Człowiek starszy w rodzinie i w placówce opiekuńczej Starość jest jednym z okresów życia człowieka i to nieuniknionym. Pragnieniem każdego z nas jest bycie samodzielnym i niezależnym. Nie jest to jednak dane nam raz na zawsze; zdobycze cywilizacji przedłużyły wprawdzie życie człowieka, ale jednocześnie pod koniec jego życia wydłużył się okres niepełnej sprawności. Temu zjawisku towarzyszy rosnąca liczba problemów medycznych, socjalnych i ekonomicznych. Starzenie się społeczeństwa stanowi wielkie obciążenie dla państwa i rodzi szereg wyzwań, jak zapobiegać temu zjawisku i jak pomagać ludziom w podeszłym wieku. Zła jakość profilaktyki, leczenia i rehabilitacji seniorów powodują ich szybszą niepełnosprawność, a w konsekwencji wywołują konieczność ponoszenia wysokich kosztów usług opiekuńczych. Fakty te powinny wyznaczać kierunki rozwoju polityki społecznej, a zwłaszcza organizować służby zdrowia w zakresie właściwego sprawowania profilaktyki zdrowotnej, leczenia i opieki na rzecz osób,,trzeciego wieku. Niezbędny jest wzrost liczby lekarzy specjalistów, leczących ludzi starszych, zwiększenie miejsc w szpitalach na oddziałach geriatrycznych, w hospicjach i w innych placówkach świadczących ludziom starszym usługi opiekuńcze. Są to istotne wyzwania, ponieważ światowe prognozy demograficzne wskazują, że w najbliższych trzydziestu latach liczba osób starszych na Ziemi potroi się i zostaną poważnie zachwiane proporcje między ludnością w wieku produkcyjnym i nieprodukcyjnym. Jest to skutkiem wydłużania się przeciętnej długości życia człowieka oraz silnym spadkiem dzietności w rodzinach. Problem ten dotyczy także Polski. W ostatnich latach społeczeństwo naszego kraju gwałtownie się starzeje: na przestrzeni drugiej połowy XX wieku długość życia wzrosła średnio o 14 lat w przypadku kobiet i o 11 w przypadku mężczyzn. Skutkom starzenia się społeczeństw zaradzić można w wieloraki sposób: poprzez skutecznie wdrażanie reform systemów emerytalnych i systemów opieki zdrowotnej wobec seniorów, promowanie strategii wzrostu ich produktywności, przede wszystkim jednak poprzez wzrost dzietności w rodzinach i stosowanie właściwej polityki prorodzinnej. Badania socjologiczne prowadzone w wielu krajach europejskich wykazują, że miejsce zamieszkania i warunki dr Andrzej Mielczarek Dom Pomocy Społecznej Na Skarpie we Włocławku fot. www.inmagine.com 99532cor 21
fot. www.inmagine.com bld052134 dr Andrzej Mielczarek Dom Pomocy Społecznej Na Skarpie we Włocławku w środowisku stałego zamieszkiwania są najbardziej istotnymi czynnikami przesądzającymi o tym, czy na starość ludzie są szczęśliwi czy też nie. Stąd światowe tendencje zmierzają do zapewnienia potrzebnej opieki seniorom w miejscu zamieszkania, w rodzinie. Dla osób starszych rodzina jest najważniejszym miejscem, w którym mogą utrzymywać stałe i bliskie kontakty z osobami należącymi do różnych pokoleń. Tu tworzy się więź międzypokoleniowa i poczucie bliskości poprzez uczestnictwo w życiu rodziny, organizowanie różnych uroczystości i obchodzenie świąt kościelnych. Rodzina daje wszystkim jej członkom poczucie przynależności, miłości, akceptacji, pozwala realizować szereg zadań, nawet pomimo niepełnosprawności. Pozwala utrzymywać seniorom równowagę psychiczną i sprzyja dalszemu ich rozwojowi. Pomimo, że w społeczeństwie polskim ludzie starsi w znacznie większym stopniu mają zapewnione miejsce w rodzinie, aniżeli w krajach zachodnich, to jednak i u nas współczesne czasy