Agnieszka Malarewicz-Jakubów Roszczenie względem obdarowanego o uzupełnienie zachowku. Studia Prawnoustrojowe nr 24, 97-105

Agnieszka Malarewicz-Jakubów Roszczenie względem obdarowanego o uzupełnienie zachowku Studia Prawnoustrojowe nr 24, 97-105 2014

UWM S tu d ia P raw n o u stro jo w e 24 2014 A gnieszka M alarew icz-jakubów K a te d ra P ra w a C yw ilnego - Z akład P ra w a H andlow ego W ydział P ra w a U n iw e rsy te tu w B iały m sto k u Roszczenie względem obdarowanego o uzupełnienie zachowku Wstęp Zgodnie z p rz e p isa m i p ra w a polskiego, u p raw n io n y m i do zachow ku są zstępni, m ałżo n ek oraz rodzice spadkodaw cy, k tó rzy byliby pow ołani do sp a d k u z ustaw y. Zgodnie z tre ś c ią a rt. 991 1 k.c., jeżeli u p ra w n io n y je s t trw a le niezdolny do p racy albo jeżeli zstęp n y u p raw n io n y je s t m a ło le tn i - p rz y słu g u ją m u dw ie trzecie w arto ści u d z ia łu spadkow ego, k tó ry by m u p rzy p ad ał p rzy d ziedziczeniu u staw ow ym, w pozostałych p rz y p a d k a c h - połow a w a rto ści tego u d ziału. N a to m ia st zgodnie z b rzm ien iem a rt. 991 2 k.c., jeżeli u p raw n io n y nie o trzy m ał przysługującego m u zachow ku w p o staci darow izny uczynionej przez spadkodaw cę lu b p o w ołania do sp a d k u w p o staci zap isu, p rzy słu g u je m u przeciw ko spadkobiercy roszczenie o z a p ła tę su m y pieniężnej potrzebnej do p o krycia zachow ku lu b do jego u zu p ełn ien ia. N ależy podkreślić, że roszczenie o u zu p e łn ie n ie zachow ku m a c h a ra k te r su b sydiarny. M am y z n im do czynienia w tedy, gdy u p ra w n io n y n ie może o trzym ać n ależnego zachow ku od spadkobiercy. Zgodnie z tre ś c ią a rt. 1000 1 k.c., w ta k im w ypadku może on żądać od osoby, k tó ra otrzym ała od sp ad k o daw cy d arow iznę doliczoną do sp a d k u, su m y pieniężnej potrzebnej do u z u p e łn ie n ia zachow ku. O b d aro w any je s t zobow iązany do z a p ła ty pow yższej su m y tylko w g ra n ic a c h w zbogacenia będącego sk u tk ie m darow izny. Zgodnie z w yrokiem S ą d u N ajw yższego z d n ia 30 sty czn ia 2008 r.1 u p ra w n io n y m oże dochodzić od obdarow anego roszczenia o zachow ek w g ra n ic a c h o k reślonych w a rt. 1000 k.c. i tylko od ty c h obdarow anych, k tó rzy o trzy m ali darow iznę doliczoną do sp ad k u. 1 Sygn. III CSK 255/07, OSNIC 2009/3/47.

