Wykład 12 Odczytanie fragmentu Joz 1,1-5 Ks. Michał Bednarz Wejście Izraelitów do Ziemi Obiecanej. Prowadzący: Czy Izraelici cudownie przeszli przez Jordan? Wykładowca: Po wyjściu z Egiptu i w czasie wędrówki przez pustynię Izraelici błyskawicznie zdobyli Zajordanie aŝ do Hermonu na północy. Następnie przybyli do Szittim na wysokości Jerycha. Tutaj Jozue opracował plan zdobycia Kanaanu. Wysłał zwiadowców a po ich powrocie Izraelici przygotowali się do wkroczenia na zachodni brzeg Jordanu. Jozue zdawał sobie sprawę z tego, iŝ opanowanie tego terenu nie będzie łatwe i dlatego pragnął wzmocnić wiarę narodu. Zapewnił Izraelitów, Ŝe Bóg będzie ich wspierał w trudnych chwilach. Równocześnie przypomniał, Ŝe władza Boga nie ogranicza się tylko do Izraela i dlatego nic nie przeszkodzi szczęśliwemu przebiegowi wydarzeń (Joz 3,14-17). Izraelici weszli do Jordanu i wtedy zdarzyło się coś niezwykłego. Zaledwie kapłani wkroczyli do rzeki, wody zatrzymały się w okolicach miejscowości Adam (Tell ed-damijeh na północ od Jerycha w okolicy Wadi Faria). Przez większą część roku przeprawa przez Jordan, mający w okolicach Jerycha około 25 m szerokości i 1,5 m głębokości, moŝliwa jest tylko w kilku miejscach. Jednak wiosną deszcze i topniejące śniegi Hermonu sprawiają, Ŝe rwąca rzeka miewa 35 m szerokości i 4 m głębokości. W tym czasie przebycie jej wzburzonego nurtu staje się niemoŝliwe a takŝe nawet bardzo niebezpieczne. 10 nisan (marzec-kwiecień) kapłani niosący arkę zbliŝyli się do rzeki, której poziom się podniósł. Nie przeraŝało ich to jednak. Wzmianka o podniesieniu się poziomu wody nie jest bez znaczenia. Wzrost poziomu wody w Jordanie w czasie Ŝniw jest czymś niezwykłym. Zwykle w tym okresie jest najniŝszy, gdyŝ przestają juŝ padać deszcze, a śniegi Hermonu jeszcze nie zaczęły topnieć. Po ludzku rzecz biorąc, był to okres najbardziej sprzyjający do tego, aby przejść rzekę w bród i dlatego autor, chcąc zaznaczyć, Ŝe miała miejsce BoŜa interwencja, wspomina, Ŝe Jordan przybrał. Chcąc zrozumieć to, co się mogło wydarzyć, naleŝy zwrócić uwagę na układ terenu. Dolina Jordanu na odcinku od Jeziora Galilejskiego do Morza Martwego początkowo, przez pierwsze 40 km, jest szeroka. Jordan pozostaje tutaj łatwo dostępny, gdyŝ jego koryto leŝy mniej więcej na wysokości dna doliny. Ale 12 km dalej Jordan wchodzi w dolinę wewnętrzną zwaną ez-zor, która poszerza się niekiedy do 1 km, a rzeka rzeźbi swój bieg w marglowym terenie. Jego koryto znajduje się 20-50 m poniŝej doliny. Dlatego na tym odcinku gwałtowne deszcze albo wzrost poziomu wody mogą spowodować podmycie brzegu, który zapada się i blokuje przepływ wody. Wspomniany brzeg wewnętrznej doliny Jordanu, zwanej ez-zor, mający niekiedy nawet kilkadziesiąt metrów wysokości, moŝe zostać podmyty i przez pewien czas woda nie płynie korytem rzeki. Historia zna tego rodzaju zjawisko. Konikarz arabski Nuwari wspomina, Ŝe w nocy z 6 na 7 grudnia 1267 r. gwałtowne deszcze spowodowały obsunięcie się zachodniego brzegu Jordanu w pobliŝu Tell ed-damijeh. Nurt rzeki został w tym miejscu zatrzymany na 24 godziny. Podobnie stało się w r. 1927 po trzęsieniu ziemi. Nastąpiło obsunięcie się wysokich, gliniastych brzegów Jordanu. Autor Księgi Jozuego nie twierdzi, Ŝe coś podobnego miało miejsce w czasie przejścia Izraela. Współcześni egzegeci przyjmują jednak, Ŝe Bóg mógł się posłuŝyć tego rodzaju zjawiskiem naturalnym, aby okazać swoją potęgę. Wydarzenie posiadało jednak niezwykły charakter, gdyŝ Bóg przepowiedział to, co miało nastąpić, chociaŝ posłuŝył się przyczynami drugorzędnymi (Joz 3,13). 1
