkach i odnowionych formach, powraca on do pełnienia swojej funkcji kulturowej i społecznej. Pracę zamyka wybór najbardziej charakterystycznych dokumentów ilustrujących tezę zaprezento-

396 Notki recenzyjne waną w omawianym opracowaniu. Publikację wzbogacają dobrze dobrane ilustracje, stanowiące sugestywne uzupełnienie tekstu. Marian Małecki, Z Ziemi Świętej do Polski. Dzieje Zakonu Bożogrobców From Holy Land to Poland. The History of the Order of the Holy Sepulchre, Warszawa-Katowice: Zakon Rycerski Świętego Grobu Bożego w Jerozolimie Zwierzchnictwo w Polsce, 2013, ss. 159, il. Polsko-angielska publikacja, która w zwięzłym zarysie przedstawia panoramę dziejów zakonu bożogrobców (miechowitów), szczególnie koncentrując się na jego dziejach w Polsce. Autor opracowania już wcześniej poświęcił kilka prac dziejom zakonów krzyżowych, w tym także bożogrobców, przygotowując się w ten sposób do dokonania sygnalizowanej syntezy. Podejmuje w niej zagadnienia przybycia bożogrobców do Polski, ich losy w poszczególnych epokach, niejednokrotnie bardzo burzliwe, podejmowane działania zmierzające do odnowy zakonu w XVII i XVIII w., a także kwestię kasat. Najwięcej uwagi w opracowaniu poświęcono głównej siedzibie zakonu, którą był klasztor w Miechowie, ale ukazano także inne domy zakonne bożogrobców w Polsce. Dzięki temu, że praca ma charakter całościowy, może stanowić przewodnik dla chcących zainteresować się dziejami tego zakonu, który odegrał bardzo ważną rolę w dziejach kościelnych i narodowych w Polsce. Pracę zamyka kalendarium dotyczące Zwierzchnictwa w Polsce Zakonu Rycerskiego Świętego Grobu Bożego w Jerozolimie, które rozpoczęło swoją działalność w 1995 r. Agata Mirek (ed.), Żeńskie zgromadzenia zakonne w Europie Środkowo-Wschodniej wobec totalitaryzmu komunistycznego [Female congregations in East-Central Europe during communist and Nazi totalitarianism] (Przestrzeń Religijna Europy Środkowo-Wschodniej Otwarta na Wschód i Zachód, 3), Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2012, pp. 200, introduction and table of contents in English, summaries This volume contains papers presented at one of the sections of conference Religious Space of East-Central Europe Open to the East and the West, organised by CIHEC (Commission Internationale d Histoire et des Études sur le Christianisme), 6 th -10 th September 2007, in Lublin and Lviv. It contains 13 articles on the history of women s convents in the USSR and other countries of the so-called Eastern Bloc.