zaowocowały częstymi zjawiskami zaniku rodzin wielopokoleniowych. Wynika to z różnych powodów. Nowoczesne budownictwo z małymi metrażami, praca zawodowa kobiet i tempo życia rozbiły więzi rodzinne. Zaistniały duże różnice w zakresie norm etycznych i wychowawczych, deficytu mieszkań (na małej powierzchni mieszka zbyt wiele osób). Młodzi chcą mieszkać samodzielnie, pozostawać autonomicznymi i być tylko ze swoimi dziećmi. Wzmożone tempo przemian spowodowało, że większym uznaniem darzy się nie mądrość starszych ludzi i ich doświadczenie, ale wydajność pracy, spryt i inicjatywę ludzi młodych. Ograniczenie dzietności w rodzinach do jednego lub dwójki dzieci, powszechność pracy zawodowej kobiet, rzadsze uczestniczenie babć i dziadków w sprawowaniu opieki nad wnukami i odnajdywanie w nich wsparcia i pomocy, osłabienie więzi między pokoleniami, to jeszcze inne czynniki sprawcze zaniku rodzin wielopokoleniowych. Do tego można dodać także poprawę standardów domów pomocy społecznej, przez co budzą niewątpliwie większe zainteresowanie tą formą opieki. Rodziny wielopokoleniowe istnieją częściej w środowisku wiejskim, gdzie seniorzy pozostają w domu rodzinnym i gospodarują razem z dzieckiem, które zdecydowało się kontynuować pracę na roli. Jednak i tu coraz więcej młodych podziela pogląd, że ich rodzice powinni mieszkać osobno, nie z dorosłymi dziećmi, najlepiej w ich pobliżu. Wówczas nadal istnieje emocjonalna wieź międzypokoleniowa, świadczenia sobie różnych form pomocy. Jest to idealne, pod warunkiem, że rodzice w podeszłym wieku są samodzielni, obdarzają się miłością, szacunkiem, pomocą czy przyjaźnią. Krytycznym momentem w rodzinie jest pojawienie się choroby matki lub ojca. Problem ten powinien być wyzwaniem dla wszystkich członków rodziny w zakresie wspomagania osoby chorej w powracaniu do zdrowia. Jest to zgodne z powszechną opinią, że ludzie starzy powinni pozostawać w środowisku rodzinnym najdłużej 22 marzec 2009
jak to możliwe. Taką opiekę ludzie starsi cenią sobie najbardziej, znają ją i w pełni akceptują. Redukuje ona poczucie zależności i eliminuje strach seniora przed utratą samodzielności w placówkach opiekuńczych. Na szczęście członkowie rodziny na ogół akceptują swoje obowiązki wobec jej starszych członków i często wykonują je z satysfakcją. Nie zawsze tak jednak bywa. Czasami rodzina nie poczuwa się do opieki. Wynika to z różnych powodów: trudnej sytuacji materialnej, konieczności zaniechania pracy zawodowej. Rodzina nie jest w stanie zapewnić opieki, bo,,nie ma ku temu warunków lub,,nie stać ją na wynajęcie opiekunki. Nasze społeczeństwo jest słabo wyedukowane w zakresie podstawowej wiedzy medycznej i pielęgniarskiej, a często jest ona konieczna, bo seniorzy często wymagają stałej opieki, szczególnie po wyjściu ze szpitala. Czasami uważa się, że to szpitale lub NFZ powinien zapewnić starcom stosowną opiekę. Wymienione wyżej czynniki oraz niewydolny system usług w środowisku często zmusza osoby starsze do korzystania z różnych form pomocy społecznej. To jedna z form zabezpieczenia, mająca na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Do takiej należy pomoc instytucjonalna w postaci skierowania osoby w podeszłym wieku do domu pomocy społecznej. Ludzie starzy zamieszkują w domu pomocy społecznej z różnych powodów. Mogą to być: brak możliwości samodzielnego funkcjonowania w środowisku z racji niewydolnego systemu usług w środowisku, niepełnosprawność, trudna sytuacja materialna i