Po przejściu Jordanu Jozue wzniósł w Gilgal (2 km na północ od Jerycho) pomnik, który miał przypominać to niezwykłe wydarzenie. W ten sposób zamknął się wielki rozdział w dziejach narodu. Izrael nie będzie się juŝ błąkał po pustyni, ale wchodzi do ziemi mlekiem i miodem płynącej. Prowadzący: Dlaczego mamy czytać opowiadania o zdobyciu Ziemi Obiecanej przez Izraelitów? Dlaczego mamy wspominać dziwny i obcy nam zupełnie okres dziejów Izraela? Wykładowca: Spróbujmy uzyskać odpowiedź na te pytania w oparciu o jedną z ksiąg biblijnych. Przywódcy izraelscy przedstawieni w Księdze Sędziów sprawiają kłopot historykom. Bardzo trudno ustalić precyzyjnie, kiedy działali i w jakiej kolejności po sobie następowali. W wielu wypadkach nie byli przywódcami całego narodu, lecz tylko jednego czy drugiego pokolenia. Zostawmy jednak na boku zagadnienia historyczne, gdyŝ nie są najwaŝniejsze, a spróbujmy odpowiedzieć na pytanie, jakie znaczenie religijne ma Księga Sędziów? JuŜ autor Księgi Jozuego podkreśla, Ŝe Bóg jest wybawicielem. Dlatego zaznacza, Ŝe zdobycie Ziemi Obiecanej przez Izraelitów było wynikiem interwencji Boga. To On kierował Jozuem. Uwidoczniło się to w nadzwyczajnych wydarzeniach: w przejściu przez Jordan (Joz 3,14), zdobyciu Jerycha (Joz 6,11), zwycięstwie pod Gibeonem (Joz 10,10). Wspomniane zwycięstwa nie były zasługą Izraelitów. Podobnie pisze autor Księgi Sędziów. Dlatego zaznacza, Ŝe Gedeon zostawił przy sobie tylko trzystu wojowników. Chodziło o to, aby Izrael nie mówił: Moja ręka wybawiła mnie (Sdz 7,2). Autor Księgi Sędziów zaznacza jednak, Ŝe wszystkie wybawienia, jakich Izraelici doświadczyli, nie są doskonałe i trwałe, ale tylko czasowo przemijające. Zwłaszcza dzieje Gedeona, Jeftego czy Samsona budzą niepokój i rozczarowanie. Po początkowych sukcesach nastąpiły niepowodzenia spowodowane niedoskonałością wybawicieli. Te niepowodzenia i klęski zrodziły błaganie o trwałe wyzwolenie. Niedoskonali wybawiciele sprawili, iŝ marzono o doskonałym Wybawcy. W Księdze Sędziów dotykamy tajemnicy powołania przez Boga, który w pewnych wypadkach wybiera ludzi, którzy nie są bynajmniej doskonali. Są czasem postaciami kłopotliwymi. Sędziowie nie byli ludźmi świętymi, ale bohaterami w słuŝbie wspólnoty. Nie przebierali w środkach, aby osiągnąć zamierzony cel. Bywali często bardzo okrutni. Dziwi, Ŝe Bóg wybrał Jeftego, który był bandytą (Sdz 10,3). Gdy chodzi o obyczaje, sędziowie byli dziećmi epoki. Jedno ich tylko odróŝnia od współczesnych im ludzi: wiara w Boga i bezwzględne posłuszeństwo Jego nakazom. Potrafili dokonywać wiele dzięki BoŜej pomocy. Tracili jednak moc i znaczenie wtedy, gdy Bóg odsuwał się od nich. Tak było w wypadku Samsona, który chełpił się, Ŝe zabił tysiąc ludzi posługując się oślą szczęką. Nie potrafił jednak zachować tajemnicy i uległ przewrotnej kobiecie Dalili, perfidnej piątej kolumnie filistyńskiej, która lepiej słuŝyła interesom swego narodu niŝ Samson Bogu. Pamiętajmy ponadto o tym, iŝ autorzy Biblii często podkreślają, iŝ Bóg wybierał ludzi nie dlatego, Ŝe byli bez winy i lepsi od innych, ale dlatego, Ŝe tak chciał. Wreszcie trzeba pamiętać, Ŝe Księga Sędziów jest bardzo schematyczna, ale w oparciu o wydarzenia autor przekazuje waŝne prawdy. W opisie wciąŝ powtarza się następujący schemat: grzech, kara, Ŝal, wyzwolenie. Autor podkreśla najpierw: Wówczas Izraelici czynili to, co złe w oczach Pana, i słuŝyli Baalom. Porzucili Boga swoich ojców, Jahwe, który ich wyprowadził z ziemi egipskiej, i poszli za cudzymi bogami, którzy naleŝeli do ludów sąsiednich. Oddawali im pokłon i porzucili Pana (Sdz 2,2,11-13). Na karę nie trzeba było długo czekać. Sąsiednie ludy (Edomici, Moabici, Amoryci, Madianici i Filistyni) stawali się narzędziami w ręku Boga. Wówczas zapłonął gniew Pana przeciw Izraelitom, tak Ŝe wydał ich w ręce ciemięzców, którzy ich złupili (Sdz 2,14). Naród nawracał się. Wówczas Izraelici wołali do Pana (Sdz 4,3). Bóg zsyłał wybawiciela, który wyzwalał ich z rąk nieprzyjaciół. Wówczas Pan wzbudził sędziów, by wybawili ich z ręki tych, którzy ich uciskali (Sdz 2,16). Autor, powtarzając ten schemat, z jednej strony przypomina miłość i miłosierdzie BoŜe. Odrzucony przez ludzi Bóg, nie odrzuca, lecz jest gotów przebaczać w nieskończoność, byle tylko człowiek się nawrócił. Z tego względu księga jest niezwykle optymistyczna. Wspomniany schemat budził, i budzi, w ludziach 2