Notki recenzyjne 397 The book consists of three parts: I. The female monastic relocation in East-Central Europe (1945-1989); II. Nuns in the soviet labour camps; III. Female congregations in the People s Republic of Poland. In the first part there are texts: A. Mirek, Communist in the battle with the female monastic relocation in East-Central Europe; B. G. Śliwińska CSC, The Sisters of St. Catherine in Lithuania and the communist totalitarian regime; E. Kołtan, The history of the Sisters of Mary Immaculate in Germany under totalitarianism system; I. Guzy, L. Kowalcze, The history of the Servant Sisters in labour camps in Czechoslovakia; Z. Rusztyn, The congregation of the Daughters of Divine Love in South- Central Europe 1944-1990 with particular consideration of the province in Yugoslavia; I. H. Pogrebnaja OSU, The Ursulines in Romania during Communism; A. Klipacka, Recruitment and formation of the Sisters in the congregation of the Immaculate Heart of Mary in the Soviet Union in the years 1939-1989; J. Samolewicz SJE, History of the Sisters Servants of Jesus in the USSR; A. Mirek, They stayed there to pray for Russia (Brief account of activities pursued 1945-1991 by the Congregation of Daughters of Immaculate Virgin Mary in the Vilnius area). In the second part there are texts: D. Kozieł, Sisters of the Holy Family of Nazareth in labour camps in Siberia 1941-1945 and I. Lewandowska, The Sisters of Angels in the Soviet camps. The third section includes texts: E. Kaczmarek MChR, Policy of the party and government towards the female congregations in the People s Republic of Poland and G. Korbuszewska, CSL, The Sisters of Our Lady of Loreto and their difficulties with publishing in the People s Republic of Poland. Katarzyna Romanow Office of Project, Wrocław Nieruchomości miasta Krakowa w czasach Sejmu Czteroletniego. Opis z 1792 roku [Immovable Property of the City of Cracow during the Four-Year Sejm. A description from 1792], ed. Kamila Follprecht, Kraków: Archiwum Państwowe w Krakowie, 2007, pp. 174, 50 illustrations The text of the manuscript entitled A Collection of Descriptions of the Property of the City of Cracow in 1792 from the files of the bookseller Ambroży Grabowski (1782-1868) was published by the State Archives to commemorate the 750 th anniversary of the granting of Magdeburg Rights to Cracow. The manuscript contains an inventory of property owned by the city in 1792. It includes descriptions of numerous buildings which have not survived to this day (e.g. the City Hall with the guardhouse, the Great Weigh House, the Small Weigh House, the Holy Spirit Hospital). Patrycja Ziomek Office of Project, Wrocław

398 Notki recenzyjne Fr. Mirosław Nowak, Kaplica błogosławionego Czesława we Wrocławiu [The Chapel of Blessed Ceslaus in Wrocław], Warszawa: Wydawnictwo Sióstr Loretanek, 2011, pp. 221, illustrated The Chapel of Blessed Ceslaus (1711-1730) was founded by Cardinal Franz Ludwig von Neuburg and the Silesian aristocracy in the Dominican church in Wrocław. In part one, the author examines the life, cult and iconography of Blessed Ceslaus, the history of the monastery in the modern period and the history of the construction of the chapel. In part two, he presents an architectural description of the chapel. Part three contains an analysis of the ideological content of the decorations symbolic meaning of the figures of saints, paintings, low reliefs and the sarcophagus; while in part fourth the author analyses the artistic form of the chapel space, dimensions, the role of light. Part five explores the origins of the solutions used in the chapel traditions of the construction of funeral chapels and models for the figures. In conclusion, the author points to links between the Wrocław chapel and Polish and Roman art; in addition, he tries to establish the authorship of the sculptures (Leonard Weber only followed designs by an unknown Roman artist or a man educated in the world of Roman art) and explain its artistic expression (concept of the interior decoration Jan Damascen Łubieniecki, execution Baldassare Fontana). The