URZĄD STATYSTYCZNY W POZNANIU Raport z wyników w województwie wielkopolskim Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011 POZNAŃ 2012
KOMITET REDAKCYJNY URZÊDU STATYSTYCZNEGO W POZNANIU Przewodnicz¹cy Jacek Kowalewski Redaktor g³ówny Tomasz Klimanek Cz³onkowie Danuta Brzozowska, Ma³gorzata Gniot, Piotr Jastrzêbski, Jolanta Konieczna, Ewa Kowalka, Kazimierz Kruszka, Arleta Olbrot-Brzeziñska, Artur Owczarkowski, Dorota Stachowiak Sekretarz Emilia Bogacka Publikacja przygotowana w Dziale Opracowañ Zbiorczych Wielkopolskiego Oœrodka Badañ Regionalnych Prosimy o podanie Ÿród³a przy publikowaniu danych Urzêdu Statystycznego ISBN 978-83-61264-24-8 Publikacja dostêpna w Internecie: www.stat.gov.pl/poznan URZ D STATYSTYCZNY W POZNANIU ul. Jana H. D¹browskiego 79, 60-959 POZNAÑ Kontakt: tel. 61 27 98 200 fax 61 27 98 100 e-mail: SekretariatUSPOZ@stat.gov.pl Cena 15 z³
PRZEDMOWA Niniejsza publikacja jest pierwsz¹ z serii opracowañ przedstawiaj¹cych wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludnoœci i Mieszkañ, przeprowadzonego w dniach 1 kwietnia 30 czerwca 2011 r. Spis ludnoœci, jako badanie pe³ne, obj¹³ wszystkie osoby stale zamieszka³e na obszarze Polski, tak e te nieobecne przebywaj¹ce za granic¹ oraz osoby, które przebywa³y czasowo na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Spis powszechny w 2011 r. by³ pierwszym tego rodzaju badaniem podjêtym przez Polskê od momentu wst¹pienia do Unii Europejskiej. Nale y podkreœliæ, e w celu zebrania danych niezbêdnych do zabezpieczenia potrzeb informacyjnych Unii Europejskiej, spisy ludnoœci i mieszkañ prowadzone by³y równolegle w wielu pañstwach cz³onkowskich. Polska nale y do grona krajów, które w spisie 2011 r. zdecydowa³y siê na odejœcie od metody tradycyjnej na rzecz metody mieszanej, polegaj¹cej z jednej strony na wykorzystaniu rejestrów i systemów informacyjnych administracji publicznej, a z drugiej na przeprowadzeniu badania reprezentacyjnego o poszerzonym zakresie tematycznym. Nowoœci¹ tego spisu by³ jednak nie tylko sposób jego przeprowadzenia, ale tak e zastosowanie nowoczesnej technologii pozyskiwania i opracowania danych. Spis 2011 r. by³ bowiem badaniem powszechnym zrealizowanym wy³¹cznie na formularzach elektronicznych. Dane pozyskiwano w drodze wywiadów przeprowadzanych przez rachmistrzów spisowych z wykorzystaniem urz¹dzeñ typu hand-held (metoda CAPI), za pomoc¹ wywiadu telefonicznego wspomaganego przez program komputerowy (metoda CATI) oraz poprzez samospis internetowy (metoda CAII). Zebrane w trakcie spisu dane statystyczne pozwalaj¹ nakreœliæ obraz kraju poprzez opis stanu i struktury demograficznej, spo³ecznej oraz ekonomicznej jego mieszkañców, uchwycony w okreœlonym momencie czasowym. Dla tego spisu moment krytyczny zosta³ ustalony na dzieñ 31 marca 2011 r. godz. 24.00. Usystematyzowanie uzyskanych informacji i zestawienie ich z wynikami poprzedniego spisu z 2002 r. umo liwia okreœlenie skali i kierunków zmian demograficznych i spo³eczno-ekonomicznych oraz mieszkaniowych, jakie dokona³y siê w tych obszarach w okresie miêdzyspisowym. Publikacja Raport z wyników w województwie wielkopolskim. Narodowy Spis Powszechny Ludnoœci i Mieszkañ 2011 otwiera cykl opracowañ zawieraj¹cych informacje zebrane w spisie. Kolejne publikacje tematyczne, rozwijaj¹ce zagadnienia zasygnalizowane w niniejszym opracowaniu, bêd¹ ukazywaæ siê w miarê dalszego opracowywania wyników spisu. Wszystkie publikacje z zakresu tematyki spisowej bêd¹ dostêpne w wersji elektronicznej oraz w Internecie.
Rekomenduj¹c Pañstwu pierwsz¹ publikacjê spisow¹, pragnê podziêkowaæ wszystkim, którzy przyczynili siê do zorganizowania, przygotowania i przeprowadzenia NSP 2011 oraz opracowania jego wyników. Mam nadziejê, e dane spisowe zaspokoj¹ potrzeby informacyjne osób zajmuj¹cych siê tematyk¹ ludnoœciow¹ i mieszkaniow¹ i stan¹ siê dla nich baz¹ umo liwiaj¹c¹ prowadzenie dalszych pog³êbionych analiz. Dyrektor Urzêdu Statystycznego w Poznaniu dr Jacek Kowalewski Poznañ, paÿdziernik 2012 r.
SPIS TREŒCI Strona Przedmowa.... 3 Objaœnienia znaków umownych... 8 Wa niejsze skróty... 8 Rozdzia³ I. UWAGI OGÓLNE... 9 1. Podstawa prawna, termin i zakres podmiotowy spisu ludnoœci i mieszkañ 2011.... 9 2. Podstawowe cele spisu... 10 3. Zakres tematyczny spisu... 10 4. Organizacja spisu... 12 5. Spis próbny... 13 Rozdzia³ II. METODOLOGIA SPISU LUDNOŒCI I MIESZKAÑ 2011... 16 1. ród³a danych... 16 2. Prace przygotowawcze do spisu... 16 3. Badanie pe³ne... 17 4. Badanie reprezentacyjne... 18 5. Spis osób w obiektach zbiorowego zakwaterowania oraz osób bezdomnych... 23 6. Formularze wykorzystywane w spisie 2011... 23 7. Spis kontrolny... 24 8. Techniki pozyskiwania danych (metody CAxI) oraz zbiory danych wynikowych... 25 9. ¹czenie danych pozyskiwanych z ró nych Ÿróde³... 26 10. Uogólnianie wyników badania reprezentacyjnego... 29 Rozdzia³ III. WA NIEJSZE DEFINICJE I POJÊCIA SPISOWE... 30 Rozdzia³ IV. UPOWSZECHNIANIE WYNIKÓW SPISU... 41 Rozdzia³ V. STAN I STRUKTURA DEMOGRAFICZNA LUDNOŒCI... 44 1. Stan ludnoœci... 44 2. Ludnoœæ wed³ug p³ci i wieku... 47 3. Ludnoœæ wed³ug stanu cywilnego... 50 Rozdzia³ VI. CHARAKTERYSTYKA SPO ECZNO-EKONOMICZNA LUDNOŒCI... 55 1. Poziom wykszta³cenia.... 55 2. Osoby niepe³nosprawne... 59 3. Ludnoœæ wed³ug Ÿróde³ utrzymania... 62 Rozdzia³ VII. AKTYWNOŒÆ EKONOMICZNA LUDNOŒCI... 68 Rozdzia³ VIII. ZASOBY MIGRACYJNE... 79 1. Kraj urodzenia.... 79 2. Obywatelstwo... 81 Rozdzia³ IX. MIGRACJE ZAGRANICZNE NA POBYT CZASOWY.... 83 1. Imigranci przebywaj¹cy w Polsce czasowo... 83 2. Emigranci z Polski przebywaj¹cy czasowo za granic¹... 84