mieszkaniowa, przewlekłe choroby i zły stan zdrowia. Ponadto samotność, ponieważ znaczna populacja ludzi starszych mieszka sama, daleko od swoich rodzin i znajomych. W wielu rodzinach istnieje konflikt pokoleń. Przyczyn zamieszkania seniora w domu pomocy społecznej jest z pewnością o wiele więcej, a czasami nakładają się one na siebie. Uważam, że zamieszkanie seniora w domu pomocy społecznej powinno być ostatecznością. Stwierdzono, że odizolowanie starszego człowieka od środowiska, w którym żył przez wiele lat i przeniesienie do domu pomocy społecznej ogranicza jego kontakty z bliskimi i jego aktywność, przyśpieszając przez to procesy starzenia się i śmierć. Europejskie statystyki potwierdzają wysoki odsetek zgonów wśród nowych mieszkańców, który nie wynika bezpośrednio ze złego stanu zdrowia osób w podeszłym wieku, lecz jest on skutkiem braku adaptacji do warunków w domu pomocy społecznej. Badania potwierdzają, że nawet w krajach, gdzie istnieje szereg komfortowych domów pomocy, nie dają one ciepła i poczucia wolności, jakich oczekują starsi ludzie. Coraz częściej pojawiają się też słowa krytyczne: dom pomocy to zło konieczne, zarówno z punktu widzenia mieszkańca takiej placówki, jak i kosztów jego utrzymania. Tutaj dla wielu osób życie staje się udręką i upokorzeniem. Przyjście do domu jest dla seniora czasem gwałtownych zmian. Wiąże się z tym fakt opuszczenia dotychczasowego środowiska, wyprowadzenie się z mieszkania, w którym spędziło się wiele lat, rozłąka z rodziną i utrata znajomych. Zamiast samodzielnie decydować o przebiegu dnia, trzeba dopasować się do porządku i ram czasowych ustalonych z zewnątrz oraz do działań zawężających własną autonomię i odpowiedzialność za fot. www.inmagine.com bld115421 23
fot. www.inmagine.com gp0147p0407 fot. www.inmagine.com c0019185 siebie samego. Wiąże się z tym konieczność podporządkowania się wymogom życia instytucjonalnego: regulamin, porządek dnia, rygor, dopasowanie się do grupy, rezygnacja z pełnienia funkcji społecznych. Dom pomocy społecznej niejako zmusza do konieczności uczenia się wspólnego życia z obcymi osobami, na dobór których praktycznie nie ma się żadnego wpływu. Nie można wykonywać tu wielu czynności, które jeszcze do niedawna były podstawową formą aktywności, a nadmiar wolnego czasu rodzi poczucie bezużyteczności. Z pewnością wszystko to może wywrzeć na mieszkańcu przygnębiające wrażenie. Znalezienie się seniora w środowisku wyłącznie starych ludzi, często wbrew jego woli, z osobami niesprawnymi, ze starczymi zaburzeniami psychicznymi nierzadko jest szokiem dla starego człowieka. Uciążliwa bywa nieumiejętność i niechęć niektórych mieszkańców do przystosowania się do nowych warunków, co przejawia się w starych przyzwyczajeniach i ignorowaniu nowych. Stąd proces adaptacji starszego człowieka do nowych warunków jest trudny i nie zawsze możliwy, pojawia się poczucie klęski życiowej, bezradności w obliczu rzeczywistości. Literatura przedmiotu podaje, że często towarzyszy tym ludziom nasilony lęk, zwątpienie, smutek, depresja. Dochodzi do zaburzeń orientacji w zakresie czasu i przestrzeni, do dezorientacji. Adaptacja do nowych warunków jest jeszcze bardziej trudna, gdy decyzji o zamieszkaniu w domu pomocy społecznej senior nie podejmuje samodzielnie, ale pod presją rodziny. Dobrze, że wejście Polski w struktury Unii Europejskiej zobligowało domy pomocy społecznej do wdrożenia tzw.,,standaryzacji, której celem jest poprawa jakości życia podopiecznych. Na