Królewskie łowy w Puszczy Białowieskiej Tomasz Samojlik Badania w ramach historii przyrodniczej Cel dyscypliny: zrozumienie, jak i z jakim skutkiem człowiek w przeszłości wpływał na środowisko naturalne Cel badań Próba odtworzenia historii antropogenicznych przemian środowiska przyrodniczego Puszczy Białowieskiej Podejście interdyscyplinarne analiza dawnych map Nauki przyrodnicze (ekologia, geografia...) badania śladów w terenie Nauki historyczne wykopaliska archeologiczne (historia, archeologia...) kwerendy w polskich i zagranicznych archiwach
Wiedza dotychczasowa: Puszcza Białowieska jako miejsce polowańszczególnie często odwiedzane przez niemal każdego z królów polskich(lokalna tradycja, literatura popularnonaukowa z XIX i XX wieku, przewodniki turystyczne) Miejscowe nazwy oparte na tej tradycji (m.in. Szlak Dębów Królewskich, uroczyska Zamczysko i Stara Białowieża, Góra Batorego, uroczysko Wielka Kletna) Dotychczasowa literatura naukowa: brak dokładnych i zweryfikowanych źródłowo informacji o polowaniach królewskich w Puszczy Królewskie polowania i wizyty w Puszczy Białowieskiej 13 potwierdzonych i kilkanaście możliwych królewskich polowań/pobytów w Puszczy 1800 1700 1600 1500 POTWIERDZONE W ŹRÓDŁACH 1784 polowanie Stanisława Augusta (7 zwierząt upolowanych) 1752 polowanie Augusta III Sasa (57 zwierząt) 1650 polowanie Jana Kazimierza 1643 polowanie Władysława IV 1597 polowanie Zygmunta III Wazy 1581, 1583, 1584 pobyty Stefana Batorego w Puszczy 1546 polowanie Zygmunta Augusta (>20 zwierząt) 1506, 1507 pobyty w Puszczy Zygmunta I 1400 1426 polowanie Władysława Jagiełły 1409 polowanie Władysława Jagiełły
Pierwsza wzmianka źródłowa o Puszczy Białowieskiej 1409 Z Kamieńca udałsiękról Władysław na polowanie do Białowieży za rzekę Leśną (...); król polski Władysław zatrzymał się w Białowieży przez osiem dni zajęty polowaniem. Złowiłw tym czasie mnóstwo leśnej zwierzyny. Kazał ją zasolići w beczkach przesłaćprzez Narew i Wisłędo Płocka i przechować na przyszłąwojnę. Jagiełło byłtu jeszcze raz -w styczniu 1426 roku schroniłsięz dworem przed zarazą Według Długosza zajęty polowaniem na niedźwiedzie (...), przypadkiem złamał nogę Jana Długosza Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, Ks. 10 i 11, 1406-1412 (Biblioteka Kórnicka, sygn. BK 199 -odpis z 1572 roku) Polowanie Zygmunta Augusta (18-27 stycznia 1546) Odtworzenie szczegółów pobytu wielkiego księcia Zygmunta Augusta w Puszczy Białowieskiej możliwe było dzięki zapiskom wielkoksiążęcego skarbnika Zakupy Zygmunta Augusta na polowanie w Puszczy Białowieskiej: hazuka z ciemnej purpury podbita czarnymi królikami strój myśliwski: doloman, zupicza et portki zamszowe rękawiczki na futrze baranim nowe ostrogi swemu ulubionemu psu, Gryfowi, Zygmunt August zamówił kołdrę z lisich ogonów przed wyjazdem z Wilna rozkazałnaprawićswój arkebuz zakupił20 funtów prochu oraz ołów do odlewania kul byłpierwszym władcąużywającym broni palnej podczas polowań w Puszczy Białowieskiej Źródło: Rachunki dworu królewskiego1544-1567, wyd. A. Chmiel, Kraków 1911