6 Strona Rozdzia³ X. STRUKTURA NARODOWO-ETNICZNA LUDNOŒCI... 85 1. Przynale noœæ narodowo-etniczna ludnoœci... 85 2. Jêzyk u ywany w domu... 87 Rozdzia³ XI. ZASOBY MIESZKANIOWE... 88 1. Stan i rozwój zasobów mieszkaniowych... 88 2. Forma w³asnoœci mieszkañ... 89 3. Wiek mieszkañ i ich wyposa enie... 90 SPIS TABLIC Tablica Strona Ludnoœæ wed³ug p³ci w miastach i na wsi w latach 2002 i 2011... V.1 44 Ludnoœæ wed³ug p³ci i województw w latach 2002 i 2011... V.2 45 Przyrosty/ubytki liczby ludnoœci miejskiej i wiejskiej wed³ug województw w latach w latach 2002 2011... V.3 46 Stan i struktura ludnoœci wed³ug wieku w latach 2002 i 2011... V.4 48 Ludnoœæ w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym... V.5 49 Ludnoœæ w wieku 15 lat i wiêcej wed³ug stanu cywilnego prawnego w 2011 r.... V.6 50 Ludnoœæ w wieku 15 lat i wiêcej wed³ug stanu cywilnego prawnego, p³ci i grup wieku w 2011 r.... V.7 51 Ludnoœæ w wieku 15 lat i wiêcej wed³ug stanu cywilnego faktycznego w 2011 r.... V.8 53 Ludnoœæ w wieku 13 lat i wiêcej wed³ug poziomu wykszta³cenia i p³ci na podstawie wyników spisów w latach 2002 i 2011... VI.1 55 Ludnoœæ w wieku 13 lat i wiêcej wed³ug poziomu wykszta³cenia, p³ci i miejsca zamieszkania w 2011 r.... VI.2 57 Ludnoœæ w wieku 13 lat i wiêcej kontynuuj¹ca naukê wed³ug poziomu wykszta³cenia i trybu kontynuowania nauki w 2011 r.... VI.3 58 Osoby niepe³nosprawne wed³ug stopnia niepe³nosprawnoœci w latach 2002 i 2011 wyniki wstêpne... VI.4 60 Osoby niepe³nosprawne wed³ug p³ci w 2011 r. wyniki wstêpne.... VI.5 61 Ludnoœæ wed³ug g³ównego Ÿród³a utrzymania i p³ci na podstawie wyników spisów w latach 2002 i 2011... VI.6 63 Ludnoœæ wed³ug g³ównego Ÿród³a utrzymania, p³ci i ekonomicznych grup wieku w 2011 r.... VI.7 65 Aktywnoœæ ekonomiczna ludnoœci w wieku 15 lat i wiêcej wed³ug p³ci i miejsca zamieszkania w 2011 r..... VII.1 69 Aktywnoœæ ekonomiczna ludnoœci w wieku 15 lat i wiêcej wed³ug wieku w 2011 r.... VII.2 71 Aktywnoœæ ekonomiczna ludnoœci w wieku 15 lat i wiêcej wed³ug poziomu wykszta³cenia w 2011 r.... VII.3 73 Pracuj¹cy wed³ug statusu zatrudnienia oraz p³ci, miejsca zamieszkania, wieku i poziomu wykszta³cenia w 2011 r.... VII.4 74 Bezrobotni wed³ug okresu poszukiwania pracy w 2011 r.... VII.5 75 Bierni zawodowo wed³ug przyczyn biernoœci w 2011 r.... VII.6 78 Ludnoœæ wed³ug kraju urodzenia w latach 2002 i 2011... VIII.1 80
7 Tablica Strona Ludnoœæ wed³ug kraju obywatelstwa w latach 2002 i 2011... VIII.2 82 Ludnoœæ wed³ug struktury identyfikacji narodowo-etnicznych w 2011 r.... X.1 86 Ludnoœæ wed³ug rodzaju i kolejnoœci identyfikacji narodowo-etnicznych w 2011 r.... X.2 86 Ludnoœæ wed³ug jêzyka u ywanego w domu w 2011 r.... X.3 87 Podstawowe informacje o mieszkaniach w 2011 r.... XI.1 88 Struktura mieszkañ wed³ug liczby izb w latach 2002 i 2011... XI.2 89 Wyposa enie mieszkañ w instalacje techniczno-sanitarne w latach 2002 i 2011... XI.3 90 SPIS WYKRESÓW Strona 1. Podzia³ terytorialny województwa wielkopolskiego w 2011 r.... 91 2. Zmiany liczby ludnoœci w latach 2002 2011 (2002=100).... 92 3. Gêstoœæ zaludnienia w 2011 r.... 93 4. Ludnoœæ wed³ug p³ci i wieku... 94 5. Ludnoœæ wed³ug ekonomicznych grup wieku... 95 6. Wspó³czynnik obci¹ enia demograficznego w 2011 r.... 95 7. Ludnoœæ w wieku 15 lat i wiêcej wed³ug stanu cywilnego prawnego i faktycznego w 2011 r. 96 8. Ludnoœæ w wieku 15 lat i wiêcej wed³ug p³ci i stanu cywilnego faktycznego w 2011 r.... 96 9. Ludnoœæ w wieku 13 lat i wiêcej wed³ug poziomu wykszta³cenia i miejsca zamieszkania... 97 10. Ludnoœæ w wieku 13 lat i wiêcej z wykszta³ceniem co najmniej œrednim.... 97 11. Ludnoœæ wed³ug g³ównego Ÿród³a utrzymania w 2011 r.... 98 12. Ludnoœæ utrzymuj¹ca siê z emerytur i rent w 2011 r.... 98 13. Aktywnoœæ ekonomiczna ludnoœci w wieku 15 lat i wiêcej wed³ug wieku i p³ci w 2011 r... 99 14. Aktywnoœæ ekonomiczna ludnoœci w wieku 15 lat i wiêcej wed³ug poziomu wykszta³cenia p³ci w 2011 r.... 99 15. WskaŸnik zatrudnienia wed³ug powiatów w 2011 r.... 100 16. Stopa bezrobocia wed³ug powiatów w 2011 r.... 100 17. Ludnoœæ urodzona za granic¹ wed³ug wieku w 2011 r.... 101 18. Ludnoœæ urodzona za granic¹ wed³ug krajów urodzenia w 2011 r.... 101 19. Ludnoœæ z niepolskim obywatelstwem wed³ug wieku w 2011 r.... 102 20. Ludnoœæ z niepolskim obywatelstwem wed³ug kraju obywatelstwa w 2011 r.... 102 21. Przyrost liczby mieszkañ w 2011 r. w odniesieniu do NSP 2002... 103 22. Struktura liczby mieszkañ wed³ug okresu wybudowania budynku w 2011 r.... 103 23. Przeciêtna powierzchnia u ytkowa 1 mieszkania w 2011 r.... 104 24. Przeciêtna liczba izb w 1 mieszkaniu w 2011 r.... 104 ANEKS TABELARYCZNY.... 105
OBJAŒNIENIA ZNAKÓW UMOWNYCH Kreska ( ) zjawisko nie wystêpuje. Zero (0) zjawisko istnia³o w wielkoœci mniejszej od 0,5; (0,0) zjawisko istnia³o w wielkoœci mniejszej od 0,05. Kropka (.) zupe³ny brak informacji albo brak informacji wiarygodnych. Znak (x) wype³nienie pozycji jest niemo liwe lub niecelowe. W tym oznacza, e nie podaje siê wszystkich sk³adników sumy ogólnej. WA NIEJSZE SKRÓTY tys. tysi¹c mln milion m 2 metr kwadratowy km 2 kilometr kwadratowy p.proc. punkt procentowy r. rok cd. ci¹g dalszy dok. dokoñczenie tabl. tablica woj. województwo zob. zobacz
Rozdzia³ I. UWAGI OGÓLNE 1. Podstawa prawna, termin i zakres spisu ludnoœci i mieszkañ 2011 Narodowy Spis Powszechny Ludnoœci i Mieszkañ w Polsce w 2011 roku by³ pierwszym spisem realizowanym od czasu przyst¹pienia Polski do Unii Europejskiej i przeprowadzony zosta³ na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w okresie od 1 kwietnia do 30 czerwca 2011r. wed³ug stanu w dniu 31 marca 2011 roku, o godz. 24.00. Ramy tematyki spisu ludnoœci i mieszkañ w 2011 roku, zakres, formê, tryb, granice obowi¹zków statystycznych i dobrowolnoœci udzia³u w badaniach okreœli³a Ustawa z dnia 4 marca 2010 r. o narodowym spisie powszechnym ludnoœci i mieszkañ w 2011 r. (Dz. U. z 26 marca 2010 r. nr 47, poz. 277) wraz z aktami wykonawczymi do ustawy oraz Rozporz¹dzenie (WE) Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 763/2008 z dnia 9 lipca 2008 r. w sprawie spisów powszechnych ludnoœci i mieszkañ (Dz. U. UE. L. z dnia 13.08.2008 r. Nr 218). Spis ludnoœci 2011 obejmowa³ osoby stale