Analiza niemieckiego systemu recyklingu elektroodpadów oraz uwarunkowania prawno-gospodarcze wprowadzenia go w Polsce.

Analiza niemieckiego systemu recyklingu elektroodpadów oraz uwarunkowania prawno-gospodarcze wprowadzenia go w Polsce Radosław Maj 1

2

Analiza niemieckiego systemu recyklingu elektroodpadów oraz uwarunkowania prawno-gospodarcze wprowadzenia go w Polsce Radosław Maj Warszawa 2015 1

Broszura została przygotowana w ramach projektu Utworzenie Centrum Badań i Analiz realizowanego przez Pracodawców Rzeczypospolitej Polskiej, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, Program Operacyjny Kapitał Ludzki, Priorytet V Dobre Rządzenie, Działanie 5.5 Rozwój dialogu społecznego, Poddziałanie 5.5.2 Wzmocnienie uczestników dialogu społecznego. Autor: Radosław Maj Wydawca: Pracodawcy Rzeczypospolitej Polskiej, ul. Brukselska 7, 03-973 Warszawa ISBN: 978-83-942639-1-1 Broszura bezpłatna Projekt, skład, łamanie, druk i oprawa: Grafpol Agnieszka Blicharz-Krupińska ul. Czarnieckiego 1 53-650 Wrocław tel. 0507-096-545 tel./fax 071 797-88-80 www.argrafpol.pl MINISTERSTWO PRACY I POLITYKI SPOŁECZNEJ 2 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.

Spis treści Wstęp... 5 Executive Summary... 7 Elektroodpady co, jak i dlaczego?...11 Elektroodpady w Unii Europejskiej...15 Polski system gospodarowania elektroodpadami...21 Przepisy oraz uczestnicy rynku...21 Polski ZSEE w liczbach...25 Wyzwania polskiego systemu zbiórki ZSEE...26 Niemiecki system ZSEE...29 Ustawa ElektroG...31 Główni uczestnicy systemu...32 Organizacja i struktura wewnętrzna EAR...39 Niemieckie ZSEE w liczbach...41 Wyzwania niemieckiego systemu zbiórki ZSEE...44 Zmiany w niemieckim systemie ElektroG2-E...45 System recyklingu zużytego sprzętu w Polsce i Niemczech podobieństwa i różnice...47 Wnioski i rekomendacje z porównania...52 Idea stworzenia clearinghouse w polskim systemie ZSEE stare i nowe propozycje...55 Słownik pojęć...57 Bibliografia...59 3

4

Wstęp O systemie gospodarowania odpadami niebezpiecznymi w Polsce, a w szczególności o zużytym sprzęcie, powiedziano już wiele. Głównie pod kątem ogarniającej go patologii oraz dominującej szarej strefy. Nowelizacja polskich przepisów o elektroodpadach, nad którą prace trwają już czwarty rok, miała być odpowiedzią na dobrze zdiagnozowane wady obecnego systemu. Jak jednak zapowiedziało samo Ministerstwo Środowiska, rewolucji nie będzie, a same odpady niebezpieczne są tylko cząstką w całych odpadach komunalnych. Nowe przepisy mają także transponować unijne wymogi w sprawach elektroodpadów, które będą dużym wyzwaniem nawet dla najlepiej zorganizowanych rynków gospodarowania zużytym sprzętem w całej Europie. Pierwsze istotne zmiany zaczną obowiązywać w krajach członkowskich już od 2016 roku. Czy Polska może sobie pozwolić na niepodejmowanie istotnych zmian swojego systemu w obliczu stojących przed nią unijnych wyzwań? Za 6 lat będziemy zobowiązani do zbierania 2,5 razy więcej elektrośmieci. Na pewno warto pokusić się o zestawienia naszego systemu z obowiązującymi w innych krajach, aby szukać podpowiedzi w próbach podnoszenia efektywności całego rynku. Jeżeli już się porównywać, to na pewno warto z systemem niemieckim, który działa w oparciu o te same unijne przepisy, a jednak jego struktura i wydajność znacznie różnią się od tego w Polsce. Niniejsza analiza zestawia Polskę i Niemcy pod kątem gospodarowania zużytym sprzętem. Celem jest wskazanie wybranych elementów systemu naszego zachodniego sąsiada, które można byłoby zastosować z powodzeniem w naszym kraju. Być może wskazówki te pomogą w ostatecznym kształtowaniu polskiego systemu w trwającej jeszcze nowelizacji ustawy o zużytym sprzęcie. Autor pragnie podziękować za pomoc w niniejszej pracy niemieckiej organizacji producentów ZVEI, w której zrzeszeni są producenci sprzętu AGD. Analiza porównawcza przygotowana została także w oparciu o wizytę studyjną w Fürth, siedzibie Fundacji EAR, która zarządza niemieckim rejestrem elektroodpadów, podczas której autor spotkał się z panem Aleksandrem Goldbergiem, Dyrektorem Zarządzającym EAR a zarazem Przewodniczącym EWNR, European WEEE Registers Network. 5

6

Executive Summary Gospodarka odpadami opiera się na zasadzie zanieczyszczający płaci. Zobowiązuje ona wytwórcę odpadów, czyli konsumenta, do pokrycia kosztów recyklingu elektrośmieci. Jednak to producenci mają decydujący wpływ na zdolność do recyklingu wprowadzanych przez siebie nowych urządzeń, czyli ile surowców można odzyskać z odpadu. Dlatego też na podstawie zasady rozszerzonej odpowiedzialności producenta konsument płaci za recykling już w cenie produktu. W ten sposób Unia Europejska dała impuls wytwórcom do konkurowania między sobą także na polu recyklingu ich produktów. Polski system gospodarowania zużytym sprzętem po ponad 10 latach funkcjonowania doczekał się przeglądu swojej efektywności. Okazją do tego stała się trwająca od 2012 roku transpozycja nowej dyrektywy WEEE do polskiego prawa. Jak pokazuje projekt nowej ustawy o zużytym sprzęcie, ustawodawca nie wskazał zbyt wielu elementów systemu, które wymagałyby korekty. Brakuje zarówno konkretnych propozycji rozwiązań, jak i dogłębnych analiz pozwalających ustalić aktualny stan polskiego systemu elektroodpadów. Przy braku działań ze strony ustawodawcy nieuniknione wydaje się dalsze zaburzanie konkurencji na rynku sprzętu elektrycznego i elektronicznego. W polskim systemie ZSEE obecne są podmioty konkurujące z producentami w dostępie do elektroodpadów. Jednak nie mają obowiązku finansowania przetwarzania odpadów oraz raportowania tego tak jak producenci. Drugim czynnikiem prowadzącym do zachwiania konkurencyjności pomiędzy producentami jest oparcie systemu gospodarowania ZSEE na komercyjnych organizacjach odzysku, które w skutek niewydolności systemu nadzoru spychają proces przetwarzania w kierunku szarej strefy. Postulat gwarancji uczciwej konkurencji na rynku ZSEE był podstawowym założeniem przy tworzeniu niemieckiego prawa o zużytym sprzęcie (ZSEE, ang. WEEE, Waste Electric and Electronic Equipment). Zagwarantowało to oparcie całego systemy o tzw. clearinghouse, czyli niezależną prywatną fundację, która przejęła funkcje administracji publicznej, w tym monitoring i prowadzenie rejestru. 7