jakość życia ludzi starszych w tych placówkach wpływa szereg czynników: profesjonalna pomoc, realizacja indywidualnych planów opieki, pochodzenie, stan zdrowia, możliwość zaspokajania potrzeb, wsparcie duchowe. Także utrzymywanie kontaktów z rodziną i środowiskiem. Standaryzacja wymaga, by placówki te odeszły od tradycyjnej opieki i wprowadziły nowoczesne formy pomocy i wsparcia osób w podeszłym wieku. Wszystkie działania mają lepiej zaspokajać potrzeby mieszkańców poprzez ich upodmiotowienie, indywidualne traktowanie, aktywne i satysfakcjonujące życie, wsparcie i opiekę przez służby fachowo pomagające (dobrze przygotowane do pracy pomocowej), przez całą dobę. To stosowanie różnych form integracji podopiecznych ze środowiskiem, głównie z rodziną. Sam komfort życia w domu pomocy nie zawsze spotyka się z akceptacją starszego człowieka. Organizowana pomoc instytucjonalna zbyt często zamiast przywracać starszego człowieka społeczeństwu, izoluje go od niego. Chcąc przeciwdziałać tym 24 marzec 2009
negatywnym zjawiskom, dom pomocy społecznej powinien wypracować dla podopiecznych różne strategie pomocy i poszukiwać coraz to nowsze, skuteczniejsze formy wsparcia. Uważam jednak, że odpowiednio prowadzony dom pomocy powinien zapobiegać samotności, zapewnić opiekę, pomoc i wsparcie osobie w podeszłym wieku, poprawić jej trudną sytuację, ulżyć w cierpieniu, ratować w niebezpieczeństwie, także funkcjonować w sytuacjach kryzysowych. Starość spędzana w placówce opiekuńczej powinna być okresem życia, w którym realizuje się nowe wyzwania. Tę fazę życia można i należy świadomie kształtować. Potrzebna jest jednak do tego odpowiednio przygotowana kadra pracownicza. Mylne są bowiem poglądy o łatwości pracy z osobami starszymi. Seniorzy to bardzo specyficzna grupa podopiecznych, wymagająca osobnych i dobrze przygotowanych do pracy animatorów, moderatorów i koordynatorów, modeli nie tylko kompetentnych, ale w pełni identyfikujących się z ich potrzebami. Wsłuchujących się w głosy mieszkańców, którzy wyraźnie chcą być akceptowani, chcą rozumieć, co dzieje się wokół nich, żeby zauważyć ich starość i na nią reagować. Nie mniej jednak warto jeszcze raz podkreślić, że regułą powinno być pozostawanie seniora aż do ostatnich dni życia w środowisku naturalnym, przy rodzinie. Niepokój musi budzić brak koncepcji polityki społecznej wobec rodziny z niesamodzielną osobą starszą. Współczesna polityka rodzinna powinna uwzględniać zadania wobec starszych, szczególnie pozbawionych możliwości samodzielnej egzystencji, członków rodziny. Konieczna jest współpraca zespołu specjalistów w sprawowaniu pomocy i wsparcia zarówno osoby chorej, jak i opiekunów rodzinnych. Stąd wnioskuję, by w Polsce obowiązywał formalny system regulujący zasady wspierania opiekunów rodzinnych. Nie powinni być oni pozostawieni sami sobie, bez żadnych praw do świadczeń czy uprawnień z tytułu wykonywanej pracy. Istnieje konieczność rozbudowy systemu usług zdrowotnych i społecznych, które mogłyby odciążyć rodziny od ich codziennych obowiązków. W przeciwnym wypadku dochodzi do wyczerpania fizycznego i psychicznego opiekunów, wyzwala się w nich wrogość, niechęć, złe traktowanie podopiecznego, a nawet w stosunku do niego agresję. Istnieje także konieczność wyrównywania części zarobku utraconego w związku z koniecznością sprawowania opieki przez osoby aktywne zawodowo. Należy również preferować domy dziennego pobytu dla seniorów. fot. www.inmagine.com gp0147p0324 25