zamieszka³e (zameldowane) na obszarze Polski bez wzglêdu na fakt, czy te osoby przebywa³y w kraju w czasie spisu czy te by³y za granic¹ oraz osoby przebywaj¹ce czasowo. Spis by³ przeprowadzony w budynkach, mieszkaniach, obiektach zbiorowego zakwaterowania i innych zamieszkanych pomieszczeniach niebêd¹cych mieszkaniami. W Polsce dotychczasowa praktyka spisowa opiera³a siê na tradycyjnym sposobie przeprowadzania spisów, który polega³ na anga owaniu rachmistrzów spisowych, odwiedzaj¹cych wszystkie zamieszkane jednostki i zapisuj¹cych uzyskane bezpoœrednio od respondentów informacje na papierowych formularzach spisowych. Nastêpnie dane z formularzy by³y rejestrowane oraz ju w formie elektronicznej podlega³y dalszemu opracowaniu. Taka organizacja spisu okaza³a siê jednak bardzo kosztowna i pracoch³onna. Z tego wzglêdu Polska zdecydowa³a siê w spisie 2011 na odejœcie od tradycyjnej metody na rzecz metody mieszanej, polegaj¹cej na po³¹czeniu danych z rejestrów i systemów informacyjnych z danymi pozyskiwanymi w bezpoœrednich badaniach statystycznych. Komisja Europejska przygotowuj¹c podstawy prawne przeprowadzania spisów na obszarze UE wziê³a pod uwagê dynamiczny rozwój systemów administracyjnych i rozwi¹zañ informatycznych wykorzystywanych przy wyborze metody spisu. W przepisach Rozporz¹dzenia PE i Rady Nr 763/2008 okreœlone zosta³y szczegó³owo Ÿród³a, które mog¹ byæ wykorzystywane dla pozyskania danych statystycznych dla potrzeb spisu. W szczególnoœci s¹ to: a) tradycyjne spisy powszechne, b) spisy powszechne oparte na danych z rejestrów administracyjnych, c) po³¹czenie tradycyjnych spisów powszechnych z badaniami reprezentacyjnymi,
10 d) po³¹czenie spisów powszechnych w oparciu o dane z rejestrów administracyjnych z badaniami reprezentacyjnymi, e) po³¹czenie spisów powszechnych w oparciu o dane z rejestrów administracyjnych z tradycyjnymi spisami powszechnymi, f) po³¹czenie spisów powszechnych w oparciu o dane z rejestrów administracyjnych z badaniami reprezentacyjnymi oraz tradycyjnymi spisami powszechnymi, g) odpowiednie badania oparte na próbie rotacyjnej (tzw. krocz¹ce spisy powszechne). Rozporz¹dzenie nr 763/2008 jest pierwszym aktem prawnym na skalê miêdzynarodow¹, który traktuje równorzêdnie ró ne rodzaje podejœcia do przeprowadzania spisów ludnoœci i mieszkañ w krajach cz³onkowskich UE. 2. Podstawowe cele spisu Podstawowe cele Narodowego Spisu Powszechnego Ludnoœci i Mieszkañ w 2011 roku mo na okreœliæ nastêpuj¹co: 1) zaspokojenie potrzeb informacyjnych kraju, zw³aszcza zebranie informacji, których nie mo na uzyskaæ z innych Ÿróde³; 2) dostarczenie informacji na poziomie jednostek podstawowego podzia³u administracyjnego kraju; 3) mo liwie szeroka charakterystyka zmian, jakie zasz³y w okresie 2002 2011 w podstawowych strukturach demograficzno-spo³ecznych ludnoœci, gospodarstw domowych i rodzin oraz zmian w wielkoœci i standardzie zasobów mieszkaniowych; 4) zebranie informacji niezbêdnych do zabezpieczenia potrzeb miêdzynarodowych Unii Europejskiej oraz ONZ; 5) aktualizacja bazy do budowy operatów losowania do badañ reprezentacyjnych prowadzonych poprzez obserwacje gospodarstw domowych. 3. Zakres tematyczny spisu Przy ustalaniu zakresu przedmiotowego spisu ludnoœci i mieszkañ 2011 zosta³a przeprowadzona analiza wykorzystania wyników poprzedniego spisu oraz analiza nowych potrzeb informacyjnych. Brano równie pod uwagê mo liwoœci pozyskania tych informacji z innych Ÿróde³, przede wszystkim z systemów informacyjnych administracji publicznej, a tak e koniecznoœæ zachowania w czasie pe³nej porównywalnoœci danych oraz zobowi¹zania miêdzynarodowe okreœlone w rozporz¹dzeniu nr 763/2008. W 2008 roku zosta³y przeprowadzone konsultacje spo³eczne, w których zbierano uwagi i zapotrzebowanie na dane spisowe od urzêdów centralnych i terenowych, samorz¹dów, oœrodków badawczych, organizacji narodowoœciowych i instytucji wyznaniowych.
11 W wyniku tych prac ustalono nastêpuj¹ce tematy badawcze: 1) geograficzna charakterystyka ludnoœci miejsce przebywania, miejsce zamieszkania w okresie miêdzyspisowym i przyczyny jego zmiany; 2) demograficzna charakterystyka osób p³eæ, wiek, stan cywilny (formalnoprawny i faktyczny), kraj urodzenia, w tym rodziców, obywatelstwo; 3) gospodarstwa domowe i rodziny wielkoœæ i sk³ad gospodarstwa domowego i rodziny, rodziny biologiczne i zrekonstruowane, rodziny niepe³ne, pozycja osób w gospodarstwie domowym i rodzinie; 4) wykszta³cenie poziom wykszta³cenia, kontynuacja nauki; rodzaj szko³y, dziedzina i kierunek kszta³cenia; 5) migracje wewnêtrzne i zagraniczne, w tym badanie emigracji Polaków, emigracji zarobkowej, reemigracji oraz imigracji cudzoziemców do Polski; 6) dzietnoœæ kobiet; 7) narodowoœæ i jêzyk; 8) wyznanie (przynale noœæ do koœcio³a lub zwi¹zku wyznaniowego); 9) niepe³nosprawnoœæ prawna i biologiczna; 10) ekonomiczna charakterystyka osób, w tym: bie ¹ca aktywnoœæ ekonomiczna pracuj¹cy w pracy g³ównej i dodatkowej, bezrobotni, bierni zawodowo, charakterystyka zawodowa pracuj¹cych; sta³a aktywnoœæ ekonomiczna dla pracuj¹cych w indywidualnych gospodarstwach rolnych; dojazdy do pracy; 11) g³ówne i dodatkowe Ÿród³o utrzymania osób; 12) Ÿród³a utrzymania gospodarstwa domowego, samodzielnoœæ gospodarowania i zamieszkania. Integraln¹ czêœci¹ spisów ludnoœci w polskiej praktyce s¹ spisy mieszkañ i budynków, w których s¹ zlokalizowane mieszkania. Zebrane podczas spisu informacje umo liwiaj¹ wyszacowanie potrzeb mieszkaniowych, wynikaj¹cych zarówno z fizycznego braku mieszkañ, jak równie z powodu koniecznoœci wymiany istniej¹cych zasobów lub zasobów nie nadaj¹cych siê do remontu. Z zakresu tematyki mieszkaniowej ujêto w spisie nastêpuj¹ce zagadnienia: 1) rodzaj zamieszkanych pomieszczeñ; 2) charakterystyka mieszkañ, w tym: mieszkania zamieszkane wed³ug rodzaju zajmowania mieszkania, w³asnoœci mieszkania, wielkoœci mieszkania, w tym: liczba izb z wyszczególnieniem pokoi, pomieszczeñ kuchennych i innych izb oraz powierzchnia u ytkowa mieszkañ, wyposa enia w instalacje sanitarno-techniczne, sposób ogrzewania mieszkania; mieszkania niezamieszkane dodatkowo charakteryzowane wed³ug przeznaczenia oraz przyczyny niezamieszkania;