nadzieję. MoŜna, w oparciu o tę księgę powiedzieć, Ŝe Bóg nie da się nigdy zmęczyć ludzkim złem i grzechem. Nigdy więc nie ma powodu do zwątpienia. Ale konieczne jest nawrócenie. Nigdy jednak nie jest za późno na pokutę. JeŜeli tak się stanie, Bóg z pewnością okaŝe miłosierdzie. W tym kontekście waŝne jest takŝe, Ŝe autor podkreśla, iŝ człowiek stale jest skłonny do grzechu. To nie my jesteśmy wielcy i wspaniale, ale Bóg, który niezmordowanie działa w człowieku. Ks. Piotr Łabuda Przekłady biblijne Prowadzący: W zakres traktatu o tekście biblijnym, który tydzień temu omawialiśmy, wchodzi takŝe sprawa tłumaczeń Pisma Świętego. Wykładowca: Posiadanie i znajomość przekładów Pisma Świętego jest nieodzowna dla wszelkich prac nad odtworzeniem autografu. Szczególne znaczenie posiadają tłumaczenia i przekłady staroŝytne, niektóre bowiem z nich pochodzą z czasów, z których nie zachował się Ŝaden rękopis w języku oryginalnym. StaroŜytne przekłady i tłumaczenia mają dla współczesnych badaczy i komentatorów bardzo du- Ŝą wartość. Spowodowane to jest faktem, iŝ większość z tych staroŝytnych tłumaczeń Biblii została wykonana przez tłumaczy-kopisów w sposób dosłowny. Prowadzący: Jakie są najwaŝniejsze przekłady? Wykładowca: Chronologicznie jako pierwsze przekłady naleŝy wymienić targumy aramejskie, których historia sięga czasów po niewoli babilońskiej, kiedy to język biblijny hebrajski, był wypierany przez język aramejski. Stąd teŝ od V wieku przed Chr. pojawia się potrzeba tłumaczenia tekstu biblijnego czytanego w czasie naboŝeństw synagogalnych (zob. Ne 8,1-8). Po przeczytaniu kilku wersetów Biblii hebrajskiej, tłumacz w sposób wolny przekładał je na będący w uŝyciu język aramejski. Parafrazy te najpierw przekazywane były w sposób ustny, a dopiero w późniejszym okresie spisywane. Stąd teŝ nazwa targumy od aramejskiego targum przekład (zob. Ezd 4,7). Targum zatem to staroŝydowskie przekłady lub parafrazy Starego Testamentu z języka hebrajskiego na aramejski uŝywany przez śydów palestyńskich w czasach poprzedzających Ŝycie i działalność Jezusa. Najbardziej znaczące targumy: - Targum Jerozolimski II z czasów przedchrześcijańskich, będący zbiorem róŝnych fragmentów pergaminowych znalezionych w genizie kairskiej oraz kodeks Neofiti z Biblioteki watykańskiej. Jest to targum do Pięciosięgu. - Targum Onkelosa, zwany teŝ babilońskim, z I/II w. do Pięcioksięgu. - Targum Jonatana do Proroków, przypisywany Jonatanowi, uczniowi Hillela. Pochodzi najprawdopodobniej z III w. PRZEKŁADY GRECKIE: Pośród przekładów greckich najbardziej znanym jest Septuaginta (LXX), która jest pierwszym i najstarszym tłumaczeniem Starego Testamentu z hebrajskiego i aramejskiego na język grecki. Tłumaczenie to powstało w Aleksandrii około III-I w. przed Chr. O powstaniu LXX dowiadujemy się z apokryfu pt. List Arysteasza, który pochodzi najprawdopodobniej z II w. przed Chr. Według niego Ptolemeusz, król Egiptu (285-247), pragnął mieć w swojej bibliotece aleksandryjskiej wszystkie księgi świata w greckim języku. Gdy faraon zapragnął, by w jego bibliotece znalazł się egzemplarz Biblii, arcykapłan z Jerozolimy przysłał 72 tłumaczy, którzy mieli dokonać przekładu. Od liczby legendarnych tłumaczy pochodzi łacińska nazwa: Septuaginta czyli Biblia siedemdziesięciu. Jak głosi podanie, tłumacze ci zostali umieszczeni na wyspie Faros i w ciągu 72 dni przełoŝyli Prawo, czyli Pięcioksiąg MojŜeszowy. 3