Oczywiście rozwiązania tego nie da się kompleksowo przenieść do Polski, z uwagi na różny udział i odpowiedzialność gmin w zbieraniu odpadów. Rekomendacje dla Polski Porównując systemy, polski i niemiecki, warto zwrócić uwagę na wybrane istotne różnice systemów, które w opinii autora niniejszej analizy można by zastosować także w Polsce z myślą o gwarancji konkurencyjności firm. Są to: A. Wymóg przejęcia finansowania przetwarzania oraz raportowania przez podmioty, które nie przekazują zebranego sprzętu producentom Przy wysokim poziomie cen surowców podmioty zbierające ZSEE, w tym gminy, wykazują dużą aktywność w realizacji zbierania elektroodpadów. Widząc istotne korzyści finansowe ze sprzedaży metali otrzymanych z recyklingu ZSEE, przestają przekazywać zużyty sprzęt do systemu przetwarzania gwarantowanego przez producentów. Informacje takie omijają Polski rejestr, który nie monitoruje odpadów poza systemem. Zobowiązanie wszystkich uczestników rynku, którzy nie dostarczają zużytego sprzętu producentom, do przejęcia obowiązków wprowadzających i raportowania ma miejsce w systemie niemieckim. Zdecydowanie pozwala to zlikwidować lukę pomiędzy masą sprzętu zebranego a znacznie mniejszą masą sprzętu, która zostaje zaraportowana do systemu. B. Przekazanie rejestru oraz monitoringu rynku ZSEE prywatnej organizacji not-for-profit, utworzonej przez wprowadzających, ale niezależnej od nich oraz od administracji rządowej Prowadzenie rejestru przez organ państwowy w Polsce ogranicza w praktyce jego efektywność samego monitoringu. Wynika to z faktu dużej biurokracji i braków kadrowych. Stworzenie systemu elektronicznej obsługi rejestru i monitoringu w ramach niezależnego podmiotu pozwala na znaczące wyeliminowanie tych barier. Wnioski z porównania 1. Po zestawieniu obu krajów pod kątem organizacji rejestru i koordynacji systemu zdecydowanie lepiej pod kątem efektywności i skuteczności działania wypada model niemiecki. W przeciwieństwie do Polski, za rejestr oraz koordynację odpowiada elektroniczny system, do którego producenci raportują każdego miesiąca. Wydaje się, że istnienie z jednej strony pań- 8

stwowego GIOŚ odpowiedzialnego za rejestr oraz monitoring systemu, a z drugiej strony komercyjnych organizacji odzysku, koordynujących zbieranie i przetwarzanie, jest pewnym ograniczeniem systemu. Po pierwsze, monitoring zarządzany przez instytucje państwowe jest mniej elastyczny i nie jest w stanie reagować na zmieniające się warunki lub unowocześniać dostępne narzędzia IT. Z drugiej strony, koordynowanie gospodarowania odpadami przez podmioty komercyjne, w sytuacji niewydajnego systemu monitoringu, prowadzi do zachwiania konkurencji i skupienia jej wyłącznie na cenie. 2. Drugim istotnym rozróżnieniem w obu systemach jest stopień zaangażowania gmin w zbiórkę ZSEE. W Niemczech gminy mają wyłączność na zbieranie elektroodpadów. Do ich obowiązków należy przekazanie zebranego ZSEE producentom. Większość z nich oddaje jednak tylko te odpady, które nie przynoszą zysku z przetwarzania. 3. Niemieccy producenci nie podlegają pod wymóg osiągania w zbieraniu i przetwarzaniu poziomów dyrektywy WEEE. Realizacja tego unijnego targetu jest obowiązkiem rządu. W Polsce progi dyrektywy narzucone są bezpośrednio na tylko jednego uczestnika rynku, jakim są producenci. W Niemczech finansują oni 100% kosztów przetwarzania przekazanego im zużytego sprzętu. W ten sposób wszystko, co trafia do producentów, jest poprawnie przetworzone. Ponieważ innym uczestnikom opłaca się przejmowanie tego obowiązku (gminom), to w praktyce do wprowadzających trafia coraz mniej zebranego ZSEE. W 2013 było to ok. 40% całej masy zużytego sprzętu. W większości są to tylko te odpady, których przetwarzanie nie przynosi korzyści finansowych. W polskim systemie taka sytuacja byłaby wielkim obciążeniem dla producentów, ponieważ w ramach ich obowiązków narzucono im odgórne poziomy zbierania, liczone od masy sprzętu sprzedanego. Polskie gospodarstwa domowe pozbywają się ZSEE kupionego przed 10. laty. Polscy producenci z kolei mają do wypełnienia obowiązek zbiórki na poziomie roku sprzedaży. Przykładowo, w 2015 muszą zebrać 35% masy sprzętu sprzedanego w 2014. Zbierane ZSEE pochodzi z lat ok 1995-2005, a więc okresu, kiedy rynek sprzedaży był znacznie mniejszy. W praktyce producent musi zebrać nie 35%, ale ok. 45% rynku sprzedaży np. z 2000 roku (zakładając, że rynek był wówczas mniejszy 9

o ok. 20%). Wydaje się, że zastosowanie niemieckiego systemu, w którym minimalne poziomy zbierania oblicza państwo w oparciu o zbiórkę wszystkich uczestników rynku, jest bardziej korzystne dla samego konsumenta. 10

Elektroodpady co, jak i dlaczego? Zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym, potocznie elektroodpadami lub elektrośmieciami, nazywamy stare urządzenia, które zostały uznane przez ich właścicieli za nienadające się do dalszego użycia (ZSEE, ang. WEEE, Waste Electric and Electronic Equipment). Zwykle o powstaniu takich odpadów decyduje moment oddania ich do punktu zbiórki odpadów bez zamiaru przekazania go do ponownego użycia (ang. re-use). Elektroodpady są odpadami powstałymi ze sprzętu elektrycznego i elektronicznego (SEE) i zgodnie z rodzajem urządzenia można je podzielić na 10 grup wyszczególnionych w polskiej Ustawie o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym lub 6 grup, zgodnie z nową dyrektywą UE w sprawie zużytego sprzętu 1. Podział na 6 grup będzie obowiązywał także w Polsce po transpozycji nowej dyrektywy do prawa polskiego, najprawdopodobniej od roku 2018. Są to następujące kategorie 2 : 1. Sprzęt działający na zasadzie wymiany temperatury (lodówki, klimatyzatory, pompy ciepła); 2. Ekrany, monitory i sprzęt zawierający ekrany; 3. Lampy; 4. Sprzęt wielkogabarytowy, w szczególności: urządzenia gospodarstwa domowego, sprzęt informatyczny i telekomunikacyjny; 5. Sprzęt małogabarytowy; 6. Małogabarytowy sprzęt informatyczny i telekomunikacyjny. W roku 2014 ludność na całym świecie pozbyła się zużytego sprzętu o łącznej masie 41,8 mln ton 3. Wagowo większość z tego sprzętu stanowiło duże AGD, głównie stare kuchenki, pralki, zmywarki oraz mikrofalówki. Według szacunków 1 Dyrektywa 2012/19/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie zużytego sprzętu elektrotechnicznego i elektronicznego, tzw. Dyrektywa WEEE 2. 2 Do 2018 obowiązuje podział na 10 grup zgodnie ze starą dyrektywą WEEE. Grupy te są przytaczane w poniższej analizie. 3 To mniej więcej tyle co 4 tys. wież Eiffla lub 270 największych kontenerowców na świecie. 11