12 3) charakterystyka budynków z zamieszkanymi lokalami mieszkalnymi, w tym: rodzaj budynku, forma w³asnoœci budynku, liczba mieszkañ w budynku, rok wybudowania; 4) informacje o tytule prawnym do zajmowanego mieszkania. 4. Organizacja spisu Sprawna realizacja NSP 2011 wymaga³a decentralizacji zadañ i kompetencji. W podejœciu organizacyjno-planistycznym GUS podtrzyma³ dotychczasowe rozwi¹zania stosowane w poprzednich spisach ludnoœci i mieszkañ, modyfikuj¹c jedynie strukturê poprzez wprowadzenie nowych funkcji (funkcji lidera gminnego w gminnych biurach spisowych (GBS), dyspozytora wojewódzkiego w wojewódzkich biurach spisowych (WBS) oraz dyspozytora centralnego w Centralnym Biurze Spisowym (CBS). Powo³ane WBS i GBS pozwala³y na przekazywanie zadañ strukturom, pozostaj¹cym w bezpoœredniej podleg³oœci, tym samym pomaga³y w zabezpieczeniu funkcjonowania stabilnej struktury aparatu spisowego. Pracami zwi¹zanymi z przygotowaniem, zorganizowaniem i przeprowadzeniem spisu NSP 2011 kierowa³: 1) Prezes G³ównego Urzêdu Statystycznego ca³oœci¹ prac, jako Generalny Komisarz Spisowy, 2) wojewoda na terenie województwa, jako wojewódzki komisarz spisowy; zastêpc¹ wojewódzkiego komisarza spisowego by³ dyrektor Urzêdu Statystycznego, 3) wójt, burmistrz, prezydent miasta na terenie gminy, jako gminny komisarz spisowy; zastêpc¹ gminnego komisarza spisowego by³a osoba wyznaczona przez komisarza gminnego. Narodowy spis powszechny ludnoœci i mieszkañ zrealizowany zosta³ jako przedsiêwziêcie projektowe w ramach Projektu PSR 2010 i NSP 2011, którym zarz¹dza³ Dyrektor Centralnego Biura Spisowego, bêd¹c jednoczeœnie Zastêpc¹ Generalnego Komisarza Spisowego. Dyrektor CBS na okres gromadzenia danych spisowych powo³a³ w ramach Centralnego Biura Spisowego Centrum Zarz¹dzania Spisem (CZS), w którego strukturach znaleÿli siê dyspozytorzy centralni, koordynuj¹cy oraz monitoruj¹cy przebieg spisu NSP 2011 prowadzonego metodami CAPI, CATI oraz CAII. Ponadto w ramach CBS funkcjonowa³y zespo³y zadaniowe odpowiedzialne za realizacjê poszczególnych zadañ merytorycznych i organizacyjnych. Powo³ana zosta³a tak e Grupa robocza ds. metodologii NSP 2011, w której sk³ad wchodzili przedstawiciele wybranych departamentów GUS oraz urzêdów statystycznych, odpowiedzialnych za poszczególne obszary statystyki ludnoœci, mieszkañ oraz rynku pracy. Nowoczesne podejœcie do realizacji spisu wymaga³o przygotowania odpowiedniej struktury technologicznej do zarz¹dzania i monitorowania przebiegu spisu. G³ównym system wspieraj¹cym operacyjne zarz¹dzanie spisem przez dyspozytorów by³a aplikacja Zarz¹dzanie Kompletnoœci¹ Spisu (ZKS) odpowiedzialna za zarz¹dzanie i koordynacjê procesu gromadzenia danych spisowych z wykorzystaniem ró - nych kana³ów pozyskiwania informacji (CAPI, CATI, CAII). Zakres funkcjonalnoœci aplikacji ZKS obejmowa³:
13 1) automatyczn¹ wymianê danych z systemami wspieraj¹cymi obs³ugê poszczególnych kana³ów CAxI (CAPI, CATI, CAII) oraz Operacyjn¹ Baz¹ Mikrodanych, 2) rêczne wyznaczanie metody spisu dla danej jednostki spisowej, 3) weryfikacjê i zatwierdzanie ankiet wype³nionych metod¹ samospisu internetowego, 4) monitorowanie i raportowanie przebiegu spisu, ze skalowaniem od poziomu pojedynczego obwodu do ca³ego obszaru spisu. Dyrektorzy urzêdów statystycznych utworzyli w ramach Wojewódzkich Biur Spisowych (WBS) Wojewódzkie Centrum Zarz¹dzania Spisem (WCZS) oraz Wojewódzkie Call Center (WCC). Kierownik WCZS by³ odpowiedzialny za terminowe przeprowadzenie spisu przez rachmistrzów spisowych na terenie województwa. Dyspozytorzy wojewódzcy monitorowali przebieg spisu realizowanego przez rachmistrzów spisowych. Wa n¹ rolê w przebiegu, nadzorowaniu i wspieraniu prac ankieterów w województwach odegra³y WCC. Praca ankieterów statystycznych polega³a na: prowadzeniu spisu uzupe³niaj¹cego metod¹ wywiadu telefonicznego, wspieranego formularzem elektronicznym, prowadzeniu serwisu informacyjnego dla respondentów oraz rachmistrzów, wsparciu serwisowym dla osób realizuj¹cych samospis, umawianiu wizyt rachmistrzów u respondentów. Lider gminny pe³ni³ rolê pierwszej linii wsparcia dla rachmistrzów spisowych rozwi¹zuj¹c na bie ¹co problemy organizacyjne, metodologiczne oraz techniczne zg³aszane przez rachmistrzów spisowych. Z kolei wdro enie systemów: Bazy Wiedzy oraz Systemu Zg³oszeñ pozwoli³o na spraw¹ komunikacjê i wymianê informacji pomiêdzy uczestnikami spisu oraz na bie ¹ce reagowanie na zg³oszenia i pytania z gminnych i wojewódzkich biur spisowych. 5. Spis próbny Spis próbny przeprowadzony zosta³ w okresie od dnia 1 kwietnia do dnia 31 maja 2010 r., wed³ug stanu na dzieñ 31 marca 2010 r. o godz. 24.00. Jednostki podzia³u terytorialnego, w których by³ realizowany spis próbny, zosta³y dobrane celowo, bior¹c pod uwagê ich zró nicowanie pod wzglêdem gêstoœci zaludnienia, wystêpuj¹cych specyficznych cech terenu, ludnoœci tam zamieszka³ej i jej warunków mieszkaniowych. Na terenie wskazanych jednostek podzia³u terytorialnego zosta³y spisane wszystkie zamieszkane budynki i mieszkania oraz osoby wed³ug zasad przyjêtych do spisu powszechnego. Sprawdzone zosta³y rozwi¹zania metodologiczne i organizacyjne planowane do zastosowania w spisie powszechnym. Ze szczególnym uwzglêdnieniem zbadane zosta³y poszczególne metody zbierania danych, w tym efektywnoœæ samospisu internetowego i ankietowania telefonicznego. Równie wa ne znaczenie mia³o przetestowanie aplikacji do formularza elektronicznego oraz sprawnoœæ pozyskiwania danych na przenoœnych urz¹dzeniach elektronicznych oraz kwestie techniczne zwi¹zane z przesy³aniem wype³nionych formularzy elektronicznych do odpowiednich serwerów.