book includes 171 illustrations of architectural details and decoration of the chapel. Patrycja Ziomek Office of Project, Wrocław Nowy katalog dokumentów i listów Biblioteki Uniwersyteckiej KUL [New catalogue of documents and letters from the KUL University Library], ed. Angelika Modlińska-Piekarz, Lublin: Wydawnictwo KUL, 2012, pp. 172, tables The publication comprises 226 documents from 1371-1995 of the KUL University Library manuscript collection. They vary in subject matter, but generally concern the history of Poland. Many of them have been unknown to a wider scientific audience so far, while some of them were believed to have been lost. The documents have been organised chronologically. The catalogue description includes: 1. number; 2. date and place of issue; 3. regest (short description); 4. information on the issuers and the office staff s signatures of authenticity; 5. external description, including: the description of the seal, marginal and dorsal notes, bookplates. The edition is supplemented with an index of persons, institutions, associations, foundations, and congregations, as well as an index of geographical names and the concordance of catalogue numbers. Piotr Piętkowski Institute of History University of Wrocław

Notki recenzyjne 399 Sabina Pavone, I gesuiti dalle origini alla soppressione 1540 1773, Bari: Editori Laterza, 2009 2, ss. 168 (wyd. 1: 2004; wyd. w języku hiszpańskim: Los Jesuitas desde los orígenes hasta la supresión, Buenos Aires: Libros de la Araucaria, 2007) S. Pavone od kilkunastu lat zajmuje się badaniami dziejów nowożytnych, szczególnie wiele uwagi poświęcając w ramach tych badań dziejom jezuitów. Prezentowana praca stanowi syntetyczną prezentację dziejów zakonu jezuitów w pierwszym okresie jego istnienia, tzn. od powstania do kasaty w 1773 r. Mimo syntetycznego charakteru publikacja proponuje bardzo integralny opis dziejów jezuitów, ukazujący zarówno charakter zakonu, jak i jego specyfikę, która ujawniała się w poszczególnych okresach i w odniesieniu do pojawiających się wyzwań. Cechą charakterystyczną zaproponowanej syntezy jest zwracanie uwagi na charakter działań podejmowanych przez jezuitów i ich ducha, stanowiące próbę wyjaśnienia powodzenia zakonu i skuteczności podejmowanej przez niego wszechstronnej działalności. Autorka podjęła także próbę wyjaśnienia trudności, jakie napotykali jezuici w swojej działalności i które w końcu doprowadziły do ich kasaty. Abbé de Rancé, Vie et mort des moines de la Trappe, éd. Jean-Maurice de Montremy (Le Temps Retroué), Paris: Mercure de France, 2012, ss. 294 Opat Armand-Jean Le Bouthillier de Rancé zachował się w pamięci potomnych przede wszystkim jako reformator klasztoru la Trappe. Założenia wprowadzanej reformy zapisał w licznych pismach, którymi wniósł znaczny wkład także do teologii monastycyzmu. Wśród jego prac znajduje się również osobne dzieło, które składa się z 13 spisanych przez niego relacji o śmierci mnichów z Trappe z lat 1674 1699. Dzieło cieszyło się dużą popularnością Rancé publikował je czterokrotnie, stopniowo poszerzając o nowe relacje ( z lat 1678, 1683, 1691, 1699). Prezentowana publikacja stanowi przedruk ostatniego wydania. Każda relacja o śmierci mnicha zawiera zwięzły opis jego życia, zwłaszcza ocenę życia w klasztorze, a na tym tle przygotowanie się do śmierci i samą śmierć. W zamierzeniu autora miał to być przewodnik duchowy dla mnichów w jego wspólnocie, szczególnie jeśli chodzi o przygotowanie do śmierci, stanowiące ważny element duchowości monastycznej. Można powiedzieć, że dzieło wpisuje się w ciąg popularnych kiedyś pism duchowych mówiących o przygotowaniu do śmierci (de arte moriendi). Na podstawie zebranych relacji możemy przede wszystkim poznać wiele konkretnych zagadnień dotyczących życia wspólnoty w Trappe w pierwszym okresie jej istnienia, które stało się potem punktem odniesienia dla trapistów. Poznajemy ponadto ważne wątki duchowości proponowanej przez działającego w tym klasztorze Rancégo. Z tych powodów prezentowane dzieło stanowi niezastąpione źródło do poznania ważnego nurtu monastycznego w Kościele.