W rzeczywistości greckiego tekstu potrzebowała gmina Ŝydowska w Aleksandrii, w której znajdowało się wielu prozelitów mówiących jedynie po grecku. Stąd teŝ powstała potrzeba przetłumaczenia Tory na język zrozumiały dla helleńskich wyznawców judaizmu. Tłumaczenia kolejnych ksiąg powstawały sukcesywnie aŝ do I w. przed Chrystusem. Ostatnią księgą, która została przetłumaczona, była Księga Mądrości zredagowana w połowie I w. przed Chrystusem i dołączona do LXX. Wartość przekładu LXX jest róŝna. Przede wszystkim tekst LXX róŝni się układem i ilością materiału od Biblii hebrajskiej. Ponadto jedne księgi, jak np. Księga Psalmów, Pieśni nad Pieśniami, są przeło- Ŝone niemal dosłownie. Są jednak i takie, które moŝna określić mianem nie tyle tłumaczenia, co raczej swobodnej parafrazy. Zaliczyć tu moŝna Księgę Hioba, Daniela. Najlepiej przetłumaczony został Pięcioksiąg. W środowisku hellenistycznym LXX cieszyła się ogromną popularnością. Odrzucenie jej przez wyznawców judaizmu w II wieku po Chrystusie miało dwie przyczyny. Przede wszystkim spowodowane to było uznaniem przez chrześcijan LXX za swoją Biblię. Inną przyczyną było dostrzeŝenie przez śydów rozbieŝności między LXX a Biblią hebrajską. Stało się to moŝliwe, dzięki ujednoliceniu tekstu przez Ben Aqibę. Wpływ LXX na Nowy Testament był bardzo duŝy. Na 350 cytatów ze Starego Testamentu znajdujących się w dziełach nowotestamentalnych, 300 pochodzi z LXX. Częste korzystanie z LXX spowodowane było tym, iŝ w gminach chrześcijańskich, które posługiwały się przede wszystkim językiem greckim, LXX była oficjalnie uŝywanym tekstem Biblii. Stąd teŝ moŝna mówić o natchnieniu biblijnym LXX, gdyŝ LXX była cytowana generalnie w pismach Ojców greckich, czytana w liturgii, komentowana w homiliach, katechezach i teologii. NaleŜy równieŝ pamiętać, Ŝe księgi deuterokanoniczne Starego Testamentu zostały przekazane jedynie w wersji LXX, poniewaŝ ich tekst hebrajski zaginął (Tb, Jdt, 1 Mch), albo spisano je od razu w języku greckim (2 Mch, Mdr). Nie mamy rękopisu Septuaginty, podobnie jak i w przypadku Biblii hebrajskiej. Posiadamy natomiast 700 rękopisów LXX na papirusach, w tym najstarszy papirus Rylandsa 458 z II w. przed Chrystusem zawierający kilka fragmentów Księgi Powtórzonego Prawa. Zachowało się teŝ wiele kodeksów majuskułowych i minuskułowych. Ponadto zachowały się fragmenty LXX w czwartej i siódmej grocie w Qumran (Wj 28,4-7; Kpł 2,3-5; 5,18-24). RównieŜ kodeksy z IV i V wieku, jak Synajski, Watykański i Aleksandryjski, które zawierają tekst Nowego Testamentu przekazują cały tekst Starego Przymierza w wersji LXX. Natomiast z kodeksów minuskułowych pełny tekst Biblii przekazują kodeksy 68, 106, 122 i 130. INNE TŁUMACZENIA GRECKIE Niezadowolenie śydów z powstania LXX sprawiło, Ŝe dokonano nowych, alternatywnych dla LXX tłumaczeń: - Tłumaczenie Akwili (Aq) prozelity z Pontu. Powstało około 140 roku. Zawiera tekst Starego Testamentu przetłumaczony w sposób literalny, co doprowadziło do licznych błędów gramatycznych i syntaktycznych. Jednak jako świadek tekstu ułatwia on dotarcie do tekstu hebrajskiego, z którego dokonano przekładu. Zachowały się nieliczne jego fragmenty. - Tłumaczenie Teodocjona (Th) prozelity z Efezu. Powstało najprawdopodobniej około 180 roku, choć niektórzy komentatorzy uwaŝają, Ŝe tłumaczenie to jest duŝo wcześniejsze, a na pewno starsze od dzieła Akwilii. Tłumaczenie to charakteryzuje się małą dosłownością, jak równieŝ tendencją do pozostawiania wielu słów hebrajskich zamiast tłumaczenia na grekę. Tłumaczenie Teodocjona w środowisku chrześcijańskim było mocno konkurencyjne względem LXX, czego potwierdzeniem są liczne cytaty starotestamentalne, w Nowym Testamencie, które wydają się być bardzo zbliŝone do tłumaczenia Teodocjona. Przekład Theodocjana jest zachowany tylko w księdze Daniela, która weszła do LXX. 4