14 WA NIEJSZE POJÊCIA I SKRÓTY Skrót (pojêcie) Objaœnienie Operacyjna Baza Mikrodanych (OBM) Jeden z systemów wspieraj¹cych proces spisowy, którego g³ównym zadaniem jest integracja danych pochodz¹cych z ró nych Ÿróde³. Procesowi integracji towarzysz¹ m.in. etapy: czyszczenia danych, walidacji, deduplikacji oraz korekty. Finalnym produktem systemu jest tzw. Z³oty Rekord, który jest g³ównym Ÿród³em danych dla systemu ABM Analityczna Baza Mikrodanych (ABM) CAII (Computer Assisted Internet Interview) CAPI (Computer Assisted Personal Interview) CATI (Computer Assisted Telephone Interviewing lub Computer Aided Telephone Interviewing) Baza danych, która przechowuje odpersonalizowane wartoœci zmiennych spisowych w ostatecznej wersji, zebrane podczas spisu, na której bêd¹ dokonywane wszelkie analizy statystyczne (opracowania tabelaryczne, agregaty, analizy przestrzenne) oraz udostêpniane publicznie Pozyskiwanie informacji od respondentów poprzez samospis internetowy Spis przeprowadzany przez rachmistrza przy pomocy formularza elektronicznego i terminali przenoœnych (w spisie 2011 zastosowano urz¹dzenia typu handheld) Pozyskiwanie informacji od respondentów za poœrednictwem ³¹czy telefonicznych i przy wykorzystaniu specjalistycznego oprogramowania komputerowego Call Center Podsystem Metadanych Dane CAxI Ca³oœæ elementów sprzêtowych, programowych s³u ¹cych do obs³ugi masowych kontaktów z klientami przy u yciu telefonu jako medium Repozytorium matadanych zawieraj¹ce regu³y biznesowe (metadane biznesowe), informacje o strukturach danych (metadane techniczne) i procesach zachodz¹cych w hurtowni (metadane operacyjne) Dane, które s¹ wykorzystywane w procesach CAII, CATI, CAPI. Te dane s¹ inicjalnie generowane przez OBM, nastêpnie po uzupe³nieniu w procesach, s¹ ³adowane do Operacyjnej Bazy Mikrodanych, stanowi¹c dane Ÿród³owe OBM Systemy informacyjne administracji publicznej Systemy zbierania, gromadzenia i przetwarzania informacji przez organy administracji rz¹dowej oraz jednostek samorz¹du terytorialnego, inne instytucje rz¹dowe, organy rejestrowe i Narodowy Bank Polski, prowadzone w oparciu o przepisy kompetencyjne lub inne akty prawne zwi¹zane bezpoœrednio z wykonywaniem przez nie zadañ statutowych
15 WA NIEJSZE POJÊCIA I SKRÓTY (dok.) Skrót (pojêcie) Objaœnienie Jednostka spisowa (jednostka badania) Podmiot spisu. Pojedyncza osoba, gospodarstwo domowe, mieszkanie, budynek, dla których s¹ gromadzone w OBM wartoœci zmiennych spisowych. Obiekt bêd¹cy elementem zbiorowoœci (populacji) bêd¹cej przedmiotem badania statystycznego (tj. spisu), dla którego ustalane s¹ wartoœci zmiennych spisowych Jednostka losowania Zmienna spisowa Master Record Z³oty Rekord (Golden Record) Jednostka losowania jest ustalana na etapie wyboru schematu losowania próby do badania reprezentacyjnego. W badaniu reprezentacyjnym w NSP 2011 jednostk¹ losowania by³o mieszkanie, wyodrêbnione w budynku jednorodzinnym lub wielorodzinnym Atrybut danych spisowych okreœlaj¹cy jedn¹ cechê spisow¹ jednostki badania. Wartoœci zmiennych spisowych w NSP 2011 zosta³y pozyskane od rachmistrzów w trakcie przeprowadzania badania przez rachmistrza spisowego lub zebrane poprzez wywiad telefoniczny z ankieterem lub zgromadzone z rejestrów i systemów informacyjnych Struktura danych zawieraj¹ca spersonalizowane dane o jednostce spisowej wraz z zestawem wartoœci jej cech. W NSP 2011 dane zosta³y u yte do wygenerowania podpowiedzi do elektronicznych formularzy spisowych na podstawie informacji dostêpnych wy³¹cznie w rejestrach i systemach administracyjnych Struktura danych zawieraj¹ca odpersonalizowane dane o jednostce spisowej wraz z zestawem wartoœci jej cech GIS (Geographic Information Systems) Systemy Informacji Przestrzennej System informatyczny umo liwiaj¹cy przeprowadzenie ró - norodnych operacji z wykorzystaniem danych mapowych. W NSP 2011 urz¹dzenia wyposa one w GPS wskazywa³y na ortofotomapie bie ¹c¹ pozycjê rachmistrza oraz punkty adresowe, do których kierowa³ siê, aby dokonaæ spisu Portal geostatystyczny (PGS) Docelowa, informatyczna platforma przestrzennej prezentacji danych oraz wyników analiz geostatystycznych, dotycz¹cych m.in. danych NSP 2011 gromadzonych w ABM OLAP (On-line Analytical Processing) Oprogramowanie wspieraj¹ce podejmowanie decyzji, które pozwala u ytkownikowi analizowaæ szybko informacje zawarte w wielowymiarowych strukturach danych zawieraj¹cych ró ne widoki i hierarchie. W Systemie ABM wykorzystywane jest oprogramowanie SAS OLAP Server
Rozdzia³ II. METODOLOGIA SPISU LUDNOŒCI I MIESZKAÑ 2011 1. ród³a danych Powszechny spis ludnoœci i mieszkañ 2011 zosta³ przeprowadzony metod¹ mieszan¹, tj. poprzez pozyskiwanie danych ze Ÿróde³ administracyjnych (rejestrów i systemów informacyjnych) oraz zbieranie danych bezpoœrednio od ludnoœci w ramach badania reprezentacyjnego oraz tzw. badania pe³nego. Oprócz tego przeprowadzone zosta³y dwa pe³ne badania, obejmuj¹ce osoby przebywaj¹ce w obiektach zbiorowego zakwaterowania oraz osoby bezdomne. Zastosowane rozwi¹zania mia³y przede wszystkim zmniejszyæ koszty spisu oraz obci¹ enie osób objêtych spisem, przy zachowaniu wysokiej jakoœci wyników spisu. W ustawie o NSP 2011 przyjête zosta³o za³o enie jak najszerszego wykorzystania systemów informacyjnych administracji publicznej, jako Ÿróde³ danych do spisu, co w konsekwencji oznacza³o, e informacje przewidziane do zebrania w trakcie spisu pobrane zosta³y przede wszystkim z dostêpnych Ÿróde³ administracyjnych, a nastêpnie wykorzystane do przygotowania i aktualizacji wykazu adresowo-mieszkaniowego, nastêpnie do utworzenia operatu adresowo-mieszkaniowego do losowania próby do badania reprezentacyjnego oraz jako bezpoœrednie Ÿród³o danych spisowych. Dane niewystêpuj¹ce w systemach informacyjnych administracji publicznej lub niespe³niaj¹ce wymogów jakoœci danych statystycznych zebrano od osób objêtych spisem. Jednak w tym przypadku przewidziano zastosowanie nowoczesnych technik gromadzenia danych w celu wyeliminowania formularzy papierowych. 2. Prace przygotowawcze do spisu Wa nym obszarem prac przygotowawczych do NSP 2011 by³y dzia³ania zwi¹zane z tworzeniem elektronicznego wykazu adresowo-mieszkaniowego na potrzeby spisu. Wykaz adresowo-mieszkaniowy przygotowany zosta³ w oparciu o rejestr TERYT (Krajowy Rejestr Urzêdowy Podzia³u Terytorialnego Kraju) z wykorzystaniem danych pochodz¹cych z innych Ÿróde³, m.in. z pañstwowego zasobu geodezyjnego i kartograficznego w zakresie lokalizacji przestrzennej budynków. W zwi¹zku z po³¹czeniem tych dwóch Ÿróde³ do identyfikatorów adresowych budynków z rejestru TERYT do³¹czone zosta³y wspó³rzêdne geodezyjne x,y (punkty adresowe). W zakresie informacji o osobach na potrzeby wykazu adresowo-mieszkaniowego wykorzystane by³y gminne zbiory meldunkowe, które zosta³y po³¹czone z systemem NOBC, tj. systemem identyfikacji adresowej ulic, nieruchomoœci, budynków i mieszkañ stanowi¹cym czêœæ rejestru TERYT. Przygotowane w tym trybie zestawienie budynków, mieszkañ i osób by³o weryfikowane przez urzêdy gmin podczas aktualizacji przedspisowej. Na tym etapie zosta³a ustalona zbiorowoœæ budynków, mieszkañ i obiektów zbiorowego zakwaterowania podlegaj¹cych spisaniu, poprawnoœæ ich adresów oraz przyporz¹dkowanie osób do poszczególnych mieszkañ i obiektów.