400 Notki recenzyjne Anna Maria Rapetti, Monachesimo medievale. Uomini, donne e istituzioni, Venezia: Marsilio Editori Porziuncola, 2005, ss. 172 Zbiór studiów A. M. Rapetti dotyczy monastycyzmu w XI i XII w., a więc w okresie jego największego rozwoju, który ściśle jest związany z dokonującymi się w jego łonie próbami wprowadzenia reform instytucjonalnych i odnowy duchowej. Autorka stara się wyjaśnić, na czym opierał się sukces, zarówno duchowy, jak i materialny, jaki odnieśli w wiekach XI i XII w. cystersi i kartuzi. Omawia organizację i funkcjonowanie wczesnych cysterskich wspólnot monastycznych, zwraca rolę na kształtowanie się odnowionego modelu opata, a także podział funkcji pełnionych w ramach tych wspólnot. Wskazuje także, że model cysterski odegrał ważną rolę w kształtowaniu się instytucjonalnych form odnowionego monastycyzmu żeńskiego. W dwóch studiach poświęconych kartuzom i cystersom autorka stara się pokazać wzajemne zależności zachodzące między tymi dwoma modelami monastycznymi. Wskazuje, że są między nimi podobieństwa, jeśli chodzi o kierowanie wspólnotą ludzką, zasadnicze rozbieżności natomiast daje się zauważyć w podejściu do własności monastycznej oraz w zarządzaniu nią model kartuski zarządzania posiadłościami jest integralnie wpisany w cały styl życia eremickiego. Autorka, odpowiadając na zadane na wstępie pytanie, wskazuje, że źródło sukcesu cystersów i kartuzów należy widzieć w ich odwadze w podejmowaniu nowych wyzwań kulturowych oraz gotowości do eksperymentowania w zakresie rozwiązań instytucjonalnych. Dzięki temu we wspólnotach monastycznych zostały wyzwolone odpowiednie zdolności organizacyjne i wprowadzone nowe modele zarządzania. Wydaje się, że A. M. Rapetti zbyt mocno kieruje się kryteriami socjologicznymi, pomijając rolę kryteriów religijnych, stanowiących punkt wyjścia poszukiwań monastycznych w dokonującej się wówczas odnowie monastycyzmu. Niemniej jej praca stanowi niewątpliwie twórczy wkład do prowadzonych obecnie intensywnych badań nad początkami cystersów i kartuzów. Alessandro Saraco (red.), La Penitenzieria Apostolica e il suo archivio. Atti della giornata di studio, Roma, Palazzo della Cancelleria, 18 novembre 2011, Città del Vaticano: Libreria Editrice Vaticana, 2012, ss. 188 Penitencjaria Apostolska jest trybunałem papieskim, który zajmuje się sprawami dotyczącymi forum wewnętrznego, dlatego jest ona nazywana także trybunałem sumienia. Z tego powodu stanowi jedną z najważniejszych instytucji centralnych rządów w Kościele. Najogólniej mówiąc, jej kompetencji podlegają rozmaite sprawy duchowe wiernych, których zakres ulegał pewnym zmianom w ciągu wieków, w tym przede wszystkim sprawy odpustów. Z tego powodu archiwum Penitencjarii Apostolskiej dysponuje niezastąpionymi źródłami do badania dziejów pobożności oraz zaangażowania duchowego w Kościele. Jego zasoby były dostępne

Notki recenzyjne 401 dla badaczy tylko w niewielkim stopniu 1, a w historiografii polskiej praktycznie są niewykorzystywane. Tymczasem praktycznie każda sprawa dotycząca pobożności, rozwijającej się np. w ramach bractw, w przeszłości ściśle związana z udzielaniem odpustów, przechodziła przez Penitencjarię Apostolską, która ją odnotowywała, niejednokrotnie w wieloraki sposób. Bardzo cennym źródłem są zwłaszcza kierowane do trybunału wszelkiego typu supliki oraz udzielane na nie odpowiedzi. Oprócz kwestii ściśle religijnych archiwum Penitencjarii Apostolskiej zawiera bogate źródła, pozwalające prowadzić badania nad historią obyczajową, społeczną i ekonomiczną. Archiwum historyczne Penitencjarii Apostolskiej zostało wreszcie w pełni otwarte dla badaczy i odpowiednio przygotowane do prowadzenia badań. Prezentowana publikacja zawiera akta z konferencji zorganizowanej w 2011 r., której celem było przedstawienie dziejów tego archiwum z okazji jego otwarcia, a zwłaszcza pokazanie