98 Agnieszka Malarewicz-Jakubów Pow yższe roszczenie w p ra k ty c e sądow niczej realizow ane je s t rzadko, choć p ełn i is to tn ą funkcję p rew en cy jn ą, bow iem sam o jego istn ie n ie zapobieg a o m ijan iu u reg u lo w ań dotyczących zachow ku za pom ocą dokonyw anych za życia d aro w izn2. Przesłanki odpow iedzialności obdarowanego W tre śc i a rt. 1000 k.c. w prow adzony został w y jątek od zasady, że za dług sp a d k o w y o d p o w ia d a ją sp adkobiercy. N ie w szy stk ie osoby o b d a ro w a n e w przeszłości p rzez spadkodaw cę m ogą być zobow iązane do u z u p e łn ie n ia zachow ku. W m yśl a rt. 1000 1 k.c. o trz y m a n a d aro w izn a m u si być doliczon a do zachow ku3. O dpow iedzialnym i n a zasad zie p rzew id zian ej w a rt. 1000 1 k.c. n ie m ogą być osoby przy jm u jące zwyczajow o p rzy jęte d robne d aro w i zny, sp ad k o b iercy o raz osoby n ie u p ra w n io n e do zachow ku, je ż e li o trzy m ały d aro w izn ę daw niej niż p rz e d dziesięciu la ty od o tw arcia sp ad k u, co w y n ik a z fa k tu, że roszczenia te p rz e d a w n ia ją się z u pływ em la t dziesięciu. Z atem do k rę g u osób, k tó re m ogą n a m ocy a rt. 1000 k.c. odpow iadać za u zu p ełn ien ie zach o w k u, n a le ż ą : osoby u p ra w n io n e do zach o w k u (n ie z a le żn ie od d a ty o trz y m a n ia darow izny) o raz osoby, k tó re nie są sp ad k o b iercam i an i u p ra w n ionym i z ty tu łu zachow ku, jeżeli o trzy m ały d arow iznę w ciągu dziesięciu la t, licząc w stecz od o tw arcia sp a d k u 4. O d p o w ie d z ia ln o ść o b d a ro w a n e g o z a le ż n a je s t od k ilk u p rz e s ła n e k. W d o k try n ie p ra w a w sk azu je się, że u p ra w n io n y nie m oże o trzy m ać od sp a d kobiercy n ależnego m u zachow ku, gdy: - sp ad k o b ierca zobow iązany do z a p ła ty zachow ku je s t sam u p raw n io n y do zachow ku, k w o ta zaś, k tó rą odpow iada, czyli n ad w y żk a p o n ad w łasn y zachow ek, n ie w y sta rc z a do zasp o k o jen ia w całości ro szczen ia osoby u p ra w nionej; - ogólna kondycja m a ją tk o w a sp ad k o b iercy zobow iązanego do z a p ła ty zachow ku je s t zła, sk u tk ie m czego egzekucja k ie ro w a n a p rzez u p raw n io n eg o do m a ją tk u tego spadkobiercy okazu je się bezsk u teczna; - w arto ść s ta n u czynnego sp a d k u sp ad k o b iercy przyjm ującego sp ad ek z dobrodziejstw em in w e n ta rz a nie w y starcza n a zaspokojenie zachow ku5. R o szczenie o u z u p e łn ie n ie zach o w k u m o żn a re a liz o w a ć w tedy, gdy u p ra w n io n y nie m oże o trzy m ać n ależnego m u zachow ku od żadnego ze sp a d 2 B. Kordasiewicz, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 10: Prawo spadkowe, Warszawa 2009, s. 901. 3 Zobacz też art. 994 1 k.c. odnoszący się do obliczania zachowku. 4 Tak: B. Kordasiewicz, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 10: Prawo spadkowe..., s. 902. 5 J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w zarysie, Warszawa 1967, s. 331; B. Kordasiewicz, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 10: Prawo spadkowe..., s. 902.