17 W trakcie obchodu przedspisowego rachmistrzowie dokonali weryfikacji wszystkich punktów adresowych, które znalaz³y siê w obszarze przydzielonych obwodów, porównuj¹c je z pozycjami ujêtymi w wykazie adresowo-mieszkaniowym do obchodu. Przedmiotem obchodu by³o zatwierdzenie lub modyfikacja punktów adresowych wyszczególnionych w wykazie, a tak e usuniêcie nieistniej¹cych punktów adresowych lub ewentualne dodanie nowych nieodnotowanych w wykazie, na których znalaz³y siê budynki mieszkalne, budynki niemieszkalne z mieszkaniami lub budynki obiektów zbiorowego zakwaterowania, np. dom studencki. W odró nieniu do poprzednich spisów ludnoœci i mieszkañ rachmistrzowie nie odwiedzali mieszkañ w celu dokonania weryfikacji informacji dotycz¹cych nazwiska i imienia g³ównego lokatora i liczby osób podlegaj¹cych spisowi. Rachmistrzowie korzystali z map cyfrowych, zainstalowanych na przenoœnych urz¹dzeniach elektronicznych typu handheld. Kartograficzna dokumentacja przedspisowa przygotowana zosta³a w formie elektronicznej i wykorzystywa³a narzêdzia GIS (Geographic Information Systems). Na mapach cyfrowych zosta³y zaznaczone obwody spisowe z budynkami i punktami adresowymi. Mapa cyfrowa by³a sprzêgniêta z elektronicznym, opisanym wy ej wykazem adresowo-mieszkaniowym zawieraj¹cym adresy budynków, mieszkañ i obiektów zbiorowego zakwaterowania przeznaczonych do spisania. Tak przygotowany modu³ elektroniczny dokumentacji wyjœciowej by³ dostêpny na wszystkich poziomach zarz¹dzania spisem. Aplikacja sygnalizowa³a na mapie aktualne po³o enie rachmistrza, a w przypadku stwierdzenia przez niego, e w terenie znajduje siê nieujêty w operacie spisowym i nienaniesiony na mapie cyfrowej punkt adresowy, pod którym mieszkaj¹ ludzie, umo liwia³a wprowadzenie tego punktu na mapê cyfrow¹ za pomoc¹ urz¹dzenia GPS, zainstalowanego na przenoœnym urz¹dzeniu elektronicznym, oraz dopisanie do operatu brakuj¹cego mieszkania, czy innego obiektu. 3. Badanie pe³ne Badanie zosta³o przeprowadzone w oparciu o pozyskane do celów statystycznych rejestry administracyjne i systemy informacyjne. Do przeprowadzenia NSP zgromadzono informacje m.in. z nastêpuj¹cych systemów centralnych i rozproszonych: Ministerstwa Finansów, Ministerstwa Spraw Wewnêtrznych i Administracji (zbioru PESEL), Zak³adu Ubezpieczeñ Spo³ecznych, Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Spo³ecznego, Narodowego Funduszu Zdrowia (Centralnego Wykazu Ubezpieczonych), urzêdów gmin (gminnych zbiorów meldunkowych). W wyniku szczegó³owego przeanalizowania pozyskanych danych, po³¹czono zebrane informacje tworz¹c wykaz podmiotowy do przeprowadzenia badania spisowego. Uzyskane t¹ metod¹ dane zosta³y równie u yte do wygenerowania podpowiedzi do ankiet spisowych (na podstawie tzw. Master Recordu) i przyspieszenia w ten sposób zbierania informacji od respondentów. W dalszej kolejnoœci metoda ta pos³u y³a do wygenerowania wyników NSP.
18 Podstawowym Ÿród³em informacji na temat budynków i mieszkañ w NSP 2011 by³a tzw. baza budynków. Zosta³a ona utworzona w wyniku po³¹czenia danych pozyskanych w ramach NSP 2002, badañ statystycznych m.in. dotycz¹cych wydanych pozwoleñ na budowê oraz budynkach mieszkalnych i mieszkaniach w budynkach niemieszkalnych oddanych do u ytkowania oraz Elektronicznej Karty Budynku, za pomoc¹ której ka dy podmiot zarz¹dzaj¹cy lub administruj¹cy budynkami przekaza³ informacje dotycz¹ce wybranych cech i parametrów poszczególnych budynków wielomieszkaniowych. Dodatkowym Ÿród³em danych by³y informacje zebrane przez rachmistrzów w trakcie obchodu przedspisowego, które umo liwi³y aktualizacjê bazy poprzez dopisanie budynków niefiguruj¹cych w bazie, usuniêcie nieistniej¹cych, czy zmianê ich rodzaju (np. z mieszkalnego na niemieszkalny). Szerszy zakres danych zarówno o osobach jak i mieszkaniach zosta³ pozyskany w ramach badania reprezentacyjnego. 4. Badanie reprezentacyjne Przeprowadzone w ramach NSP badanie reprezentacyjne, dostarczy³o danych, które nie s¹ gromadzone w rejestrach i systemach informacyjnych. Badanie zosta³o przeprowadzone na próbie losowej ok. 20% mieszkañ w skali kraju. Jednostk¹ losowania by³o mieszkanie, a dok³adniej jego adres. Operat losowania mieszkañ, który zosta³ utworzony w oparciu o rejestry i systemy informacyjne, zosta³ odpowiednio uporz¹dkowany i podzielony na poszczególne warstwy. Najwa niejsze cechy, jakie brano pod uwagê przy alokacji próby pomiêdzy poszczególne jednostki podzia³u administracyjnego to: 1) liczba osób zameldowanych w mieszkaniu, 2) wystêpowanie du ych skupisk mieszkaniowych w du ych miastach tzw. blokowisk, 3) wystêpowanie osoby pracuj¹cej w mieszkaniu, 4) wystêpowanie emeryta lub rencisty w przypadku braku pracuj¹cego, 5) wystêpowanie bezrobotnego w mieszkaniu w przypadku braku ww. osób, 6) uwzglêdnienie mieszkañ z u ytkownikiem gospodarstwa rolnego. Zasady tworzenia operatu losowania mieszkañ Etapy tworzenia operatu losowania mieszkañ zawiera³y: 1) utworzenie zintegrowanego wykazu adresowo-mieszkaniowego w oparciu o Zestawienie adresowo-mieszkaniowe, 2) weryfikacja wykazu obchodem przedspisowym, 3) uzupe³nienie wykazu dodatkowymi zmiennymi i utworzenie operatu losowania do badania reprezentacyjnego. Dodatkowo do wykazu adresowo-mieszkaniowego w Operacyjnej Bazie Mikrodanych zosta³y wprowadzone informacje pochodz¹ce z innych rejestrów i systemów informacyjnych lub baz statystycznych
19 jak: zbiory Zak³adu Ubezpieczeñ Spo³ecznych (CRU, EiR oraz CRPS), Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Spo³ecznego (KRUS), Krajowej Ewidencji Podatników (KEP), Narodowego Funduszu Zdrowia (NFZ), Elektronicznego Krajowego Systemu Monitoringu Orzekania o Niepe³nosprawnoœci (EKSMoON), PESEL, spisu ludnoœci i mieszkañ 2002, bazy budynkowej oraz Wykazu bazowego do PSR 2010. Celem w³¹czenia do wykazu dodatkowych informacji by³a poprawa jakoœci danych zgromadzonych w tym wykazie oraz zapewnienie informacji na potrzeby utworzenia operatu losowania. W trakcie weryfikacji danych w wykazie zosta³y ustalone kryteria (zmienne oraz ich wartoœci), które zosta³y wykorzystane do tworzenia bardziej jednorodnych grup (warstwowania) jednostek badania. Przy tworzeniu operatu losowania pominiêto: 1) obiekty zbiorowego zamieszkania niezawieraj¹ce mieszkañ, 2) obiekty zamkniête oraz mieszkania na terenie obiektów zamkniêtych, 3) mieszkania w obiektach zbiorowego zakwaterowania stanowi¹cych obiekty zamkniête, 4) pomieszczenia prowizoryczne, 5) mieszkania niezamieszkane, zniszczone na skutek klêsk ywio³owych w szczególnoœci powodzi. W konsekwencji do operatu wesz³y mieszkania zamieszkane, w których osoby by³y zameldowane lub przebywa³y bez meldunku oraz te mieszkania niezamieszkane, które by³y w trakcie remontu, zmiany lokatora lub nowo wybudowane. Budynki, które wystêpowa³y pod jednym adresem by³y brane do losowania, je eli ich liczba nie przekroczy³a dwóch. Operat losowania mieszkañ zosta³ zaktualizowany w trakcie trwania obchodu przedspisowego, w wyniku którego do badania do³¹czono budynki jednomieszkaniowe, które nie znalaz³y siê wczeœniej w wykazie. Zmienne uwzglêdnione w operacie losowania Dla potrzeb badania reprezentacyjnego w wykazie dopisano do ka dego mieszkania zestaw informacji zawarty w operacie losowania, spoœród których wybrano ostateczne kryteria warstwowania: 1) symbol terytorialny, 2) po³o enie budynku/mieszkania na terenie objêtym powodzi¹ lub inn¹ klêsk¹ ywio³ow¹, 3) liczba mieszkañ w budynku wielomieszkaniowym, 4) po³o enie mieszkania w budynku wielomieszkaniowym, 5) rok zakoñczenia budowy budynku, 6) liczba osób w mieszkaniu (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 i wiêcej) po dodatkowych badaniach, 7) liczba osób zameldowanych na pobyt sta³y po dodatkowych badaniach, 8) wystêpowanie cudzoziemca w mieszkaniu, 9) wystêpowanie osoby pracuj¹cej (posiadanie ubezpieczenia), emeryta lub rencisty w mieszkaniu oraz osoby bezrobotnej,