wielorakich możliwości jego wykorzystania w badaniach historycznych. Prezentowany tom zawiera następujące opracowania: A. Saraco, L Archivio storico della Penitenzieria Apostolica. Origini, evoluzione, consistenza; S. Pagano, Formulari di suppliche e di lettere della Penitenzieria Apostolica anteriori al secolo XV; L. Schmugge, Le suppliche nell archivio della Penitenzieria Apostolica e le fonti in partibus ; K. Salonen, L attività della Penitenzieria Apostolica durante il Pontificato di Pio II (1458 1464); A. Esch, I registri della Penitenzieria Apostolica come fonte della storia sociale ed economica del XV secolo; M. Raffaeli, Archivi ecclesistici e ricerca storica. L esempio della Penitenzieria Apostolica; A. Pagano, Acta Cardinalium Poenitentiariorum Maiorum seu Acta Sacrae Paenitentiariae; G. Caberletti, Il fondo dei matrimoniali e sua rilevanza per la ricerca storica; F. Lovison, La serie dei Penitenzieri Minori tra XVI e XIX secolo; R. Regoli, I fondi della Penitenzieria Apostolica relativi all occupazione francese di Roma. André Vauchéz, Francesco d Assisi e gli Ordini mendicanti, Assisi: Edizioni Porziuncola, 2005, ss. 325 Francuski mediewista A. Vauchéz, chociaż jak sam zaznacza we wstępie nie należy do historyków franciszkujących, w kolejnej publikacji zebrał pokaźną liczbę swoich studiów poświęconych właśnie franciszkanizmowi. Zostały one podzielone na trzy bardzo spójne pod względem tematycznym grupy: pierwsza dotyczy samego św. Franciszka z Asyżu, druga poświęcona jest zakonom mendykanckim w okresie od ich powstania do XV w., a trzecia ma charakter hagiograficzny. W studiach grupy pierwszej A. Vauchéz omawia kwestię specyfiki odnowy duchowej zaproponowanej przez świętego z Asyżu i charakter jego pism, zwracając uwagę na ich nastawienie 1 Przegląd wykorzystania rozmaitych źródeł watykańskich można znaleźć w: Bibliografia źródeł watykańskich cytowanych w polskich periodykach 1946 1990, Rzym-Warszawa 2000.

402 Notki recenzyjne antyheretyckie. Stara się wydobyć obraz młodości św. Franciszka, jaki wyłania się z żywotów napisanych przez Tomasza z Celano. Dwa studia dotyczą stygmatów św. Franciszka. Zamyka ją tekst poświęcony snom papieża Innocentego III, które głęboko wpisały się w żywot i misję św. Franciszka, stanowiąc stały element uzasadnień jego wiarygodności eklezjalnej. Druga grupa studiów ma charakter głównie socjologiczny. Autor omawia wpływ dominikanów i franciszkanów na życie społeczne, szczególnie miejskie, w Italii i Francji, a także na samo papiestwo. Trzecia grupa tekstów, o charakterze hagiograficznym, poświęcona jest następującym postaciom: św. Małgorzacie z Cortony, św. Eleazarowi z Sabran, Delfinie z Signe, żonie św. Eleazara (kwestia jej procesu kanonizacyjnego), Joannie Marii de Maillé, św. Kolecie, św. Katarzynie Vigri, św. Franciszkowi z Paoli. Zamyka ją artykuł, którego bohaterem jest Paul Sabathier (1858 1928), autor głośnej biografii św. Franciszka. Tomem tym A. Vauchéz wpisuje się w krąg wpływowych badaczy franciszkanizmu, a jego praca powinna być uwzględniana w studiach poświęconych temu nurtowi życia zakonnego w Kościele. Dariusz Wadowicki, Mit w społeczeństwie i kulturze [Myth in the society and culture] (Tożsamość Osób, Zbiorowości i Instytucji, 9), Lublin: Wydawnictwo KUL, 2013, pp. 253 The aim of this work is to explain the way of the myth functioning in the modern and postmodern society. In first chapter the author defines main properties and features of the myth and its socio-cultural functions. In the second chapter he presents the relation between myth and colloquial and symbolic thinking, ritual, language, collective memory, ideology and utopian thinking. He does highlight how different characters may take the myth in relation to the reality in which it functions. In the third chapter are discussed the efforts leading to reject the mythical