Roszczenie względem obdarowanego o uzupełnienie zachowku 99 kobierców oraz w tedy, gdy u p ra w n io n y o trzy m ał część n ależnego zachow ku od spadkobierców. U s ta w a w p ro w ad za p ie rw sz e ń stw o odpow ied zialn o ści spadkobierców przez obdarow anym i. U p raw n io n y m u si w y k azać okoliczności w o d n iesien iu do każdego ze spadkobierców. J e ś li choć je d e n z n ich może pokryć zachow ek, odpow iedzialność obdarow anego n ie pow staje. W w ypadku, w k tó ry m od jed n eg o lu b k ilk u spadkobierców m o żn a u zy sk ać tylko część n ależnego zachow ku, odpow iedzialność obdarow anego obejm uje jed y n ie niep o k ry tą część6. S u b sy d iarn o ść odpow iedzialności o b d aro w an y ch za zachow ek polega n a tym, że u p ra w n io n y do zachow ku pow in ien sw oje roszczenie sk ie row ać w pierw szej kolejności w zględem spadkobierców, n a stę p n ie do zap iso bierców w indykacyjnych, a dopiero w ra z ie niem ożności o trz y m a n ia zachow k u od pow yższych m oże m ieć zasto so w an ie odpow iedzialność obdarow anych. O dpow iedzialność spadkobierców za zachow ki do chw ili d z ia łu sp a d k u je s t odpow iedzialnością so lid a rn ą, n a to m ia s t po d o k o n an iu d z ia łu sp a d k u odpow iedzialność ta stanow i proporcję w y n ik ającą z w ielkości ich udziałów spadkow ych. Z ak res odpow iedzialności o b d aro w an y ch za u z u p e łn ie n ie z a chow ku m oże zależeć ta k ż e od tego, w k tó ry m m om encie u p ra w n io n y w y stą pił ze sw oim roszczeniem. Z p u n k tu w id zen ia obdarow anego zobow iązanego su b sy d ia rn ie do u z u p e łn ie n ia zachow ku najlep iej je st, gdy u p ra w n io n y zgłosi sw oje roszczenie p rzed d ziałem sp adku. S o lid a rn a odpow iedzialność współspadkobierców pow oduje szeroki zak re s m ożliw ości zasp o k o jenia roszczen ia u p raw n io n eg o, ale ju ż z chw ilą d z ia łu sp a d k u sy tu a c ja u leg a zm ian ie w sk u te k z a n ik u o d p o w iedzialności so lid arn ej spadkobierców. U p ra w n io n y nie m oże u zy sk ać zach o w k u od spadkobiercy, choćby in n i sp ad k o b iercy byli w s ta n ie roszczenie z ty tu łu zachow ku zaspokoić7. S pad k o b iercy po dziale sp a d k u o d p o w iadają bow iem w yłącznie za część roszczenia o zachow ek, k tó ra p rz y p a d a n a n ich stosow nie do w ielkości ich udziałó w w sp a d k u 8. Z chw ilą d ziału sp a d k u kończy się so lid a rn a odpow iedzialność spadkobierców za długi spadkow e, w ty m za zachow ki. Z uw agi n a pow yższe dział sp ad k u, jeżeli zostanie dokonany p rzed przedaw n ieniem roszczenia o zachow ek, m oże zw iększać zak res odpow iedzialności obdarow anego w ynikającej z a rt. 1000 1 k.c. P rzep isy k o d ek su cyw ilnego n ie re g u lu ją kw estii w spółodpow iedzialności k ilk u o b d aro w anych za zachow ki. N ie u re g u lo w a n a z o sta ła ta k ż e sy tu acja, w k tó rej k ilk a osób zostało o b d aro w an y ch jednocześn ie. U w ażam, że n a le ż a łoby p rz y ją ć ro z w ią z a n ie, gdzie w ielk o ść d a ro w iz n y n ie m a z n a c z e n ia, a w szyscy obdaro w ani są co do zasa d y zobow iązani. J e ś li zd arzy się, że k ilk u o b d aro w an y ch odpow iada rów nocześnie, nie zm n iejsza to odpow iedzialności żadnego z nich. U p raw n io n y m oże dochodzić całego roszczen ia od każdego 6 A. Szwagrzyk, Wpływ umowy darowizny nieruchomości na roszczenia spadkobierców, cz. II, Nieruchomości 2012, nr 6, s. 13 i nast. 7 B. Kordasiewicz, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 10: Prawo spadkowe..., s. 903. 8 Zob. art. 1034 2 k.c.