- Tłumaczenie Symmacha (Sym) Samarytanina nawróconego na judaizm ucznia rabiego Meira, który był uczniem ben aniby. Powstało około 200 roku. Niektórzy czas tego przekładu przesuwają na 165 rok. Jest to bardzo precyzyjny przekład przeznaczony dla czytelników helleńskich, którzy nigdy nie zetknęli się z językiem hebrajskim. Z tekstów przekładu usuwane są wszelkie hebraizmy. Jak podają autorzy greccy, np. Euzebiusz z Cezarei, przekład ten był wysoko ceniony przez chrześcijan. Tłumaczenie to było akceptowane w IV wieku takŝe przez Ŝydowską diasporę w Egipcie. Przekład Symmachia jest znany jedynie z fragmentów Heksapli (zob. niŝej) jak równieŝ z dwóch rękopisów pergaminowych z III-IV wieku pochodzących z Egiptu i zawierających fragmenty Psalmów. HEKSAPLA Mówiąc o przekładach, naleŝy powiedzieć o dziele Orygenesa, który nie tyle dokonał przekładu, co raczej recenzji juŝ istniejących przekładów. Dzieło Orygenesa powstało w Cezarei Palestyńskiej w latach 220-245. Było to 50-tomowe dzieło, w którym Orygenes zestawił synoptycznie w sześciu kolumnach (stąd nazwa Biblia hexapla czyli sześcioraka ): I kolumna tekst hebrajski Biblii w wersji oryginalnej, II kolumna tekst hebrajski Biblii w transkrypcji greckiej, III kolumna przekład Aquili, IV kolumna przekład Symmacha, V kolumna LXX, VI kolumna przekład Teodocjona. Do Księgi Psalmów były dwie dodatkowe kolumny zawierające przekłady zwane Quinta i Sexta. Kolumna V zawierała tekst LXX z pierwszym w dziejach aparatem krytycznym, Orygenes bowiem uŝył w tej kolumnie pewnych znaków: obol (/), jeśli tekst grecki był obszerniejszy od hebrajskiego; jeśli zaś krótszy wpisywał tłumaczenie greckie na ogół z Teodocjona zaznaczając asteryskiem (*) początek tekstu. Na końcu obu rodzajów tekstu umieszczał półobol. Niestety Heksapla Orygenesa nie została nigdy w całości przepisana i spłonęła w czasie najazdu arabskiego w 638 r. Ocalały tylko odpisy pojedynczych ksiąg ze wszystkimi kolumnami greckimi oraz pełne odpisy kolumny V, tzw. Septuaginty heksaplarnej, które posiadamy w odpisach w komentarzach ojców greckich. Odpisy tekstu heksaplarnego zawierają kodeks Colbertino-Sarravianus z V wieku i kodeks Chisianusza z X wieku. PRZEKŁADY ŁACIŃSKIE Wraz z rozwojem chrześcijaństwa oraz wypierania języka greckiego przez łacinę, pojawiła się konieczność dokonywania tłumaczenia na język łaciński. Pierwsze wzmianki o takim przekładzie pochodzą z Afryki Północnej z 180 roku. Przekłady łacińskie dzielimy na starołacińskie (vetus latina) w wersji afrykańskiej (Afro) i europejskiej (Itala), które pochodzą z II i III wieku, oraz dzieło św. Hieronima Wulgatę, co oznacza wydanie rozpowszechnione. Dzieło to powstało na przełomie IV/V wieku. VETUS LATINA (VL) Nazwa vetus latina jest umownym określeniem wszystkich łacińskich przekładów Biblii dokonanych przed Wulgatą. Nie wiadomo ile ich dokładnie było. O ich istnieniu świadczą św. Hieronim i św. Augustyn, którzy skarŝą się, iŝ jest tak duŝo tych tłumaczeń jak egzemplarzy ksiąŝek. Przekłady te były najczęściej literalnym tłumaczeniem LXX. Zawierały duŝo grecyzmów. Najstarsze rękopisy Starego Testamentu są fragmentaryczne. Zaliczamy do nich kodeks wirzburski i wiedeński z V wieku. Natomiast zachowało się wiele kodeksów zawierających tekst Nowego Testamentu, które są oznaczane ma- 5
łymi literami alfabetu łacińskiego. Znaczniejsze z nich to kodeksy zawierające Ewangelie: a z Vercelli z IV wieku i kodeks b z Werony z V w., pisany srebrnymi literami na purpurze. WULGATA (VG) Na polecenie papieŝa Damazego, Hieronim (347-420) miał dokonać rewizji tekstu Pisma Świętego. W 383 roku poprawił on tekst Ewangelii i Psałterz, zaś trzy lata później, po śmierci papieŝa Damazego, Hieronim zamieszkał w Betlejem. W Cezarei poznaje Heksaplę i dokonuje przekładu Psałterza wg Heksapli. W latach 390-406 przełoŝył z języka hebrajskiego wszystkie księgi protokanoniczne Starego Testamentu, korzystając z pomocy