worldview (for instance through the illusion of modernity) and establishing of a new socio-cultural order based on rational and scientific basis. As he states, the attempts were accompanied by the emergence of new myths, such as the myths of progress, of revolution and totalitarian states. In the last chapter, the author presents the rebirth of mythical foundations of culture, especially present in popular culture and media. He reveals the myth as the crucial element of the culture that allures subsequent generations looking for an inspiration to action or support in problem solving. The book turns out to be very useful in terms of noticing, understanding, and critical analysis of historiographical myths, including those concerning history and monastery functioning. Angelika Lipka Office of Project, Wrocław

Notki recenzyjne 403 Tomasz Węcławowicz, Cocto latere nobilitavit. O ceglanych murach kościołów średniowiecznego Krakowa [Cocto latere nobilitavit. Brick walls of medieval churches in Cracow], Kraków: Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o., Oficyna Wydawnicza AFM, 2013, pp. 290, summary in English, illustrated The author distinguishes two stages in the construction of brick churches in Cracow: the early stage and the so-called Casimir stage. In the early stage (13 th century) four brick monastery churches were built in the city and in its vicinity: of the Cistercians in Mogiła (1218-1266), of the Dominicans (1220s), of the Franciscans (1237-1269) and of the Norbertine Sisters in Zwierzyniec (1255-1259). The author examines the Cistercian and the Franciscan churches as the most representative buildings which did not undergo alterations in later periods. When it comes to the Casimir architecture, he presents its two most outstanding examples, i.e. the Church of Our Lady (1340s-1390s) and the Corpus Christi Church (1340-1401). The publication includes 121 architectural drawings as well as photographs. Patrycja Ziomek Office of Project, Wrocław Wioletta Zawitkowska, Władysław P. Wlaźlak (eds), Archiwa i kancelarie w służbie Kościoła i nauki [Archives and offices in the service of the Church and the science], Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2012, pp. 144, ilustrated The book is the outcome of the conference which was held on 24 March 2012 in Częstochowa on the occasion of the 20 th anniversary of the W. Patykiewicz Archives of the Archdiocese of Częstochowa. It initiates a series of publications which aim is to promote knowledge of the ecclesiastical archives and offices, their functions, as well as the resources and opportunities to use these materials accumulated within them. The monastic subject in the first volume, however, is poorly represented. It consists of 12 texts, but only with 2 of them touching close the profile of Hereditas Monasteriorum. The first of them is an article of Bogdana Petryszak (in Ukrainian) about the collection of parchment documents from the collections of the Central State Historical Archives of Ukraine in Lviv. The author draws attention to a valuable, often unexplored until now, diplomatic material to the recognition of medieval history of the Archdiocese of Lviv, in which an important place occupy monastic documents mostly concerning the Dominicans, Franciscans and Carmelites of Lviv. The second of the signed texts is prepared by W. Szetelnicki edition of the Sigismund III Vasa document of 20 March 1595 concerning Lesienice near Lviv, the village belonging to the Benedictines of Lviv, the first established on the Russian Lands nunnery of the Latin Rite. The edition became the starting point for synthetic outline of the history of the community from its foundation around 1593-1596 until the deportation from Lviv and settlement in Krzeszów in Lower Silesia in 1946. Marek L. Wójcik Institute of History University of Wrocław