100 Agnieszka Malarewicz-Jakubów z o b d aro w an y ch w ed łu g sw ego w yboru i w g ra n ic a c h w zbogacenia. O dpow iedzialność k ilk u o b d aro w an y ch rów nocześnie będzie z a te m so lid arn a. R oszczen ie reg reso w e przy słu g iw ało będzie n a to m ia s t w sy tu acji, k iedy odpad n ie p rz e sła n k a, k tó ra s ta ła się p o d sta w ą u ru c h o m ie n ia odpow iedzialności subsyd ia rn e j, a zate m u s ta ła niem ożliw ość u z y sk a n ia zachow ku od pierw o tn ie zobow iązanego. C iężar zachow ku pow in ien być rozłożony m iędzy jednocześn ie o b d aro w an y ch w edług proporcji, w ja k ie j p o zostają do siebie z a k re sy ich odpow iedzialności w sto su n k u do upraw n io n eg o. J e ś li zaś było k ilk u rów nocześnie obdarow anych, roszczenie regresow e m oże pojaw ić się od ra z u po sp e łn ie n iu św iadczenia p rzez jed n eg o z n ich b ądź też dopiero w tedy, gdy u s ta n ą okoliczności, k tó re w yłączały roszczenie w zględem innego9. S ąd N ajw yższy w w yroku z d n ia 30 sty cznia 2008 r.10 stw ierd ził, że jeżeli sp ad k o d aw ca dokonał d aro w izny w yczerpującej cały sp ad ek, u p ra w n io n y do zachow ku m oże dochodzić od obdarow anego roszczen ia o zachow ek w g ra n i cach o k reślonych w a rt. 1000 k.c. S ąd N ajw yższy w u z a sa d n ie n iu tezy w yrok u p o d k reślił, że niem ożliw ość realizacji u p ra w n ie ń o zachow ek n a podstaw ie a rt. 991 2 k.c. n ie pozbaw ia ochrony osoby u p raw n io n ej do zachow ku. N ie m o żna bow iem w ta k ic h p rz y p a d k a c h pom ijać w yjątkow ej ( aw aryjnej - ja k to n a zw ał S ąd N ajw yższy) reg u lacji zaw artej w a rt. 1000 k.c., przyznającej u p ra w n io n e m u do zachow ku roszczenie w zględem osoby obdaro w an ej, jeżeli u p ra w n io n y nie m oże o trzy m ać od sp adkobiercy n ależnego m u zachow ku. S ta tu s sp a d k o b ie rc y n ie w y k lu cza m ożliw ości w y s tą p ie n ia - sto so w n ie do dyspozycji a rt. 1000 k.c. - z roszczeniem o zachow ek wobec p odm iotu obdarow anego p rzez spadkodaw cę. P om inięcie p rzez sąd y regulacji zaw artej w a rt. 1000 k.c. zostało tra fn ie dostrzeżo n e przez S ąd N ajw yższy, gdyż w rozp o zn aw an ej sp raw ie z a istn ia ł p rzy p ad ek, k tó ry m ieści się w hipotezie n o rm y w yprow adzonej z a rt. 1000 k.c. W praw dzie sp adkobierca, n ależący do k rę g u osób u p ra w n io n y c h do zachow ku, został pow ołany do dziedziczenia testam ento w ego, je d n a k ż e p rzy p ad ający m u sp a d e k o k azał się p u sty po s tro n ie aktyw ów. P oniew aż ta k ie pow ołanie do sp a d k u n ie pokryw ało zachow ku n ależn eg o u p raw n io n em u, a p rzy ty m n ie m ógł on realizow ać sw oich ro szczeń w edług dyspozycji a rt. 991 2 k.c., p rzeto z n a la z ł się w sytuacji, w k tó rej u p ra w n io n y n ie m oże o trzy m ać od sp ad k o b iercy n ależnego m u z a chow ku (a rt. 1000 k.c.). Je ż e li w ięc w sto su n k u zobow iązaniow ym zachow ku zabrakło d łu ż n ik a głów nego, tj. innego sp ad k o b iercy (testam en to w eg o, u s ta w owego), roszczenia w ierzyciela m ogą być w ym ierzone rów nież przeciw ko korzyści w ynikającej z d aro w izny, co o znacza odpow iedzialność w zakresie u sta lo n y m w a rt. 1000 k.c. osoby obdarow anej. R oszczenie w zględem o b d aro w anego m a w ięc c h a ra k te r subsydiarny. 9 Zob. P. Księżak, Zachowek w polskim prawie spadkowym, Warszawa 2010, s. 269. 10 Sygn. III CSK 255/07, Biul. SN 2008, nr 4, poz. 13.