ONZ, zawarte w nich surowce warte są ok. 48 mld EUR 4. Niewątpliwie z tego powodu elektroodpady są uznawane za kopalnie surowców, tzw. urban mine. Tym bardziej nie dziwi fakt, że już ponad 4 mld ludzi podlega pod różnego rodzaju krajowe prawodawstwa związane z e-odpadami. Pomimo istnienia regulacji, tylko 15% masy wytworzonych elektrośmieci, czyli ok. 6,5 mln ton, trafiło do oficjalnych systemów recyklingu tego sprzętu. Należy pamiętać, że zużyty sprzęt to także niebezpieczne dla człowieka oraz środowiska naturalnego substancje, które mogą uwalniać się do atmosfery w przypadku nieprofesjonalnego recyklingu. Większości tych substancji nie można już używać w produkcji (ołów, rtęć, kadm, freon), ale są nadal obecne w starym sprzęcie, którego pozbywają się gospodarstwa domowe. Zdecydowanym liderem w wytwarzaniu zużytego sprzętu per capita jest Europa, z ok. 15,6 kg w roku 2014. To również ten kontynent wypracował najsprawniejsze systemy recyklingu zużytego sprzętu, które zbierają i przetwarzają średnio 7 kg elektroodpadów na mieszkańca rocznie 5. Masa zebranego sprzętu stanowi ok. 41% masy nowych urządzeń sprzedawanych na rynku Unii Europejskiej. Zdecydowanym wzorem w wynikach zbiórki zużytego sprzętu w Europie jest Norwegia, która zbiera na mieszkańca ponad 20 kg. Jednak statystyczny mieszkaniec tego kraju konsumuje aż 3 razy więcej urządzeń niż przeciętny Polak. Tak samo jak różnią się rynki w poszczególnych krajach, różne są systemy recyklingu, powszechnie określane jako take-back system lub collection scheme. Systemy te różnią się sposobem koordynacji zarządzania strumieniem odpadów oraz sposobem wyliczania oraz realizacji obowiązków zbierania i przetwarzania. Systemy takie można rozróżnić na oparte o organizacje odzysku, które przejmują obowiązki od wielu producentów, oraz te mniej liczne, gdzie producenci realizują obowiązki indywidualnie, ale cały system koordynują niezależne podmioty, tzw. clearinghouse. Czasami oba rozwiązania są po części stosowane w systemach mieszanych. 4 The Global e-waste Monitor 2014. Quantities, flows and resources. United Nations University, Bonn, Germany, 2015. 5 Dane Eurostat za rok 2012: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=env_waselee 12

21 kg 8 kg 13 kg 7 kg 17 kg 8 kg 4 kg 4 kg 8 kg 5 kg 4 kg 7 kg 4 kg 17 kg 9 kg 3 kg 8 kg Rysunek 1. Zbiórka elektrośmieci w Europie w roku 2012. Źródło: Eurostat. Problem narastającej masy zużytego sprzętu istnieje, odkąd zaczęto produkować sprzęt elektryczny. Po raz pierwszy został jednak zauważony w roku 1974 wraz z publikacją badań M.J.Moliny 6 o niszczącym wpływie CFC (chlorofluorowęglowodorów) na warstwę ozonową 7. Substancje te, powszechnie wówczas używane jako czynnik chłodniczy (gównie R-12 pod handlową nazwą Freon ) postanowiono wycofywać z produkcji 8. Od tego momentu zaczęto bardziej zauważać problem wpływu zużytego sprzętu na środowisko naturalne oraz zdrowie ludzkie. 6 Źródło: http://www.theozonehole.com/ozoneholehistory.htm 7 Źródło Wikipedia: http://pl.wikipedia.org/wiki/freony 8 Protokół z Montrealu z 1986 r. wprowadził harmonogram wycofywania z produkcji CFC jako substancji o najwyższym potencjale wpływu na warstwę ozonową oraz powodującej efekt cieplarniany. Od 1996 obowiązuje całkowity zakaz produkcji i konsumpcji tych substancji. 13

14

Elektroodpady w Unii Europejskiej Poszczególne kraje Wspólnoty Europejskiej, w tym np. Niemcy, zaczęły prawnie regulować kwestie zbiórki elektroodpadów w latach 90. Narastający wówczas problem został jednak rozwiązany dopiero w roku 2003, kiedy Unia Europejska zdołała przygotować obowiązujące we wszystkich krajach członkowskich prawodawstwo poświęcone wyłącznie elektroodpadom. W ten sposób powstała tzw. dyrektywa WEEE 9 (ang. Waste Electric and Electronic Equipment) jako próba zapanowania nad stale rosnącą ilością wyrzucanych przez konsumentów przestarzałych lub niemodnych urządzeń elektronicznych. Równocześnie w tym samym czasie powstała dyrektywa o substancjach niebezpiecznych w sprzęcie (tzw. dyrektywa RoHS, Restriction on use of Hazardous Substances), która zakazała produkcji niebezpiecznych substancji, jak rtęć, czy ołów. Dyrektywa WEEE wprowadzała przede wszystkim zasadę zanieczyszczający płaci na rynek sprzętu elektrycznego. Zobowiązuje ona użytkowników, głównie konsumentów, do ponoszenia kosztów przetwarzania wyrzucanych przez nich urządzeń. Drugą zmianą związaną z tym podejściem było wprowadzenie tzw. rozszerzonej odpowiedzialności producenta (ang. Extended Producer Responsibility, EPR 10 ). Zobowiązywała ona producentów urządzeń do finansowania całego procesu przetwarzania zużytego sprzętu od odbierania z punktów zbierania po przetwarzanie i unieszkodliwianie. Zasada EPR nakłada w ten sposób na producenta odpowiedzialność za wpływ na środowisko naturalne produktu po zakończeniu jego użytkowania. Ideą, która przyświecała tej zmianie, była próba zmobilizowania producentów do uwzględniania na etapie projektowania sprzętu rozwiązań pozwalających zwiększyć efektywność oraz bezpieczeństwo procesu przetwarzania zużytego sprzętu. Producenci, dążąc do zmniejszania kosztów 9 Dyrektywa 2002/96/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 stycznia 2003 r. w sprawie zużytego sprzętu elektrotechnicznego i elektronicznego, tzw. Dyrektywa WEEE (Dz.U. L 37/24 z dn. 13.02.2003 s. 359). 10 Definicja EPR wg OECD: http://www.oecd.org/env/tools-evaluation/extendedproducerresponsibility.htm 15