Do Białowieży Zygmunt August dotarł 18 stycznia, opuścił ją 27 stycznia 1546 roku Podczas pobytu w Białowieży Zygmunt August odebrał podarunki sieci i psy do łowów praz kilka koni fryzyjskich Drzeworyt z Ksiąg o gospodarstwie Piotra Krescentyna (1549) Fot. Edyta Trojańska-Koch pochodząz Fryzji (dziśpogranicze Holandii i Niemiec) pierwsze historyczne przekazy sprzed 2000 lat wierzchowce ciężkozbrojnego rycerstwa Łowy Zygmunta Augusta: naganiacze do łowów zwoływani przez myśliwców 2 tygodnie przed wyjazdem z Wilna polowania najprawdopodobniej odbywały się dwiema metodami w tzw. ogrodach do polowań oraz za pomocą sieci Źródło wymienia dwa niebezpieczne zdarzenia podczas łowów: kasztelan trocki otrzymał12 florenów nagrody za osłonięcie władcy własną piersią jeden z naganiaczy zostałporaniony przez niedźwiedzia ( wspiąłsięna dąb przed wypędzonym [z leża] niedźwiedziem ) Fot. Sławomir Wąsik
Plon łowów Zygmunt August po polowaniach w Puszczy Białowieskiej wysłał 35 beczek z zasoloną dziczyzną do Krakowa w prezencie Zygmuntowi Staremu i królowej Bonie kilka beczek wysłał w darze dla kasztelana poznańskiego resztę mięsa najpewniej zabrano do Wilna Ówczesna beczka miała pojemność ok. 150 litrów by zapełnićich 35 potrzeba było mięsa z 20 średniej wielkości żubrów Na polowanie w Puszczy Białowieskiej Zygmunt August wybrałsięw okresie żałoby po śmierci pierwszej żony, Elżbiety Habsburżanki. Królewicz spotykał się już wówczas z piękną BarbarąRadziwiłłówną. Nie ma dowodów na to, że Barbara towarzyszyła mu w łowach, zastanawia jednak kilka szczegółów... Wielki Książę zakupił: cztery skórzane wsypy na poduchy wraz z poszewkami i puchem puch do wypchania dwóch dużych i dwóch małych pierzyn dwa urynały do łowisk białowieskich Jan Matejko, Zygmunt August z Barbarąna dworze radziwiłłowskim w Wilnie (szkic), 1864
Stara Białowieża Według lokalnej tradycji miejsce dawnej osady; nazwane było Stara Białowieża już w Ordynacji z 1639 roku Wiosną2005 roku wywrócony dąb August III Sas odsłonił stare kafle piecowe Wykopaliska archeologiczne przeprowadzono w 2006, 2007 i 2008 roku Stara Białowieża wyniki wykopalisk Odnaleziono podstawy kamienne 3 pieców, zarys fundamentów jednej ze ścian, fragmenty polepy i kafli piecowych Fragment ozdobnego kafla z przedstawieniem głowy ludzkiej
Stara Białowieża wyniki wykopalisk Inne znaleziska: ołowiana kula (z arkebuza lub strzelby), drumla, nóżz osełką, fragmenty szkła Datowanie radiowęglowe fragmentu węgla drzewnego spod podstawy jednego z pieców wskazuje, że dwór zostałzbudowany w XVI wieku Podczas wykopalisk archeologicznych na Starej Białowieży odnaleziono fragment karafki z datą 1782 Początkowo łączono to z polowaniem Poniatowskiego w 1784 roku, jednak okazało się......że jest to karafka firmy Baczewski ze Lwowa, założonej w 1782 roku i działającej do 1939 roku; W XX wieku ich butelki, dziśprzedmiot aukcji, były sygnowane datązałożenia firmy.