Roszczenie względem obdarowanego o uzupełnienie zachowku 101 Ograniczenie odpow iedzialności obdarowanego S u b sy d ia rn a odpow iedzialność o b d aro w an y ch je s t ograniczona. Zgodnie z tre śc ią a rt. 1000 2 k.c., jeżeli o b d aro w an y sam je s t u p ra w n io n y do z a chow ku, ponosi odpow iedzialność w zględem in n y c h u p ra w n io n y c h do z a chow ku tylko do w ysokości n ad w y żk i p rzek raczającej jego w łasn y zachow ek. M am y tu do czynienia z dw om a o g ran iczen iam i w sk azan y m i p rzez u sta w o daw cę. P ierw sze z n ich dotyczy w yłącznie obdarow anych, k tó rzy m a ją w łasn e u p ra w n ie n ie do zachow ku. Ich odpow iedzialność o g ran icza się do n adw yżki p o n ad w łasn y zachow ek. D ru g ie ograniczenie pozw ala w szy stk im o b d aro w a nym ograniczyć sw ą odpow iedzialność za zachow ki jed y n ie do g ran ic w zbogacen ia będącego sk u tk ie m darow izny. W d o k try n ie p rzy jęto bezsp o rn ie, że w celu o k re śle n ia granic w zbogacenia należy posiłkowo zastosow ać p er a n a logiam przep isy o b ezpodstaw nym w zbogaceniu. J e d n a k nie m ożna ty ch p rzepisów zastosow ać w prost, poniew aż obdarow any przez spadkodaw cę nie zostaje w zbogacony bezp o d staw n ie11. P rzy posiłkow aniu się do bezpodstaw nego w zbogacenia n ależy w ziąć pod uw agę różnice k o n stru k cy jn e, ja k ie is tn ie ją pom iędzy b ezp o d staw n y m w zbogaceniem a in sty tu c ją u z u p e łn ie n ia zach o w k u 12. Zgodnie z p o g ląd am i p rezen to w an y m i w d o k try n ie, czasem przy jm o w a nym do oceny istniejącego w m a ją tk u obdarow anego w zbogacenia je s t chw ila zgłoszenia ż ą d a n ia zapłaty. A le jeżeli o b d aro w any po o tw arciu sp ad k u, lecz p rzed zgłoszeniem ż ą d a n ia zużył korzyść b ęd ącą efek tem darow izny, w iedząc o ciążącym n a n im obow iązku zasp o k o jenia ro szczen ia o zachow ek, to zużycia tego n ie b ierze się pod uw agę, zate m ponosiłby on odpow iedzialność w g ra n ic a c h w zbogacenia istniejąceg o p rz e d zużyciem korzyści. Je ż e li przed dow iedzeniem się o odpow iedzialności za zachow ek obdaro w an y zużył lub u tra c ił korzyść u z y sk a n ą z darow izny w ta k i sposób, że nie je s t ju ż w zbogacony, sta je się w olny od odpow iedzialności z ty tu łu zach o w k u 13. O b d aro w an y je s t zobow iązany do z a p ła ty su m y potrzebnej do u z u p e łn ie n ia zachow ku tylko w g ra n ic a c h w zbogacenia będącego sk u tk ie m darow izny. W artość daro w izn y w yznacza g ó rn ą g ran icę odpow iedzialności o b d aro w an e go, n ie w y znacza zaś g ran icy d olnej14. 11 E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do kodeksu cywilnego, ks. IV: Spadki, Warszawa 2008, s. 221; J. Pietrzykowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. III, Warszawa 1972, s. 1917; J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, Warszawa 1985, s. 278; B. Kordasiewicz, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 10: Prawo spadkowe..., s. 905. 12 Więcej na ten temat: B. Kordasiewicz, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 10: Prawo spadkowe..., s. 905-906. 13 Tak: E. Gniewek, P. Machnikowski, Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2013; C. Tabęcki, Zachowek według kodeksu cywilnego, Nowe Prawo 1965, nr 10, s. 1129; J. Pietrzykowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz (1972), s. 1917; J. Kosik, [w:] System Prawa Cywilnego, t. IV: Prawo spadkowe, Wrocław 1986, s. 566; E. Skowrońska-Bocian, [w:] Komentarz..., s. 221; M. Pazdan, [w:] K. Pietrzykowski, Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, s. 1182. 14 A. Szwagrzyk, op. cit., s. 13 i nast.