gospodarowania odpadami, mieliby także wykazywać większą skłonność do redukcji zużywanych materiałów. Nadrzędnym celem dyrektywy WEEE jest dążenie do poprawy funkcjonowania w środowisku naturalnym wszystkich podmiotów zaangażowanych w cykl życia urządzeń elektrycznych i elektronicznych, tzn. producentów, dystrybutorów i konsumentów, w szczególności podmiotów bezpośrednio zaangażowanych w przetwarzanie zużytych urządzeń elektrycznych i elektronicznych. Do zakresu dyrektywy włączono 10 grup urządzeń elektrycznych i elektronicznych: 1. Wielkogabarytowe urządzenia gospodarstwa domowego (np. lodówki, pralki, mikrofalówki); 2. Małogabarytowe urządzenia gospodarstwa domowego (małe AGD); 3. Urządzenia IT i telekomunikacyjne; 4. Urządzenia konsumenckie (np. TV, radio, kamery); 5. Urządzenia oświetleniowe; 6. Przyrządy elektryczne i elektroniczne (z wyjątkiem wielkogabarytowych, stacjonarnych przyrządów przemysłowych); 7. Zabawki, sprzęt rekreacyjny i sportowy; 8. Wyroby medyczne (z wyjątkiem wszelkich wyrobów zaimplantowanych i zainfekowanych); 9. Przyrządy do nadzoru i kontroli; 10. Automaty. Najbardziej znanym obowiązkiem zawartym w dyrektywie jest zobowiązanie państw członkowskich do selektywnej zbiórki zużytego sprzętu w masie co najmniej 4 kg na mieszkańca. Wymóg ten obowiązuje w całej Unii od 2006 roku. Część nowych krajów, w tym Polska, zobowiązały się do wypełnienia celu od roku 2008. Dyrektywa WEEE wprowadziła także m.in. nowe terminy i zasady selektywnej zbiórki, obowiązek finasowania oraz raportowania czy targety recyklingu. Przepisy te zostały następnie transponowane do prawa polskiego. Po pięciu latach obowiązywania dyrektywy WEEE, Komisja Europejska zdecydowała się na zmianę przepisów w tym zakresie. W 2012 roku Parlament Europejski przyjął ostateczną wersję zapisów nowej Dyrektywy WEEE 2. Sam tekst zaproponowany przez Komisję Europejską jest odpowiedzią na szokujące wyniki 16

badań, zgodnie z którymi aż 2/3 masy elektroodpadów wytwarzanych w całej Unii nie trafia do systemu, który tworzy dyrektywa WEEE, a więc systemu finansowanego przez producentów. Brakująca masa to zużyty sprzęt, który trzymamy na strychu oraz taki, który został rozebrany i sprzedany na złom z pominięciem szczególnych zasad postępowania z niebezpiecznymi substancjami w sprzęcie. Najistotniejsze zmiany w przepisach to: Minimalne poziomy zbierania Kluczową zmianą wprowadzoną w dyrektywie WEEE 2 jest podwyższenie minimalnego poziomu zbierania z obecnych 4 kg per capita (ok. 35% masy sprzętu prowadzonego w Polsce) do 65% w roku 2019 jako średniej masy sprzętu wprowadzonego w trzech poprzednich latach. W okresie przejściowym od 2016 roku, będzie to co najmniej 45%. Państwom pozostawiono także ewentualność obliczania masy zbiórki od 2019 roku jako 85% tzw. WEEE generated, czyli sprzętu rzeczywiście pojawiającego się w gospodarstwach domowych. Polska wraz z kilkoma innymi krajami wynegocjowała na tym polu pewną derogację. W roku 2016 powinniśmy zebrać co najmniej 40% wprowadzonego sprzętu, czyli ok. 5,8 kg per capita. Obowiązek zbiórki 65% masy wprowadzenia lub 85% masy powstającego zużytego sprzętu Polska powinna realizować od 2021 roku. W tym przypadku 65% będzie wynosiło ok. 11 kg per capita (zakładając 3% rocznego wzrostu masy sprzedanego sprzętu). Poziomy recyklingu Podniesione zostały także minimalne poziomy odzysku i recyklingu o 5% dla każdej z grup produktowych od roku 2015. W przypadku dużego AGD to odpowiednio minimalny poziom odzysku na poziomie 85% oraz recyklingu 80% zebranego ZSEE. Państwa członkowskie zapewniają, że do obliczania tych celów producenci lub osoby trzecie działające w ich imieniu będą rejestrować dane dotyczące masy zużytego sprzętu, jego części składowych, materiałów lub substancji w momencie jego wyprowadzenia (wyjścia) z obiektu zbierania, wprowadzenia (wejścia) do i wyprowadzenia (wyjścia) z zakładów przetwarzania i w momencie jego wprowadzenia (wejścia) do zakładu odzysku lub recyklingu, czy przygotowania do ponownego użycia. Otwarty zakres Dyrektywa WEEE 2 znacząco rozszerza zakres przedmiotowy przepisów o elektroodpadach. Obecne 10 grup produktowych stanowiło do tej pory za- 17

mknięty zakres dyrektywy. Od roku 2018 zapisy obejmą już cały sprzęt elektryczny i elektroniczny ujęty w 6 nowych, otwartych grupach: 1. Sprzęt działający na zasadzie wymiany temperatury - Chłodziarki, zamrażarki, sprzęt automatycznie wydający produkty chłodzone, sprzęt klimatyzacyjny, sprzęt do osuszania, pompy ciepła, grzejniki zawierające olej i inny sprzęt działający na zasadzie wymiany temperatury stosujący do celów wymiany temperatury płyny inne niż woda. 2. Ekrany, monitory i sprzęt zawierający ekrany o powierzchni większej niż 100 cm 2 - Ekrany, odbiorniki telewizyjne, cyfrowe ramki LCD do zdjęć, monitory, laptopy, notebooki. 3. Lampy - Proste lampy fluorescencyjne, kompaktowe lampy fluorescencyjne, wysokoprężne lampy wyładowcze w tym ciśnieniowe lampy sodowe i lampy metalohalogenkowe, niskoprężne lampy sodowe, diody elektroluminescencyjne (LED). 4. Sprzęt wielkogabarytowy - Pralki, suszarki do odzieży, zmywarki, kuchenki, piekarniki elektryczne, elektryczne płyty grzejne, oprawy oświetleniowe, sprzęt do odtwarzania dźwięku lub obrazu, sprzęt muzyczny (z wyjątkiem organów piszczałkowych zainstalowanych w kościołach), urządzenia używane do dziania i tkania, komputery wielkogabarytowe mainframe, drukarki wielkogabarytowe, sprzęt kopiujący, wielkogabarytowe automaty uruchamiane monetą, wielkogabarytowe wyroby medyczne, wielkogabarytowe przyrządy do monitorowania i sterowania, wielkogabarytowe urządzenia automatycznie wydające produkty i pieniądze, panele fotowoltaiczne. 5. Sprzęt małogabarytowy - Odkurzacze, zamiatacze do dywanów, urządzenia do szycia, oprawy oświetleniowe, kuchenki mikrofalowe, sprzęt wentylujący, żelazka, tostery, noże elektryczne, czajniki elektryczne, zegary, golarki elektryczne, wagi, urządzenia do pielęgnacji włosów i ciała, kalkulatory, odbiorniki radiowe, kamery wideo, sprzęt wideo, sprzęt hi-fi, instrumenty muzyczne, sprzęt do odtwarzania dźwięku lub obrazu, elektryczne lub elektroniczne zabawki, sprzęt sportowy, komputery rowerowe, do nurkowania, biegania, wiosło- 18