20 10) wystêpowanie osoby niepe³nosprawnej, 11) wystêpowanie u ytkownika gospodarstwa rolnego oraz powierzchni u ytków rolnych, 12) po³o enie mieszkania w gminie o udziale spo³ecznoœci mniejszoœciowej (narodowej lub etnicznej) co najmniej 10%. Wartoœci zmiennych, jako kryteria warstwowania zosta³y zró nicowane dla obszarów miejskich i wiejskich. Wybór zmiennych zosta³ ostatecznie ustalony w trakcie losowania próbnego. Alokacja próby w poszczególnych powiatach 1 Podstawowym celem badania reprezentacyjnego realizowanego w ramach spisu 2011 jest uzyskanie informacji o sytuacji spo³eczno-demograficznej na poziomie powiatu. Konieczne by³o wiêc dokonanie podzia³u za³o onej 20%-owej próby mieszkañ dla Polski pomiêdzy powiaty. Dokonano tego przy wykorzystaniu metody alokacji pierwiastkowej. Metoda ta stanowi kompromis pomiêdzy alokacj¹ proporcjonaln¹ a alokacj¹ zapewniaj¹c¹ jednakow¹ precyzjê dla subpopulacji. Przy za³o eniu, e zastosowano by proporcjonalne losowanie próby, w ka dym powiecie próba stanowi³aby 20% populacji. Poniewa precyzja wyników tj. wielkoœæ b³êdu losowego zale y od liczebnoœci próby, uzyskano by w efekcie niedostateczn¹ precyzjê dla wielu ma³ych powiatów. Z kolei, w metodzie alternatywnej uzyskujemy, w przybli eniu, jednakow¹ precyzjê wyników dla wszystkich powiatów, ale za cenê istotnego sp³aszczenia liczebnoœci próby. W efekcie liczebnoœæ próby, a tym samym pracoch³onnoœæ przy realizacji spisu by³aby ma³o zró nicowana pomiêdzy du ymi i ma³ymi powiatami. Z tych powodów jako metodê rozdzia³u próby przyjêto alokacjê pierwiastkow¹, w której np. liczba mieszkañ losowanych w p-tym powiecie jest proporcjonalna do pierwiastka kwadratowego z populacyjnej liczby mieszkañ i wyra ona wzorem: n p N p n * *, N p p gdzie: n * z³o ona liczebnoœæ próby dla Polski, N p liczba mieszkañ w p-tym powiecie. Wed³ug powy szego wzoru obliczone zosta³y liczebnoœci prób dla poszczególnych powiatów. Potraktowanie Warszawy, tak jak ka dego innego powiatu, mog³oby w konsekwencji spowodowaæ niemo - noœæ uzyskania w miarê precyzyjnych wyników dla poszczególnych dzielnic. Jako ostateczn¹ próbê dla miasta Warszawy przyjêto wartoœæ œredni¹ z powy szych wartoœci, tj. 87 500 mieszkañ. Wartoœæ ta zosta³a odjêta od za³o onej liczebnoœci próby dla Polski tj. od 2 631 tys., po czym dokonano alokacji pier- 1 Materia³ roboczy opracowany przez zespó³ matematyków pod kierunkiem Bronis³awa Lednickiego.
21 wiastkowej dla 378 powiatów. Próby w najmniejszych powiatach tj. beskidzkim i sejneñskim wynosz¹ po ok. 3200 mieszkañ (49% populacji), zaœ najwiêksza próba (poza Warszaw¹) jest w m. odzi 23 000 mieszkañ, czyli 6,9% liczby mieszkañ w tym mieœcie powiecie. W Warszawie, odzi, Krakowie, Wroc³awiu i w Poznaniu podzia³ próby pomiêdzy poszczególne dzielnice i delegatury dokonany zosta³ równie metod¹ pierwiastkow¹. Poza Warszaw¹, w pozosta³ych miastach, ze wzglêdu na ma³¹ liczbê delegatur (4 lub 5) nie zachodzi³a potrzeba zwiêkszania liczebnoœci próby, tak jak w przypadku Warszawy. Ustalone dla poszczególnych delegatur w tych miastach liczebnoœci prób zapewniaj¹ uzyskanie precyzji nie gorszej ni w najmniejszych powiatach. Schemat losowania próby W celu wylosowania, w ka dym z powiatów, próby o ustalonej wczeœniej liczebnoœci zastosowany zosta³ schemat losowania jednostopniowego warstwowego. Jednostki losowania mieszkania zosta³y przed losowaniem pogrupowane w warstwy w celu zwiêkszenia efektywnoœci losowania. Zastosowano zró nicowane podejœcie do warstwowania w zale noœci od typu powiatu i gminy. W miastach powiatach oraz w dzielnicach wymienionych wy ej 5 najwiêkszych miast, a tak e w innych wyró nionych wiêkszych miastach niebêd¹cych powiatami, w pierwszym etapie podzia³ mieszkañ na dwie kategorie: 1) mieszkania w blokowiskach, 2) pozosta³e mieszkania. Kryterium podzia³u na powy sze kategorie zosta³, przypisany do ka dego mieszkania, wskaÿnik wyra aj¹cy liczbê mieszkañ w budynku, w którym znajduje siê dane mieszkanie. Do blokowisk zaliczone zosta³y mieszkania o wartoœci tego wskaÿnika powy ej jego mediany. Nastêpnie w ka dej z powy szych grup mieszkania zosta³y powarstwowane ze wzglêdu na liczbê osób w mieszkaniu, po czym w ramach tak utworzonych kategorii nast¹pi³ dalszy podzia³ na 4 grupy ze wzglêdu na: 1) wystêpowanie osoby pracuj¹cej w mieszkaniu, 2) wystêpowanie emeryta lub rencisty w przypadku braku pracuj¹cego, 3) wystêpowanie bezrobotnego w mieszkaniu w przypadku braku ww. osób, 4) mieszkania z innymi osobami. Ponadto, w mieszkaniach poza blokowiskami, dodano kategoriê: mieszkanie z u ytkownikiem gospodarstwa rolnego. Warstwowanie wed³ug liczby osób zamieszka³ych w danym mieszkaniu by³o istotnym czynnikiem maj¹cym wp³yw na precyzjê wyników, zniwelowa³o bowiem negatywne efekty zró nicowanej liczby osób zamieszka³ych w mieszkaniach. Efektywnoœæ tego etapu warstwowania zale a³a od korelacji liczby osób w mieszkaniu zapisanej w operacie losowania ze stanem rzeczywistym. Warstwowanie ze wzglêdu na pozosta³e zmienne mia³o z kolei pozytywny wp³yw na wyniki spisu zwi¹zane z aktywnoœci¹ ekonomiczn¹.
22 W pozosta³ych powiatach w pierwszym etapie za³o ono warstwowanie wed³ug gmin, przy czym gminy miejsko-wiejskie traktowane by³y, jako dwie oddzielne gminy. W mniejszych miastach pominiêty zosta³ etap podzia³u na mieszkania w tzw. blokowiska i pozosta³e mieszkania, a warstwowanie odbywa³o siê analogicznie jak w du ych miastach poza blokowiskami. W gminach wiejskich w pierwszym etapie mieszkania podzielone zosta³y na dwie kategorie: 1) mieszkania z u ytkownikiem gospodarstwa rolnego, 2) pozosta³e mieszkania. W kategorii pierwszej wykonano warstwowanie wg liczby osób zamieszka³ych w mieszkaniu, a nastêpnie, w miarê mo liwoœci, dalsze warstwowanie wg powierzchni gospodarstwa rolnego (dwie ewentualnie trzy grupy obszarowe w zale noœci od liczby mieszkañ z u ytkownikiem gospodarstwa w gminie). W przypadku drugiej kategorii mieszkañ wykonano warstwowanie analogiczne jak w ma³ych miastach. Przedstawiona wy ej koncepcja warstwowania mog³a prowadziæ do utworzenia w niektórych powiatach bardzo rozdrobnionych warstw. W zwi¹zku z tym program losuj¹cy przy tworzeniu warstw sprawdza³ jednoczeœnie czy tworzone w powy szy sposób warstwy spe³nia³y wymóg minimalnej liczby mieszkañ. Warstwy zawieraj¹ce zbyt ma³o mieszkañ zosta³y ³¹czone z s¹siednimi. Za³o ono odwrotn¹ ni przy tworzeniu, hierarchiê kryteriów tzw. sklejania warstw. Po utworzeniu warstw ustalone zosta³y liczebnoœci prób do wylosowania w poszczególnych warstwach. Przyjêto proporcjonaln¹ alokacjê próby pomiêdzy warstwy. Oznacza to m.in., e ustalona w wyniku alokacji pierwiastkowej frakcja losowania w danym powiecie obowi¹zywa³a we wszystkich gminach tego powiatu i w warstwach utworzonych wewn¹trz gmin. Efektem tych dzia³añ by³o wylosowanie, spoœród prawie 13,5 mln mieszkañ, próby licz¹cej ponad 2,7 mln mieszkañ. Utworzono prawie 70,5 tys. warstw, zaœ wielkoœæ próby w poszczególnych warstwach waha³a siê od niemal 6% do ponad 49%. Zakres tematyczny badania reprezentacyjnego w NSP 2011 uwzglêdnia³ szeœæ du ych obszarów tematycznych: 1) ludnoœæ i jej charakterystyka demograficzno-spo³eczna, 2) aktywnoœæ ekonomiczna, 3) migracje wewnêtrzne i zagraniczne ludnoœci, 4) narodowoœæ i wyznanie, 5) gospodarstwa domowe i rodziny, 6) oraz budynki i mieszkania. W ramach tych obszarów mo na wyró niæ 16 tematów badawczych (p. punkt 3 w rozdziale I). Badanie reprezentacyjne w NSP 2011 stanowi komplementarn¹ ca³oœæ do badania pe³nego, przeprowadzanego w oparciu o rejestry i systemy informacyjne.