102 Agnieszka Malarewicz-Jakubów Zw olnienie się obdarowanego z obowiązku pokrycia zachow ku Zgodnie z tre śc ią a rt. 1000 3 k.c., o b d aro w an y m oże zw olnić się od obow iązku z a p ła ty su m y potrzeb n ej do u z u p e łn ie n ia zachow ku przez w y d a n ie p rz e d m io tu darow izny. J e s t to k lasy czn a k o n stru k c ja u p o w ażn ien ia p rz e m ien n eg o fa c u lta s a ltern a tiva, um o żliw iająca o b d aro w anym zw olnienie się z obow iązku św iadczenia z ty tu łu zachow ku p rzez w y d anie u p ra w n io n e m u p rz e d m io tu d aro w izny15. M ożliw ość p rz e w id z ia n a w pow yżej przyw ołanym p rzepisie stanow i w y jątek od podstaw ow ej k o n stru k c ji zachow ku ja k o ro szczen ia pieniężnego. P o d k re śle n ia w y m ag a fa k t, że u p o w ażn ien ie to n ie obejm u je w y d an ia su ro g ató w u zy sk an y ch za p rzed m io t darow izny. J e s t to isto tn a k w e stia z u w ag i n a to, że najczęściej su ro g a te m o trzy m an ej daro w izn y je s t su m a p ien iężn a, za ja k ą o b d aro w an y zbył u zy sk a n y przed m io t. W ta k ic h sy tu a c ja c h ścisła in te rp re ta c ja tre śc i a rt. 1000 3 k.c. p row adzi do w niosku, że w razie zbycia p rzedm io tu darow izny gran ice odpow iedzialności obdarow a nego u s ta la się n a podstaw ie cen w ynikających z zasto so w an ia a rt. 995 k.c. Je ż e li o b d aro w an y o trz y m a ł k ilk a d aro w izn podlegających d o liczeniu do sp a d k u n a p o trzeby obliczan ia zachow ku, zw olnienie z obow iązku poprzez sk o rz y sta n ie z u p o w ażn ien ia a lte rn a ty w n e g o m oże n a s tą p ić tylko w w y n ik u w y d a n ia p rz e d m io tu w szy stk ich podlegających doliczeniu darow izn, ja k gdyb y stan o w iły one je d n ą darow iznę. Je ż e li je s t to niem ożliw e choćby w o d n iesie n iu do jed n ej o trzy m an ej darow izny, św iadczenie zaw sze p rz y b ie ra postać p ien iężn ą. O d m ien n ie je s t je d n a k w tedy, gdy o b d aro w any odpow iada poszczególnym i d aro w izn am i w różnej kolejności - w ynikającej z a rt. 1001 k.c. W ów czas ta k ja k je d n ą d arow iznę n ależy tra k to w a ć te, k tó ry m i o b d aro w an y o dpow iada za u zu p e łn ie n ie zachow ku w d an ej kolejności. Z atem obdaro w an y n ie m oże ograniczyć sw ej odpow iedzialności do kw oty, za k tó rą zbył p rz e d m io t d aro w izn y 16. W zw iązk u z pow yższym n ależy stw ierdzić, że o b d aro w an y m oże zw olnić się ze sw ego obow iązku jed y n ie poprzez zw rot p rz e d m io tu darow izny, a nie poprzez w ydan ie su ro g ató w u zy sk an y ch w z a m ia n za p rzed m io t darow izny. P rz e d m io t daro w izn y w ydaje się u p ra w n io n e m u w ta k im sta n ie, w ja k im się on znajd u je w chw ili ż ą d a n ia u z u p e łn ie n ia zachow ku. O b d aro w any nie o dpow iada zate m za pogorszenie i zm n iejszen ie jego w arto ści p rzed p o w sta n iem obow iązku św iadczenia z ty tu łu zachow ku. T w ierdzenie to odnosi się rów nież do sy tu acji, gdy w p raw d zie zm n iejszen ie w arto ści p rz e d m io tu d a ro w izny n a stą p iło ju ż po p o w sta n iu w spom nianego obow iązku, lecz je s t efek 15 Szerzej: W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 1994, s. 88; T. Dybowski, A. Pyrzyńska, System Prawa Prywatnego, t. 5: Prawo zobowiązań - część ogólna, red. E. Łętowska, Warszawa 2006, s. 269. 16 Zob. B. Kordasiewicz, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 10: Prawo spadkowe, s. 908.