wania itd., czujniki dymu, regulatory ciepła, termostaty, małogabarytowe narzędzia elektryczne i elektroniczne, małogabarytowe wyroby medyczne, małogabarytowe przyrządy do monitorowania i sterowania, małogabarytowe urządzenia automatycznie wydające produkty, mały sprzęt ze zintegrowanymi panelami fotowoltaicznymi. 6. Małogabarytowy sprzęt informatyczny i telekomunikacyjny (żaden z zewnętrznych wymiarów nie przekracza 50 cm) - Telefony komórkowe, GPS, kalkulatory kieszonkowe, routery, komputery osobiste, drukarki, telefony. Spod zapisów dyrektywy wyłączono m.in. wielkogabarytowe stacjonarne narzędzia przemysłowe, stałe instalacje z wyjątkiem sprzętu, który nie jest zaprojektowany i zainstalowany specjalnie jako część tych instalacji, środki transportu osób lub towarów, z wyłączeniem elektrycznych pojazdów dwukołowych nieposiadających homologacji, sprzęt przeznaczony do celów badań i rozwoju, i wyrobów medycznych do diagnostyki in vitro, w przypadku gdy mogą one być źródłem zakażeń przed zakończeniem okresu ich eksploatacji, a także aktywnych wyrobów medycznych do implantacji. Normy zbierania i przetwarzania Państwa członkowskie będą musiały zapewniać, by każdy zakład lub przedsiębiorstwo zajmujące się zbieraniem lub przetwarzaniem, magazynował i przetwarzał WEEE zgodnie z wymogami technicznymi określonymi w dyrektywie. Ponadto Komisja Europejska zobowiązała organizacje normalizacyjne do opracowania europejskich norm przetwarzania WEEE w tym odzysku, recyklingu i przygotowania do ponownego użycia. W oparciu o stworzone normy Komisja będzie mogła w drodze aktów wykonawczych przyjąć minimalne normy jakości, które obowiązywałyby w każdym z krajów członkowskich. Definicje Nowelizacja dyrektywy doprecyzowała definicję wprowadzającego oraz wprowadza instytucję upoważnionego przedstawiciela, który będzie mógł reprezentować producentów z siedzibą w innych Państwach Członkowskich w zakresie obowiązków związanych z dyrektywą WEEE. Zbiórka w sklepach Sklepy detaliczne o powierzchni powyżej 400 m 2 będą zobowiązane do zbierania małogabarytowego WEEE (żaden z zewnętrznych wymiarów nie przekracza 19

25 cm) bez konieczności zakupienia nowego urządzenia w tej samej grupie produktowej. Rejestr Każdy producent lub upoważniony przedstawiciel ma mieć możliwość wprowadzenia do krajowego rejestru w trybie on-line wszystkich istotnych informacji będących odzwierciedleniem działalności tego producenta w tym państwie członkowskim. Komisja Europejska zapewni także ujednolicenie częstotliwości raportowania, a krajowe rejestry będą ściślej ze sobą współpracowały. Selektywna zbiórka Przetwarzanie (treatment) Przygotowanie (segregacja, demontaż, usunięcie substancji, rozdrobnienie) Odzysk Unieszkodliwianie Ponowne użycie Recykling Odzysk energii Spalanie Składowanie Wykres 2. Procesy zbierania i przetwarzania zużytego sprzętu Źródło: CECED Polska. 20

Polski system gospodarowania elektroodpadami Przepisy oraz uczestnicy rynku Ustawa z 2005 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (tzw. Ustawa ZSEE) 11 znowelizowana w roku 2009, transponuje do prawa polskiego większość przepisów dyrektywy WEEE. Określa ona wymagania, jakim powinien odpowiadać sprzęt wprowadzany na rynek, oraz zasady postępowania ze zużytym sprzętem w sposób zapewniający ochronę zdrowia i życia ludzi oraz ochronę środowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju. W praktyce ma to prowadzić do ograniczenia ilości odpadów powstałych ze sprzętu oraz zapewnić odpowiedni poziomu zbierania, odzysku i recyklingu zużytego sprzętu. Ustawa definiuje kilka istotnych terminów dla całego rynku ZSEE w Polsce. Przede wszystkim przetwarzanie, czyli wszystkie czynności podejmowane po przekazaniu zużytego sprzętu do przedsiębiorcy prowadzącego zakład przetwarzania w celu demontażu obejmującego usunięcie z tego sprzętu składników niebezpiecznych, materiałów i części składowych, pocięcie oraz przygotowanie do odzysku lub unieszkodliwiania. Ustawa definiuje też wprowadzających sprzęt, którzy finansują cały system zbiórki. Są to więc przedsiębiorcy, którzy: a) produkują i wprowadzają sprzęt do obrotu pod własnym oznaczeniem, b) wprowadzają sprzęt do obrotu pod własnym oznaczeniem wyprodukowany przez innego przedsiębiorcę, c) importują sprzęt. Obok wprowadzających sprzęt, rynek elektroodpadów tworzą także firmy zbierające zużyty sprzęt (czyli punkty zbierania, gminy, serwisy i sklepy), zakłady przetwarzania, prowadzący działalność w zakresie recyklingu, prowadzący działalność w zakresie innych niż recykling procesów odzysku oraz organizacje 11 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz.U. 2005 nr 180 poz. 1495 z późn. zm. tekst ujednolicony) 21

odzysku sprzętu elektrycznego i elektronicznego. Wszyscy ci aktorzy skupieni są w rejestrze ZSEE, prowadzonym przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ), do którego regularnie raportują o masie wprowadzonego sprzętu, zebranego czy przetworzonego. GIOŚ w oparciu o te dane sporządza co roku raport o stanie rynku. Prowadzi także bieżący nadzór i monitoring sprawności całego systemu. MINISTERSTWO ŚRODOWISKA GIOŚ (rejestr) Zbierający (gmina, sklep, firmy zbierające ) Organizacje odzysku odzysku Zakłady przetwarzania Recyklerzy Producenci Wykres 3. Uczestnicy rynku ZSEE. Opracowanie własne. Każdy z uczestników rynku ZSEE realizuje obowiązki szczegółowo zdefiniowane w Ustawie. Większość z nich przypada w znacznej mierze na wprowadzających, którzy co roku muszą zapewnić zebranie i przetworzenie określonej części sprzedanego przez nich sprzętu w kraju. Od roku 2011 zbiórka musi wynosić co najmniej 35% masy wprowadzonych urządzeń, czyli tyle, by osiągnąć unijny cel 4 kg per capita (ok. 150 tys. ton dla całej Polski). W przypadku niezabrania stosownej wielkości zmuszeni są oni do poniesienia tzw. opłaty produktowej, w zależności od grupy produktowej to 1,8 zł lub 40 zł (lampy) za każdy brakujący kilogram. Ustawa zobowiązuje producentów także do osiągania poziomów 22

odzysku (70-80% masy zużytego sprzętu zebranego i przekazanego do zakładów przetwarzania) oraz poziomów recyklingu (50-75% masy zużytego sprzętu). Każdy producent musi również zapewnić, aby jego sprzęt posiadał oznakowanie (przekreślony kosz na śmieci) oraz sporządzać informacje dla zakładów przetwarzania o szkodliwych substancjach w sprzęcie. Dodatkowo powinni oni przeprowadzać kampanie edukacyjne dla konsumentów, przeznaczając na ten cel minimum 0,1% swoich przychodów z tytułu wprowadzenia. Producent przekazuje sprzedawcom detalicznym i sprzedawcom hurtowym informację o wysokości kosztów gospodarowania odpadami (tzw. KGO), obejmujących koszty zbierania i przetwarzania, a sprzedawcy informują o tym koszcie konsumentów. W ten sposób wprowadzający przerzucają ekonomiczny ciężar gospodarowania ZSEE na konsumentów, podobnie jak ma to miejsce w podatku VAT czy podatku akcyzowym. Z tego względu KGO nazywany jest czasami podatkiem ekologicznym. Obowiązki wprowadzającego w zakresie zbierania i przetwarzania oraz kampanii edukacyjnych mogą zostać powierzone organizacji odzysku, czyli profesjonalnym instytucjom wyspecjalizowanym w koordynacji zbiórki i przetwarzania zużytego sprzętu. Firmy takie ustawowo muszą być spółkami akcyjnymi z kapitałem zakładowym minimum 5 mln zł. Kryteria te zapisano w celu zapewnienia maksymalnej przejrzystości i wiarygodności takich instytucji. W praktyce środki z KGO (które wprowadzający otrzymuje w cenie sprzedawanych towarów) przeznaczane są na wynagrodzenie dla organizacji odzysku, która przejmuje na podstawie umowy obowiązki ustawowe wprowadzającego w zakresie zarządzania ZSEE. Ta z kolei przeznacza otrzymane środki na organizację zbiórki i przetworzenia ZSEE. Z usług istniejących obecnie dziewięciu organizacji odzysku korzysta w Polsce ponad 90% wprowadzających. Producenci, którzy nie zawarli umowy z organizacją odzysku, są zobowiązani do wniesienia zabezpieczenia finansowego na dany rok kalendarzowy przeznaczonego na sfinansowanie zbierania, przetwarzania i odzysku wprowadzanego przez nich sprzętu. Oprócz KGO, kolejnym źródłem finansowania systemu odzyskiwania ZSEE jest wartość surowców wtórnych (frakcji) pochodzących z przetworzonego ZSEE, które trafiają do recyklerów za odpowiednim wynagrodzeniem (np. do huty pod postacią złomu). Zasadniczo, im wyższa wartość frakcji odzyskanych ze zużytego 23