VL. Wulgata zawiera takŝe deuterokanoniczne Starego Testamentu w wersji VL, natomiast tekst Nowego Testamentu jest tylko poprawioną przez Hieronima wersją starołacińską. Tekst Wulgaty Nowego Testamentu został szybko zaakceptowany w Kościele łacińskim, został teŝ zastosowany przy ujednoliceniu czytań liturgicznych. Natomiast wprowadzanie tekstów Starego Testamentu w wersji Wulgaty dokonało się po pewnym czasie (w VIII wieku). Wraz z rozpowszechniania się Wulgaty powstaje problem jej zniekształceń spowodowany częstym przepisywaniem. W czasie Soboru Trydenckiego Kościół posiadał wiele wersji Wulgaty, stąd teŝ w 1546 roku sobór potwierdza autentyczność Wulgaty i nakazuje wydać jej urzędowy i poprawiony tekst. Wydanie to ukazało się w 1592 roku pt. Biblia Sacra Vulgatae Editionis zwane równieŝ Editio Sixtino-Clementina od imion papieŝy, którzy ją wydali. Ta poprawiona wersja była w uŝyciu aŝ do XX wieku, kiedy to papieŝ Pius X zlecił zakonowi benedyktynów podjęcie prac nad rekonstrukcją pierwotnego tekstu Wulgaty. W 1977 roku wręczono Pawłowi VI ostatni tom Neo-vulgaty, która została promulgowana w 1979 roku jako tekst podstawowy do tłumaczeń liturgicznych w Kościele. Pamiętać naleŝy, iŝ pierwszą drukowaną ksiąŝką, była właśnie wydana z rękopisów paryskich Biblia Gutenberga Wulgata. Z tego pierwszego wydania zachowało się 45 egzemplarzy, z czego jeden z nich znajduje się w bibliotece WyŜszego Seminarium Duchownego w Pelplinie. PRZEKŁADY SYRYJSKIE Na uwagę zasługują równieŝ przekłady syryjskie, które naleŝą do jednych z najstarszych, a to za sprawą rozpowszechnia nauki chrześcijan w Syrii juŝ w I wieku. Do najwaŝniejszych tłumaczeń naleŝą: - Peszitta tzn. przekład prosty lub powszechny. Powstaje on w II wieku i stał się oficjalnym przekładem Kościoła syryjskiego. Tekst jest wierny, ale nie dosłowny. Za podstawę przekładu dla Pięcioksięgu posłuŝyła Biblii hebrajskiej, zaś Psalmy i Księgi Prorockie zostały przetłumaczone z LXX. Przekład Nowego Testamentu dołączono do Peszitty na początku V wieku, jednak przekłady Ewangelii istniały juŝ wcześniej. - Diatessaron, to dzieło Syryjczyka z Adiabeny Tacjana z 170 roku. Nazwa pochodzi od harmonii syryjskiej czterech Ewangelii. Znana jest z tłumaczenia greckiego powstałego w III wieku (papirus z Dura Europos). Dokonany w III wieku przekład poszczególnych Ewangelii jest zaleŝny w duŝym stopniu od Diatessaronu. Zachowały się dwa kodeksy tego przekładu: kuretoriański z V wieku i syro-synajski z IV wieku. - syro-palestyński. Przekład ten pochodzi z V wieku oparty i jest oparty na LXX. UŜywany jest w liturgii melchickiej. Do dzisiejszego czasu dotarły tylko fragmenty Ewangelii z lekcjonarzy. - przekład filokseniański całej Biblii dokonany w VI wieku przez biskupa Filoksena z języka greckiego. Przekład ten prawie całkowicie zaginął, zachowała się jedynie recenzja Nowego Testamentu dokonana w VII wieku przez biskupa Tomasza z Heraklei. - przekład syro-heksaplarny powstał w VII wieku w Aleksandrii. Jest to tłumaczenie niezwykle wierne, stąd teŝ ma duŝe znaczenie dla badań nad Septuagintą. Zachowały się tylko fragmenty. PRZEKŁADY KOPTYJSKIE 6
Chrześcijaństwo dotarło nad Nil pod koniec I wieku, stąd teŝ juŝ w II wieku powstały najstarsze przekłady na język Egipcjan w dialektach sahidyckim (Górny Egipt) i bohairyckim (Dolny Egipt). Generalnie nazywamy je koptyjskimi od staroŝytnego języka, którym posługiwały się niŝsze warstwy społeczeństwa egipskiego. Przekłady te generalnie powstały na podstawie LXX, aczkolwiek późniejsze księgi Starego Testamentu są poprawione według tekstu Heksapli. Tekst Nowego Testamentu reprezentuje recenzję H. INNE PRZEKŁADY STAROśYTNE - Ormiański. Armenia przyjęła chrześcijaństwo w IV w. Natomiast na początku V wieku mnich Mesrob Masztoc stworzył pisownię, a takŝe przekład ormiański, który oparł na