Roszczenie względem obdarowanego o uzupełnienie zachowku 103 te m norm alnego k o rz y sta n ia z tego przedm iotu. G dyby n a to m ia st ju ż po pow sta n iu obow iązku w zakresie zachow ku obdarow any sw oim działaniem doprow adził do znacznego pogorszenia s ta n u p rzedm io tu darow izny lub zm n iejszenia jego w arto ści, sk o rz y sta n ie przez niego z u p o w ażnienia przem ien n eg o n ależało b y oceniać w ed łu g k ry te rió w n ad u ży cia p ra w a podm iotow ego17. W ykonanie przew id zian eg o w a rt. 1000 3 u p o w ażn ien ia przem ien n eg o je s t dopuszczalne do chw ili, gdy p rzed m io t d aro w izny istn ie je i zachow uje sw oją tożsam ość. U sta le n ie, czy p rz e sła n k a ta je s t sp ełn io n a, m ożliw e je s t tylko n a tle okoliczności k o n k retn eg o przy p ad k u. Je ż e li p rzed m io tem d aro w i zny je s t rzecz, z k tó rej o b d aro w an y u s u n ą ł części składow e, bez ja k ic h je s t o n a bezużyteczna, p rz e sła n k a tożsam ości p rz e d m io tu daro w izn y n ie zostanie spełniona. Zakończenie Sw oboda te sto w a n ia to je d n a z podstaw ow ych z a sa d obow iązujących w p o lskim sp raw ie, je d n a k m oże prow adzić do sy tu acji, w k tó ry ch in te re sy osób n ajb liższych zm arłego z o sta n ą n a ru sz o n e. D latego też celem in sty tu c ji zachow ku je s t o chrona ty ch interesów. W yraża się to poprzez u d z ia ł w m a ją t k u podlegającym sp a d k o b ra n iu w sy tu acji, gdy został sporząd zo n y te s ta m en t, ale n ik t z najbliższej ro d zin y n ie został pow ołany n a sp ad k o b iercę bądź n iek tó rzy zostali pom inięci. Jeżeli o trzy m an ie zachow ku od spadkobierców je s t niem ożliw e, zobow iązanym i do u re g u lo w a n ia roszczeń w y n ik ający ch z om aw ianego p ra w a m ogą być ta k ż e o b d arow ani, tzn. osoby, k tó re o trzym ały od zm arłego d aro w i zny doliczone do sp ad k u. O b d aro w an i p ow inni w ypłacić u p ra w n io n y m sum ę p ie n ię ż n ą p o trz e b n ą do u z u p e łn ie n ia zachow ku. O bow iązek spoczyw ający n a o b d aro w an y m o g ran icza się tylko do su m y w zbogacenia, k tó re n a stą p iło n a sk u te k o trz y m a n ia darow izny. W p rz y p a d k u je d n a k gdy o b d aro w any sam je s t upraw n io n y do zachow ku, odpow iada on ta k sam o ja k spadkobierca - tzn. do wysokości nadw yżki p rzekraczającej jego w łasn y zachow ek. Jeżeli sp ad k o daw ca dokonał k ilk u darow izn, za zachow ek odpow iadają w szyscy obdarow ani. N ie je s t to odpow iedzialność so lid arn a. U zależnia się ją od czasu, w ja k im d aro w izn a została dokonana. O bdarow any najpóźniej je s t zobow iązany do sp ełn ien ia roszczenia jako pierw szy. Jeżeli nie je s t w stan ie, obow iązek te n przechodzi n a obdarow anego w cześniej. U staw odaw ca zostaw ia tak że p ew n ą fu rtk ę dla obdarow anego. Otóż m oże on zw olnić się z obow iązku u zu p ełn ien ia zachow ku, ale m usi wów czas w ydać p rzedm iot darow izny u p raw n io n em u. 17 Tak: E.Skowrońska-Bocian, Komentarz do kodeksu cywilnego, Warszawa 2013, s. 192; E. Gniewek, P. Machnikowski, Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2013, s. 345.