sprzętu i sprzedanych recyklerom, tym mniejszy koszt zarządzania ZSEE dla wprowadzających, a także pośrednio samych konsumentów 12. Każdy zbierający zużyty sprzęt zobowiązany jest do selektywnego zbierania zużytego sprzętu oraz przyjmowania zużytego sprzętu pochodzącego z gospodarstw domowych bez pobierania opłaty. Przy czym sprzedawca detaliczny, sprzedawca hurtowy oraz prowadzący punkt serwisowy może odmówić przyjęcia zużytego sprzętu w przypadku, gdy stwarza on zagrożenie dla zdrowia lub życia osób przyjmujących zużyty sprzęt. Sprzedawcy ponadto zobligowani są do sprzedaży wyłącznie oznakowanego sprzętu pochodzącego od wprowadzających zarejestrowanych w GIOŚ oraz umieszczania w punkcie sprzedaży informacji o punktach zbierania zużytego sprzętu. Przy sprzedaży sprzętu przeznaczonego dla gospodarstw domowych sprzedawcy są zobowiązani także do nieodpłatnego przyjęcia zużytego sprzętu w ilości nie większej niż sprzedawany nowy sprzęt, jeżeli zużyty sprzęt jest tego samego rodzaju. Pozostali aktorzy rynku ZSEE zajmujący się przetwarzaniem i recyklingiem sprzętu muszą zapewniać spełnienie kryteriów pozwalających na prowadzenie takiej działalności oraz posiadać odpowiednie zezwolenia. 24 Przepisy o zużytym sprzęcie podlegają pod nadrzędną polską Ustawę o odpadach 13. Dokument ten wdraża do prawa polskiego unijną dyrektywę o odpadach 14. Polski system odpadowy reguluje dodatkowo Ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach 15, która określa zadania gmin oraz zasady wykonywania działalności w zakresie odbierania odpadów komunalnych od właścicieli nieruchomości. Zgodnie z nią gminy tworzą punkty selektywnego zbierania odpadów komunalnych (tzw. PSZOKi), w tym zbierające także elektroodpady. Należy jednak zauważyć, że system ten dopiero jest tworzony w Polsce. Obowiązki gmin obecnie ograniczają się w zużytym sprzęcie do informowania na swoich stronach internetowych o adresach punktów zbiórki ZSEE na terenie gminy. Samorządy obok tworzonych PSZOKów współpracują z własnymi (publicznymi) 12 Nieprawidłowości w systemie zarządzania ZSEE w Polsce raport ZSEE, PwC, Warszawa 2014. 13 Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz.U. 2013 poz. 21 z późn. zm). 14 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie odpadów oraz uchylająca niektóre dyrektywy (Dz.U. L 312 z dn. 22.11.2008 s. 3). 15 Ustawa z dnia 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (Dz.U. 2013 poz. 1399 tekst ujednolicony).

lub prywatnymi zakładami przetwarzania oraz organizacjami odzysku, którym powierzają zbieranie ZSEE na swoich terenach. Polski ZSEE w liczbach W Polsce każdego roku wprowadza się prawie pół miliona ton zużytego sprzętu, czyli ponad 12 kg na mieszkańca naszego kraju. To więcej niż na Słowacji czy na Węgrzech, ale tylko 77% średniej dla całej Unii Europejskiej. Różnica ta wskazuje, że w najbliższych latach wraz z wyrównywaniem stanu posiadania urządzeń w gospodarstwach domowych wprowadzenie urządzeń w Polsce będzie rosło szybciej niż w Europie Zachodniej. W przypadku stosunkowo nowych grup produktowych, jak zmywarki, suszarki do naczyń czy ekspresy ciśnieniowe, sprzedaje się dziś kilka razy więcej niż przed dekadą. Każde z takich urządzeń jest statystycznie wykorzystywane ponad 10 lat zanim zostanie wyrzucone, dlatego też można przyjąć, że gospodarstwa domowe w Polsce wytwarzają mniej zużytego sprzętu od masy sprzedawanych urządzeń. Jest to o tyle duże wyzwanie, iż w Polsce obowiązki zbierania i przetwarzania elektroodpadów ustawowo obliczane są od masy sprzętu sprzedanego w roku poprzednim. Wraz z nową dyrektywą zmieni się to najprawdopodobniej tylko na tyle, że targety będą liczone od średniorocznej sprzedaży z 3 ostatnich lat. Alternatywą dla tej metodologii jest wyliczanie obowiązków zbiórki na podstawie ZSEE rzeczywiście wytworzonego w gospodarstwach domowych (tzw. WEEE generated). Ta druga metodologia zakłada szacowanie długości życia produktu w każdej grupie sprzętowej. Wraz z danymi o wielkości sprzedaży w momencie wprowadzania starych urządzeń na rynek można wyliczyć dokładny strumień ZSEE z gospodarstw domowych. 25

Tys. ton 600 500 400 300 200 100 0 Automaty Kontrola Zabawki i sport Narzędzia Oświetlenie RTV IT /telekom Małe AGD Duże AGD Wykres 4. Masa sprzedawanych urządzeń elektrycznych i elektronicznych w Polsce. Źródło: GIOŚ oraz szacunki własne. Szacując wielkość obowiązku zbiórki w oparciu o masę sprzętu sprzedanego w ostatnich 3 latach, łatwo ustalić, że w przypadku Polski producenci będą musieli zebrać i przetworzyć o 1 kg per capita więcej każdego roku, aż do 10 kg per capita w 2021 r. To ponad 2 razy więcej niż obecnie ok. 350 tys. ton elektrośmieci. Tys. ton 400 350 300 250 200 150 100 50 0 Automaty Kontrola Sprz. Med.. Zabawki i sport Narzędzia Oświetlenie Wykres 5. Masa zebranego zużytego sprzętu. Źródło: GIOŚ oraz szacunki własne. Wyzwania polskiego systemu zbiórki ZSEE Jak pokazują dostępne analizy oraz wnioski z wielu cykli Ogólnopolskiej Konferencji Recyklingu ZSEE, największym wyzwaniem dla polskiego rynku ZSEE jest nierówna konkurencja wśród wprowadzających w wywiązywaniu się 26