Polowania Wazów w Puszczy Białowieskiej Zaginiony poemat Jędrzeja Zbylitowskiego Pisanie satyrów Puszcz Litewskich, do Anny Królewny Szwedzkiey o łowach w Białowieżach r. 1588, z którego do dziś zachowały się tylko następujące wersy: Z gęstych lasów, gdzie Narew cicha z dawna bieży, I od strumieniów, które płyna w Białowiezy, I z wysokich pagórków, i skał zawiesistych, I z nadobnych parowów i z iaskiń sklepistych, Z dzikich puszcz i wesołych dąbrów, i odzianych Gaiów, i wierzb przybrzeżnych, i wód nieprzebranych, Wszyscy leśni Bogowie, Boginie, Dryady, Rogaci satyrowie, fauny i naiady, Pozdrowienia, Królewno tobie posyłaią Zygmunt III Waza (1597) Skąpa wzmianka w Pamiętniku Albrychta Stanisława Radziwiłła król polował w Puszczy Białowieskiej w sierpniu 1643 roku łowy wypadły nie po myśli Władysław IV Waza (sierpień 1643) We wrześniu 1650 roku król rozkoszował się łowami zabijając wiele żubrów, łosi i jeleni Jan Kazimierz Waza (wrzesień 1650) Pozostałości dworu królewskiego Wazów, wybudowanego przed 1639 rokiem Ostatnia wzmianka o dworze pochodzi z 1663 r. Dwór spłonął (ogromna liczba odnalezionych fragmentów kafli i ceramiki ze śladami działania wysokiej temperatury) Fragmenty zdobionych kafli z XVII wieku Szkocka dwupensówka, tzw. Turner, bita w latach 1632-1639
Dwór Wazów w Białowieży Jak mógłwyglądaćdwór Wazów? Pewne wyobrażenie mogą dać projekty nadwornego architekta Wazów w Polsce Giovanniego Battisty Gisleniego. Rys. Giovanni Battista Gisleni Dwór Wazów w Białowieży Dziśw Białowieży świadkami czasów Wazów sązachowane w cerkiewce na cmentarzu prawosławnym dzwon noszący napis Anno Domini 1661 oraz XVII-wieczna ikona
Polowanie Augusta III Sasa (27 września 1752 ) Polowanie w ogrodzie do polowań w Uroczysku Wielka Kletna 42 żubrów, to yest 11 Wielkich, Których nayważnieyszy ważił 14 Cent. 50 funt., 7 mnieyszych, 18 żubrzyców, 6 młodych, 13 łosiów to yest : 6 których nayważnieyszy ważył 9 Cent. 75 f., 5 samic, 2 Młodych, 2 sarn. Summa 57 Sztuk Upolowane zwierzęta były ważone, a następnie rozdawane chłopom Polowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego (31 sierpnia - 1 września 1784) Na potrzeby polowania Stanisława Augusta Poniatowskiego nie tylko rozbudowano dwór królewski, ale też utworzono nową zagrodę do polowań z altaną łowiecką w środku i odnowiono drogę przecinającą Puszczę Białowieską Polowanie 31 sierpnia 1784 Wielka Kletna Polowanie 1 września 1784 Teremiska
Ostatni dwór królewski dwór Sasów i Stanisława Augusta Poniatowskiego Rys. Lech Z. Nowacki Widok Białowieży albo Białowsi, Jakub Sokołowski, 1821 (Muzeum Narodowe w Krakowie, III-ryc. 10 527) Rys. Lech Z. Nowacki
Bezpośredni wpływ polowańkrólewskich na środowisko Puszczy byłniewielki o wiele ważniejszy był jej królewski status Status Puszczy jako królewskiej własności: Puszcza była chroniona przez pierścień osad królewskich służb leśnych W 1639 roku służby ochrony Puszczy liczyły 284 osoby W 1790 r. 331 osób Źródła: Mapa guberni Mieleczyckiey (1795), Hedemann (1939) Wachlarz sposobów tradycyjnego użytkowania Puszczy Białowieskiej w XV-XVIII wieku Główna funkcja Puszczy: królewskie łowisko Przybliżone rozmieszczenie i zasięg 40 z 44 wchodów do Puszczy Białowieskiej w XVI wieku Wchody: prawo do użytkowania ściśle określonej części Puszczy nadawane przez króla: (1) Sianożęcia błotne i dubrowne (82% wchodów) (2) Drzewa bartne (73%) (3) Jazy i łowienie ryb w 6 rzekach (39%) Znacznie później wprowadzono : -wypalanie potażu (1675) - prod. smoły drzewnej (1696) -wypalanie węgla drzewnego (2 połowa XVIII wieku) - wyręby (2 połowa XVIII wieku) Źródła: Revizya pushch (1559), Hedemann (1939)
Dlaczego żubr przetrwał tylko w Puszczy Białowieskiej? Puszcza królewska Raport z zimowego liczenia żubrów z 1783 roku Królewska zwierzyna łowna 1700: pierwsze administracyjne zalecenie dokarmiania zimowego żubrów
samojlik@ibs.bialowieza.pl