23 5. Spis osób w obiektach zbiorowego zakwaterowania oraz osób bezdomnych W trakcie trwania spisu zebrano informacje o osobach przebywaj¹cych powy ej 3 miesiêcy w obiektach zbiorowego zakwaterowania, czyli w budynkach zajêtych przez jeden odrêbny zak³ad, œwiadcz¹cy us³ugi: opiekuñczo-wychowawcze, opiekuñczo-lecznicze, obiekty zwi¹zane z prac¹ lub nauk¹ (domy studenckie, internaty, hotele pracownicze), b¹dÿ inne, w którym to obiekcie zamieszkuje/przebywa zwykle wiêksza liczba osób. Dane zosta³y pozyskane od w³aœcicieli, administratorów lub zarz¹dców obiektów przy wykorzystaniu specjalnej aplikacji internetowej. W szczególnych przypadkach informacje by³y pozyskiwane przy wsparciu pracowników wojewódzkich lub gminnych biur spisowych oraz rachmistrzów. W dniach 15 16 kwietnia 2011 r. przy wspó³pracy z Pomorskim Forum na Rzecz Wychodzenia z Bezdomnoœci przeprowadzono równie badanie osób bezdomnych. Osoby bezdomne spisywane by³y przez rachmistrza na aplikacji mobilnej, w miejscu ich przebywania wskazanym przez pracowników gminnych biur spisowych w porozumieniu z placówkami udzielaj¹cymi pomocy bezdomnym. Zosta³y spisane osoby, które wieczór i noc w momencie spisu spêdza³y poza jak¹kolwiek instytucj¹ funkcjonuj¹c¹ ca³odobowo, w miejscach ich przebywania takich jak: dworce kolejowe i autobusowe oraz ich okolice, kana³y i wêz³y ciep³ownicze, ogródki dzia³kowe, ulice, bunkry, lasy i parki, centra handlowe, parkingi, opuszczone samochody, przyczepy kempingowe, klatki schodowe, zsypy, piwnice, œmietniki, wagony i bocznice kolejowe, ogrzewalnie itp. Osoby bezdomne przebywaj¹ce w obiektach zbiorowego zakwaterowania (schroniska, noclegownie i instytucje dla bezdomnych), zosta³y spisane przez administratorów tych obiektów. 6. Formularze wykorzystywane w spisie 2011 W spisie 2011 wykorzystywano dwa rodzaje formularzy, dostêpnych wy³¹cznie w formie elektronicznej. Formularz d³ugi, o szerokim zakresie tematycznym z du ¹ liczb¹ pytañ (ponad 120 pytañ), stosowany by³ w badaniu reprezentacyjnym, natomiast formularz krótki (16 pytañ) znalaz³ zastosowanie w badaniu pe³nym, przede wszystkim w celu aktualizacji danych pozyskiwanych do spisu z rejestrów i systemów informacyjnych. Formularze elektroniczne by³y dostêpne w trybie on-line, a dodatkowo formularz krótki tak e w trybie off-line. Formularze zosta³y przygotowane w wersji aplikacji na urz¹dzenia przenoœne typu handheld oraz w wersji aplikacji internetowej, która by³a wykorzystywana podczas samospisu. Elementem aplikacji elektronicznej by³y s³owniki funkcjonuj¹ce przy pytaniach w poszczególnych obszarach tematycznych: edukacji, aktywnoœci ekonomicznej, kraju obywatelstwa i urodzenia, migracji, przynale noœci narodowo-etnicznej, wyznania. Przy niektórych s³ownikach istnia³a mo liwoœæ swobodnego zapisu s³ownego. Dodatkowo w czêœci adresowej formularzy elektronicznych pod³¹czony by³ s³ownik TERYT.
24 Odrêbne, uproszczone formularze elektroniczne by³y opracowane dla badania osób bezdomnych oraz osób w obiektach zbiorowego zakwaterowania. W ramach spisu 2011 przeprowadzono tak e pe³ne badanie ludnoœci w 86 gminach, wstêpnie wytypowanych na podstawie wyników spisu 2002. Kryterium do wyró nienia tych gmin by³ co najmniej 10% udzia³ osób nale ¹cych do mniejszoœci narodowej lub etnicznej w liczbie mieszkañców gminy w 2002 roku. Dla osób zamieszka³ych lub przebywaj¹cych w tych gminach w wylosowanych mieszkaniach wype³niany by³ formularz d³ugi, zaœ w pozosta³ych mieszkaniach formularz krótki. Pytania o przynale noœæ narodowo-etniczn¹ oraz o jêzyk u ywany w kontaktach domowych zosta³y w³¹czone do obu formularzy, m.in. tak e z tego powodu, e w adnym z systemów administracyjnych nie wystêpowa³a informacja o narodowoœci, mo liwa do wykorzystania w spisie ludnoœci. Dane z tego badania maj¹ du e znaczenie dla opracowania wyników spisu w obszarze narodowoœci i jêzyka, zw³aszcza w zakresie ustalania tzw. gmin mniejszoœciowych. 7. Spis kontrolny W dniach od 1 do 11 lipca 2011 r. przeprowadzony zosta³ spis kontrolny do NSP 2011. Celem spisu kontrolnego 2011 by³o sprawdzenie kompletnoœci przeprowadzonego spisu, poprawnoœci danych uzyskanych w spisie oraz zgodnoœci tych danych ze stanem faktycznym. Spoœród 2 744 tys. mieszkañ, które wczeœniej zosta³y wylosowane do badania reprezentacyjnego, wylosowano 80 tys. mieszkañ. Spisem kontrolnym objêto mieszkania, w których respondenci dokonali samospisu przez internet, mieszkania zosta³y spisane bezpoœrednio przez rachmistrzów spisowych lub spisane telefonicznie przez ankieterów, jak i takie, w których spis nie zosta³ przeprowadzony (z ró - nych powodów). Spis kontrolny zosta³ przeprowadzany przez ankieterów poprzez telefon (metod¹ CATI), co spowodowa³o, i obejmowa³ on wy³¹cznie te mieszkania, w których przynajmniej dla jednej osoby uda³o siê ustaliæ numer telefonu, przy czym nie mia³o znaczenia czy by³ to telefon stacjonarny, czy komórkowy. Formularz do spisu kontrolnego zawiera³ 14 pytañ. Zebrane na jego podstawie informacje powinny pozwoliæ na dokonanie oceny b³êdów nielosowych, a przede wszystkim oceny b³êdów pokrycia (in plus oraz in minus), pope³nianych z powodu podwójnego spisywania osób, ewentualnego dopisywania fikcyjnych osób oraz opuszczania osób, a tak e do okreœlenia b³êdów treœci (wynikaj¹cych z braków odpowiedzi lub b³êdów w odpowiedziach). Przyjête za³o enia oraz dane pozyskane w spisie kontrolnym, powinny pozwoliæ na ocenê wp³ywu czynników zewnêtrznych, tj. rachmistrzów, ankieterów czy samych respondentów, którzy dokonali samospisu na jakoœæ wyników spisu ludnoœci i mieszkañ 2011. Efekty takiej analizy bêd¹ prezentowane w kolejnych ogólnopolskich i regionalnych publikacjach tematycznych, natomiast szczegó³owe zasady metodologiczne spisu kontrolnego zostan¹ przedstawione w publikacji poœwiêconej metodologii spisu ludnoœci i mieszkañ 2011.