z obowiązków finansowania. W wyniku niewydolności systemu nadzoru profesjonalne firmy są zmuszone do konkurowania z przedsiębiorcami z szarej strefy nie w oparciu o standardy jakości, ale najniższą cenę. Rosnąca duża konkurencja cenowa prowadzi do nadużyć na różnych etapach przetwarzania. Przejawiają się one głównie w procederze raportowania wielkości zebranego ZSEE tylko na papierze lub zawyżania masy przetworzonych odpadów 16. Według wielu szacunków może to sięgać nawet 50% ilości raportowanych do rejestru GIOŚ. Brak jednakowych standardów dla firm zajmujących się przetwarzaniem zwiększa dysproporcje i znacznie zaostrza konkurencyjność, której wyznacznikiem nie jest jakość usługi, ale wyłącznie cena. W ostatecznym rozrachunku zyskują na tym konsumenci, płacąc niższe ceny za swoje produkty, ale niewątpliwie traci samo środowisko. Wypaczenia rynku są na tyle znaczące, że pojawiają się wprowadzający, którzy osiągają znaczne zyski z samego tylko rynku elektroodpadów. Takie patologie zaburzają uczciwą konkurencję wśród samych producentów. W odpowiedzi na dobrze zdefiniowane zagrożenia Ministerstwo Środowiska zapowiedziało istotne zmiany w celu poprawy sytuacji rynku elektroodpadów w Polsce. Przede wszystkim popierając zaproponowaną przez samych wprowadzających, ale i innych uczestników rynku, koncepcję utworzenia instytucji monitorującej procesy przetwarzania, do której uczestniczy musieliby raportować w czasie rzeczywistym. W opinii większości ekspertów najskuteczniejszym sposobem na ograniczenie szarej strefy jest pełna dostępność i przejrzystość danych o zbiórce i przetwarzaniu ZSEE. Kolejne wyzwanie dla rynku to brak rozwiązań blokujących pokusy spekulacyjne wśród uczestników rynku elektroodpadów. W rozwiązaniu odgórnie regulowanego popytu na ZSEE oraz nieznaną tak naprawdę podażą (nikt w Polsce nie sprawdził, ile rzeczywiście wytwarzają zużytego sprzętu gospodarstwa domowe) istnieje duże ryzyko dyktowania warunków przez posiadaczy zużytego sprzętu. Firmy bądź gminy zbierające zużyty sprzęt mogą być w przyszłości zdolne do dyktowania cen za zebrane ZSEE praktycznie ograniczanych tylko tzw. opłatą produktową, którą producenci muszą zapłacić w przypadku niezebrania wymaganego obowiązku. To nawet 10-krotnie wyższa kwota od kosztów zbiórki i przetwarzania w obecnej chwili. 16 Nieprawidłowości w systemie zarządzania ZSEE w Polsce raport ZSEE, PwC, Warszawa 2014. 27

Trzecim ważnym wyzwaniem jest świadomość samych konsumentów. Jak pokazuje badanie konsumenckie przeprowadzone przez MilwardBrown SMG/KRC na zlecenie CECED Polska w latach 2011 i 2013 17, tylko 44% z całego zużytego sprzętu generowanego przez gospodarstwa domowe zostaje oddane jako elektroodpad (w 2011r. 41%). Polacy często chomikują stary sprzęt w szufladach oraz na działkach. Spośród oddanego ZSEE do legalnych kanałów zbiórki trafia tylko 40% (wobec 33% w 2011 r.). Niestety, pozostałe 60% wciąż omija profesjonalną zbiórkę elektroodpadów i nie zostaną zaliczone do rejestrowanych i wymaganych od Polski minimalnych poziomów recyklingu. KONSUMENCI Wytwórcy odpadów 150.000 ton, ponad 38 mln osób, 13 mln gospodarstw, ok.10 mln tylko dużego sprzętu rocznie (+instytucje!) 20% 1% 10% 4% 65% 1% Sklepy RTV/AGD /IT/lampy 20% Serwis Punkty Skupu Złomu ok. 50%! Edi MZO Edi Las i Wysypiska (dzikie) Śmietniki osiedlowe Gminne systemy zbiórki Zakłady Przetwarzania (segregacja, czyszczenie, demontaż ) 40% Zakłady Przetwarzania (segregacja, czyszczenie, demontaż ) Gminne MZO i pryw 30% Odzysk / Recykling Producenci AGD huty, zakłady chemiczne... Wykres 6. Strumień elektroodpadów w Polsce. Źródło: CECED Polska. 17 Postawy Polaków wobec ZSEE, badanie świadomości konsumenckiej MilwardBrown SMG/KRC 2011, 2013. 28

Niemiecki system ZSEE Wykres 7. Niemiecki podział administracyjny. Źródło: Wikipedia. Rola i obowiązki administracji niemieckiej w systemie gospodarowania odpadami są powiązane z systemem prawno-administracyjnym tego kraju. Niemcy są dobrowolną federacją krajów związkowych zwanych landami na czele z rządem federalnym. Kompetencje ustawodwcze w zaleźności od dziedziny życia społecznego mogą być zarezerwowane wyłącznie dla rządu federalnego lub landów, albo realizowane wspólnie. Jednak w większości przypadków rząd federalny tworzy prawo ramowe, które następnie jest doprecyzowywane i dostosowywane przez poszczególne landy. Taka sytuacja ma miejsce w kwestiach odpadowych. Ramowym aktem prawnym z tego zakresu jest Ustawa o gospodarce cyrkulacyjnej i odpadach z 1994 roku 18. Jest ona implementacją unijnej dyrektywy 18 Regionalna gospodarka odpadami i recyklingu w powiatach Görlitz i Zgorzelec (RegRec) Prawo o odpadach i prawo ochrony środowiska, 2011 http://www.regrec.eu/!files/dokumenty/ prawo%20o%20odpadach%20pl.pdf. 29

o odpadach. Celem ustawy jest wspieranie gospodarki w obiegu zamkniętym, w celu ochrony zasobów naturalnych i zapewnienia nieszkodliwego dla środowiska usuwania odpadów. Zawiera podstawowe regulacje w zakresie postępowania z odpadami oraz ich usuwania. Kompetencje w zakresie wdrażania Ustawy o odpadach leżą po stronie krajów związkowych, które powołują na swoich terytoriach dwa podmioty urzędy odpowiedzialne za wykoanie ustawy w landzie oraz publiczne zakłady gospodarki odpadami (PZGO), zajmujące się kwestiami operacyjnymi, jak zbiórka, transport, przetwarzanie i unieszkodliwianie odpadów. Urzędy z kolei tworzą prawo lokalne, dotyczące częstotliwości zbiórek, tworzenia punktów zbierania, udostępniania odpadów przez gospodarstwa domowe oraz opłat. Zadania krajów związkowych są dodatkowo podzielone zgodnie z podziałem administracyjnym. Gminy i miasta odpowiadają za zbiórkę i transport odpadów. Przetwarzaniem i unieszkodliwianiem zajmują się dystrykty (rejencje). Ustawa o gospodarce cyrkulacyjnej i odpadach wprowadziła do prawa niemieckiego cykl życia produktu oraz zasadę rozszerzonej odpowiedzialności producenta za produkty wyrzucane. Ta opisana wyżej zasada nakłada obowiązki finansowania przetwarzania odpadów na producentów w celu zmobilizowania ich do produkowania wyrobów z uwzględnieniem całego cyklu życia produktów. Niemiecka Ustawa nie regulowała jednak kwestii elektroodpadów. Robi to dopiero tzw. ElektroG, czyli niemiecka Ustawa o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektroniczmym z 16 marca 2005 roku 19. Przed 2006 rokiem konsumenci mogli dostarczać elektrośmieci do gminnych punktów zbierania. Niektóre PZGO prowadziły także zbiórkę bezpośrednio z gospodarstw domowych. W tym czasie, zgodnie z niemiecką Ustawą o odpadach, to gminy odpowiadały za poprawne przetwarzanie oraz unieszkodliwianie odpadów. W zależności od gminy dostarczały one zużyty sprzęt do przetwarzania prywatnym zakładom przetwarzania lub same się tym zajmowały. Konsumenci płacili za koszty zbierania gminom, przynajmniej w przypadku urządzeń, których recykling nie pozwalał na pokrycie kosztów rego procesu. Najdroższy w przetwarzaniu sprzęt chłodniczy był odbiarany bezpłatnie z gospodarstw domowych bez opłat w momencie dostawy nowego urządzenia. 19 Tekst ElektroG wersja angielska: http://www.bmub.bund.de/fileadmin/bmu-import/files/pdfs/ allgemein/application/pdf/elektrog_uk.pdf 30