104 Agnieszka Malarewicz-Jakubów Zgodnie z tre ś c ią a rt. 1007 k.c., roszczen ia u p raw n io n ego z ty tu łu z a chow ku o raz roszczenia spadkobierców o zm niejszenie zapisów zw ykłych i poleceń p rz e d a w n ia ją się z u pływ em la t p ięciu od ogłoszenia te sta m e n tu. R oszczenie przeciw ko osobie obow iązanej do u z u p e łn ie n ia zachow ku z ty tu łu otrzym anego od spadkodaw cy zapisu w indykacyjnego lu b darow izny p rz e d a w n ia się z u pływ em la t p ięciu od o tw arcia sp ad k u. P o czątek b iegu te rm in u p rz e d a w n ie n ia w y znacza sąd, u m ieszczając n a te sta m e n c ie w zm iankę o d a cie o tw arcia i ogłoszenia te s ta m e n tu. J a k w sk a z a ł S ąd N ajw yższy w w yroku z d n ia 17 k w ie tn ia 2009 r.18, w n iesienie pozw u z ż ą d an iem z a p ła ty zachow ku p rzery w a bieg p rzedaw n ienia całego roszczenia, n a w e t jeżeli kw ota zachow ku okaże się w yższa od żądanej w pozwie. Zgodnie z te z ą w y ro k u S ą d u N ajw yższego z d n ia 26 m a ja 1999 r.19, zgłoszenie przez u c z e stn ik a p o stępow ania w sp raw ie o stw ierd zenie n abycia sp a d k u z a rz u tu niew ażności te s ta m e n tu p rzery w a b ieg p rz e d a w n ie n ia jego roszczenia o zachow ek. N ie o znacza to, że do czasu w y ja śn ie n ia sp raw y w ażności te s ta m e n tu te rm in z a rt. 1007 1 k.c. w ogóle n ie zaczyna biec. P rz e rw a n ie te rm in u dotyczy tylko w łasnego roszczenia o zachow ek u c z e stn i k a p o stępow ania sp raw y o stw ierd zen ie n abycia sp ad k u, w któ rej k w estio n o w a n a b y ła w ażność te s ta m e n tu, a nie in n y ch osób, e w e n tu a ln ie u p ra w n io nych, np. zstęp n y ch tego u czestn ik a. B ieg te rm in u p rz e d a w n ie n ia ro sz c z e n ia o zach o w ek ro zpoczyna się w dacie u p raw o m o cn ien ia p o stan o w ien ia kończącego p o stęp o w an ie o zm ianę p o stan o w ien ia o stw ie rd z e n iu n abyciu sp ad k u, k tó re obaliło d o m n iem anie, że pow ód dochodzący zachow ku je s t sp ad k o b iercą. Jed n o cześn ie - ja k o d k reśla S ąd N ajw yższy bieg p rz e d a w n ie n ia roszczenia o zachow ek nie rozpocznie się, je śli u p ra w n io n y n ie wie o sw oim p ra w ie 20. J a k w idać, praw o spadkow e zostało b ard zo m ocno o p a rte n a w ięziach rodzin n y ch, a in sty tu c ja zachow ku słu ży ochronie in te re só w n ajbliższych osób spadkodaw cy. Summary T h e c l a i m o n th e h e i r to s u p p l e m e n t a le g itim Key words: legitim, inheritance, civil law, inheritance law, will. In h e rita n c e law is stro n g ly b a se d on th e fam ily ties, a n d th e in s titu tio n o f leg itim serv es a p u rp o se to p ro te c t th e in te re s ts o f te s ta to r relativ es. F reed o m of d ra w in g u p a w ill is one of th e fu n d a m e n ta l ru le s of th e P o lish 18 Sygn. III CSK 298/2008, Legalis. 19 Sygn. III CKN 251/98, Legalis. 20 Por. wyrok SN z dnia 17 września 2010 r., sygn. II CSK 178/10.

Roszczenie względem obdarowanego o uzupełnienie zachowku 105 law. H ow ever, th is m ay re s u lt in th e situ a tio n, w h en th e in te re s ts of te s ta to r re la tiv e s w ould be affected. T h erefo re, th e aim of th e in s titu tio n of leg itim is to p ro te c t th o se in te re s ts. E n title d to leg itim, in accordance w ith P o lish law a re th e d esc e n d a n ts, spouse, a n d p a re n ts w ho w ould be called to com ing in to in h e rita n c e by th e bill. It deals w ith th e claim on th e h e ir to su p p le m e n t a leg itim w h en a u th o rise d to in h e rita n c e c a n n o t receive to due leg itim from heir. In p ractice, th is claim is of im p o rtan ce as p rev en tiv e function.