tekście LXX. Tekst tego przekładu jest pierwszym tekstem zapisanym w języku ormiańskim. Najstarsze rękopisy pochodzą z IX wieku. - Etiopski. Chrześcijaństwo jest znane w Etiopii od IV wieku. Przekład ten został dokonany na podstawie LXX w VI wieku, w języku etiopskim klasycznym. Najstarsze rękopisy pochodzą z XIII wieku. - Gruziński. Gruzja przyjęła chrześcijaństwo od Armenii. Według tradycji duchowny ormiański Mesrob Masztoc (+440) stworzył, poza alfabetem ormiańskim, takŝe alfabet gruziński. W V wieku został przełoŝony tekst Nowego Testamentu oraz część Starego na język gruziński z ormiańskiego. Najstarsze rękopisy gruzińskie sięgają X wieku. - Gocki. Wynalazek pisma gockiego i przekład całej Biblii przypisuje się tradycyjnie biskupowi Ulfilowi z IV wieku. Nieliczne fragmenty tego tłumaczenia przetrwały do naszych czasów w rękopisach pochodzących z V wieku. - Starosłowiański. Przekład starosłowiański został dokonany przez Cyryla i Metodego w IX wieku na bazie LXX. Stała się z czasem oficjalną Biblią Kościoła ortodoksyjnego ludów słowiańskich. Najstarszy rękopis pochodzi z X wieku. PRZEKŁADY POLSKIE RĘKOPISY Pierwszymi wzmiankami o istnieniu tekstu biblijnego w języku polskim jest wiadomość, iŝ św. Kinga przed wyjściem z kościoła odmawiała Psalm 10 w języku ojczystym. Jest więc to świadectwo, Ŝe juŝ w XII wieku istniał przekład przynajmniej części Psałterza na język polski. Najstarszym zachowanym przekładem jest Psałterz Floriański. Psałterz ten pochodzi z początków XIV wieku i zawiera psalmy w języku łacińskim, polskim i niemieckim. Znaleziony został w klasztorze św. Floriana koło Linzu w 1825 roku i został zakupiony w 1931 r. do Biblioteki Narodowej i nazywamy go Psałterzem Floriańskim. Kolejny zachowany przekład pochodzi z XV wieku i zawiera przekład Księgi Psalmów. Nazywamy go Psałterzem Puławskim. Ma on formę modlitewnika ułoŝonego na poszczególne dni tygodnia. Obecnie znajduje się w Muzeum Czartoryskich w Krakowie. Najstarszy przekład całego Pisma Świętego na język polski pochodzi równieŝ z XV wieku. Nazywany jest Biblią Królowej Zofii, od imienia czwartej Ŝony Władysława Jagiełły lub Biblią szaroszpatacką, od miejscowości Szarosz Patak na Węgrzech, gdzie rękopis był przechowywany w miejscowej bibliotece. Jest to przekład na podstawie Wulgaty oparty najprawdopodobniej na tłumaczeniach czeskich. Dokonać go mógł kapelan królewski, Jędrzej z Jaszowic (1453-1461). Do dziś z dwóch tomów zachowało się tylko 185 kart tomu pierwszego. Kolejne zachowane przekłady pochodzą z XVI wieku: Psałterz Krakowski z 1536 roku, Psałterz Wróbla, czyli przekład Psalmów Macieja Wróbla wydany u Unglera w 1539 roku, Psałterz Dawidów Mi- 7
kołaja Reja z 1546 roku dedykowany królowi Zygmuntowi I, oraz Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego z 1579 roku. Pierwszy katolicki przekład Nowego Testamentu ukazał drukiem u Mikołaja Szarfenbergera w 1556 roku. Został opracowany przez M. Bielskiego według XIV wiecznego tłumaczenia z Wulgaty. Cechował się duŝym ubóstwem językowym. Natomiast tłumaczenie całego Pisma Świętego na język polski ukazało się w 1561 roku i zostało nazywane Biblią Lopolity. Przekładu bowiem dokonał Jan Nicz zwany Leopolitą (pochodził z Lwowa stąd Leopolita), profesor Akademii Krakowskiej. Dokonał tego na podstawie Wulgaty, posługując się równocześnie starszymi przekładami polskimi oraz tłumaczeniem czeskim. Przekład ten był mało dokładny i obarczony błędami składu drukarzy niemieckich. BIBLIA WUJKA Na szczególną uwagę zasługuje Biblia ks. Jakuba Wujka. Ks. Jakub Wujek urodził się w Wągrowcu w 1541 roku studiował we Wrocławiu i Krakowie, a następnie został wysłany przez biskupa J. Uchańskiego na dalsze studia do Wiednia. W 1565 roku wstąpił do zakonu jezuitów, gdzie po trzech latach otrzymał święcenia kapłańskie. W zakonie był rektorem