Ustawa ElektroG Niemiecka Ustawa o zużytym sprzęcie ElektroG po raz pierwszy w prawie niemieckim reguluje kwestie elektroodpadów. Akt ten jednocześnie wdraża dwie dyrektywy unijne, dyrektywę WEEE o zużytym sprzęcie oraz Dyrektywę RoHS o ograniczeniu wykorzystywania niebezpiecznych substancji w produkcji urządzeń. Ten ostatni dokument zakazuje stotowania kilku pierwiastków, które mogą być niebezpieczne już po wyrzuceniu urządzenia, czyli w momencie jego recyklingu. ElektroG przede wszystkim wprowadza uniją zasadę EPR, rozszerzonej odpowiedzialności producenta, do rynku sprzętu elektrycznego. Reguła, do której odwołuje się Ustawa, jest określona w Ustawie o odpadach w art. 22. Podmioty, które projektują, produkują, przetwarzają i unieszkodliwiają lub sprzedają produkt, ponoszą odpowiedzialność produktową za osiąganie celu, jakim jest gospodarowanie odpadami w zamkniętym obiegu substancji. W celu wypełnienia odpowiedzialności produktowej, produkt musi zostać zaprojektowany, o ile jest to możliwe, w taki sposób, aby redukować wytwarzanie odpadów na etapie produkcji, użytkowania oraz zapewniać poprawne przetwarzanie odpadów powstałych z użytkowania 20. Celem głównym Ustawy ElektroG jest zapobieganie wytwarzaniu odpadów oraz promocja ponownego ich użycia, recyklingu i innych form odzysku, w celu redukcji odpadów przekazywanych do unieszkodliwiania. Ustawa ogranicza również obecność niebezpiecznych substancji w sprzęcie. Przepisy niemieckie zobowiązały rząd federalny do wypełnienia unijnego minimum zbierania 4 kg per capita ZSEE z gospodarstw domowych od końca 2006 roku. Niemiecki ElektroG jest dokładnym odwzorowaniem unijnych przepisów w kwestiach definicji producenta, obowiązków dystrybutora oraz obowiązków wprowadzającego w zakresie informacji na produkcie oraz oznakownia urządzeń elektrycznych znakiem nakazującym segregowanie zużytego sprzętu (przekreślony kosz). Tym co zdecydowanie wyróżnia ten system jest organizacja cełego rynku, od raportowania po relizację obowiązku przetwarzania przez producentów. Wynika to z zarówno ze specyfiki niemieckiego prawa odpadowego, jak i założeń przyświecających jeszcze na etapie transpozycji dyrektywy WEEE: 20 Tekst Ustawy o gospodarce cyrkulacyjnej i odpadaach http://www.iuscomp.org/gla/statutes/ KrW-AbfG.htm#22 31

1. Popieranie swobody konkurencji (w celu uniknięcia groźby monopolizacji systemu i pozostawienia producentom swobody w wyknaniu rozszerzonej odpowiedzialności producenta); 2. Zapobieganie nierównej konkurencji (zapewnienie, że wszyscy producenci partycypują w kosztach zgodnie z ich udziałami w rynku); 3. Zapewnienie równego dostępu do zużytego sprzętu (zapewnienie sprawiedliwego dostępu producentów do odpadów, w celu uniknięcia systuacji, w której jedni współpracują z miastami, a inni zmuszeni są do odbierania z odległych terenów wiejskich z dużymi kosztami logistycznymi). Główni uczestnicy systemu W niemieckim systemie gospodarowania ZSEE kluczowymi podmiotami są: 1) gminy, 2) producenci, 3) Fundacja EAR (clearinghouse). MINISTERSTWO ŚRODOWISKA EAR (rejestr) Zgłoszenie Gmina (zbierający) Zlecenie odbioru Producent Zlecenie odbioru Zakład przetwarzania Recykler Wykres 8. Główni uczestnicy rynku ZSEE w Niemczech. Źródło: opracowanie własne. 32

Gminy Odpowiedzialność za zbiórkę ZSEE z gospodarstw domowych ponoszą samorządy (PZGO). ElektroG zobowiązuje ich do utworzenia punktów zbierania w swoim dystrykcie, do których konsumenci oraz dystrybutorzy mogą dostarczać zużyty sprzęt. Gminy nie mogą pobierać za taką zbiórkę dodatkowych opłat. Zbiórka elektroodpadów przez podmioty prywatne jest zabroniona, z wyjątkiem firm, którym sama gmina zleci wykonanie swojego obowiązku. Do obowiązków PZGO należy także (art. 9.2 ElektroG) informowanie konsumentów o systemie zbierania ZSEE, ich roli na poszczególnych etapach przetwarzania, wpływie unieszkodliwianych substancji w sprzęcie na środowisko oraz znaczeniu symbolu przekreślonego kosza umieszczanego na urządzeniach. Zbiórka zużytego sprzętu prowadzona jest do kontenerów w podziale na 5 grup: 1. Duże AGD i automaty (odpowiednik gr. 1, 10 z dyrektywy WEEE); 2. Chłodnictwo (gr. 1 dyrektywy WEEE); 3. Sprzęt ITC i CE (gr. 3,4 dyrektywy WEEE); 4. Świetlówki (gr. 5 dyrektywy WEEE); 5. Małe AGD, oprawy, narzędzia, zabawki, sprzęt sportowy, medyczny, liczniki (gr. 2, 5, 6, 7, 8, 9 dyrektywy WEEE). Gminy wystawiają w punkcie zbiórki konterner dla każdej z 5 grup sprzętu, a same kontenery dostarczają producenci. Nie jest to podział na 10 grup wymaganych dyrektywą ze wzgledów ekonomicznych i praktycznych. Zebrane ZSEE powinno być przekazywane bez opłat producentom. W momencie zapełnienia któregoś z kontenerów gmina powiadamia EAR, który z kolei wyznacza producenta do przejęcia takich odpadów. Gminy, które chcą zarabiać na elektroodpadach, mogą wystąpić z systemu na okres minimum roku pod warunkiem przejęcia odpowiedzialności producenta za zebrany sprzęt w zakresie poprawnego przetwarzania oraz raportowania. Informację o wystąpieniu gmina powinna przekazać EAR z 3-miesięcznym wyprzedzeniem (art. 9.6). ZSEE zbierać mogą także dystrybutorzy, jednak w przypadku nieprzekazania odpadów do producenta, ponoszą odpowiedzialność za ich przetworzenie. Zebranego sprzętu nie muszą przekazywać tak jak konsumenci do PZGO. 33