kolegium w Poznaniu, Wilnie, Siedmiogrodzie i Krakowie. W 1584 roku jezuici powierzyli ks. Wujkowi dokonanie tłumaczenia Pisma Świętego. Przekład Nowego Testamentu został dokonany na podstawie Wulgaty i ukazał się w Krakowie w 1593 roku. Przekład Psałterza nastąpił rok później, cały zaś Stary Testament został wydrukowany w języku polskim w 1599 roku. Sam ks. Wujek nie doczekał tego wydania. Umarł w Krakowie w 1597 roku. Biblia Wujkowa była przez 350 lat w Kościele polskim oficjalnym tekstem. Pod względem literackim przewyŝszyła wszystkie dotychczasowe przekłady. Ze względu na walor językowy wydawali ją nawet protestanci. Istniało przekonanie, Ŝe przekład Wujkowy posiada aprobatę Stolicy Apostolskiej i Synodu Ogólnopolskiego, stąd teŝ do początków XX wieku nie akceptowano innych tłumaczeń. Zawierała ona komentarz autora, który korzystał z wypowiedzi Ojców Kościoła i polemizował z błędnymi poglądami. Piękno języka przekładu wywarło wielki wpływ na kształtowanie się języka polskiego. Z czasem jednak język Biblii Wujka stał się zbyt archaiczny i dlatego podjęto próby modernizacji Biblii Wujka. Wielu biblistów polskich pracowało nad unowocześnieniem tego przekładu. Na szczególną uwagę zasługuje praca z połowy XIX wieku ks. Waleriana Serwatowskiego, profesora Seminarium Duchownego w Tarnowie. Z innych prac warto wymienić tłumaczenie Nowego Testamentu abp. A. Szlagowskiego z 1900 roku, poprawkę Ewangelii i Dziejów Apostolskich z 1907 roku przez ks. J. Kruszyńskiego, poprawkę Nowego Testamentu Ks. L. Semkowskiego z 1936 roku. Na zlecenie Episkopatu Polski, w latach 1926-32, wydano 5 tomów tzw. Biblii poznańskiej (do Dziejów Apostolskich włącznie). Ze współczesnych przekładów Biblii na język polski: Ks. Eugeniusz Dąbrowski, Nowy Testament, Poznań 1947 na podst. Wulgaty, Poznań 1966, Ks. Feliks Gryglewicz, Ewangelie i Dzieje Apostolskie, Katowice 1947, Ks. Seweryn Kowalski, Nowy Testament, Warszawa 1957, Ks. Eugeniusz Dąbrowski, Nowy Testament, Warszawa 1957, Ks. Kazimierz Romaniuk, Nowy Testament, Poznań 1976, Roman Brandstaetter, Ewangelia wg Mateusza, Marka, Łukasza, Dzieje Apostolskie, Pisma Janowe, 1978-86, Czesław Miłosz, Ewangelia według Marka. Apokalipsa, ParyŜ 1984, Pismo Święte Nowego Testamentu w 12 tomach, [red.: E. Dąbrowski, F. Gryglewicz], Poznań 1959-79. 8
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu [tzw. Biblia Tysiąclecia, albo tyniecka], oprac. zespół biblistów polskich z inicjatywy benedyktynów tynieckich, Poznań 1965, Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu [tzw. Biblia poznańska], pod red. M. Petera i M. Wolniewicza, 1-3, Poznań 1973-75, Biblia to jest Pisma Święte Starego i Nowego Testamentu [Biblia protestancka wydana przez Bryt. i Zagr. Tow. Biblijne], oprac. przez Komisję Przekładu Pisma Świętego, Warszawa 1975, Pismo Święte Starego Testamentu w 12 tomach [zwane niekiedy Biblią lubelską], pod red. St. Łacha, Poznań 1961, Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia warszawsko-praska, oprac. K. Romaniuk, Warszawa 1997, Pismo Święte Nowego Testamentu. Przekład z języków oryginalnych z komentarzem, oprac. zespół biblistów polskich w inicjatywy Towarzystwa Świętego Pawła, Częstochowa 2005. Prowadzący: Dziękuję za dzisiejsze wykłady. Dzisiejsze pytanie konkursowe brzmi: W jakim celu powinniśmy czytać opisy biblijne o zdobyciu Ziemi Obiecanej przez Izraelitów? Odpowiedzi prosimy tradycyjnie przesyłać listownie bądź drogą e-mailową, bądź dzwoniąc na numer radia RDN. Prawidłową odpowiedź z konkursu z zeszłego tygodnia jak równieŝ imię i nazwisko osoby, która wylosowała nagrodę ksiąŝkową moŝna znaleźć na stronie internetowej naszego studium biblijnego. Wszystkie informacje, jak równieŝ poprzednie audycje, dostępne są na stronie internetowej: www.studiumbiblijne.diecezja.tarnow.pl Do usłyszenia za tydzień. 9