Zadośćuczynienie dla najbliższych członków rodziny zmarłego z art. 446 4 k.c. Anna Dąbrowska i Aleksander Daszewski Warszawa, 21 marca 2011 r.
Art. 446 4. Sąd może także przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. Dla praktyki najistotniejsze są dwa pytania: Kto ma prawo do zadośćuczynienia po śmierci najbliższego członka rodziny? Jak określić wysokość zadośćuczynienia po śmierci najbliższego członka rodziny? 2
Krąg osób uprawnionych do zadośćuczynienia W obowiązującym stanie prawnym nie istnieje legalna definicja pojęcia rodziny. Poglądy doktryny i orzecznictwo dotyczące art. 446 3 k.c. w zakresie wskazania kręgu osób uprawnionych do stosownego odszkodowania. W kręgu uprawnionych do zadośćuczynienia powinny znaleźć się te same osoby, które należy uznać za najbliższe w odniesieniu do stosownego odszkodowania (normy art. 446 3 i 4 k.c. posługują się tym samym pojęciem). Moim zdaniem przy ustalaniu, czy dana osoba może być traktowana jako najbliższy członek rodziny powinno brać się także pod uwagę sytuację i kulturę społeczną. 3
Krąg osób uprawnionych do zadośćuczynienia Wyrok SN z 10 grudnia 1969 r., sygn. akt III PRN 77/69, publ. OSNC 1970/9/160 W świetle art. 446 3 k.c. - podobnie jak i w świetle art. 166 k.z. konkretyzacja tego, kto jest w danym wypadku najbliższym członkiem rodziny, należy do sądu orzekającego. Stosownie do okoliczności danego wypadku za najbliższego członka rodziny można również uznać macochę, zwłaszcza wtedy, gdy uzasadniają to pozytywnie ocenianie w świetle zasad współżycia społecznego stosunki łączące macochę i pasierba. W tym zakresie należy brać pod uwagę również unormowanie zawarte w art. 144 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. 4
Krąg osób uprawnionych do zadośćuczynienia Z uzasadnienia wyroku SN z dnia 13 kwietnia 2005 r., sygn. akt IV CK 648/04, opubl. OSNC 2006/3/54, Biul. SN 2005/6/12, M. Prawn. 2006/6/314 definiując pojęcie "rodziny" można - jak trafnie wskazuje się w piśmiennictwie - użyć następujących kryteriów: pokrewieństwo, małżeństwo, przysposobienie, powinowactwo, rodzina zastępcza i pozostawanie we wspólnym gospodarstwie domowym; można zatem zaaprobować definicję rodziny jako najmniejszej grupy społecznej, powiązanej poczuciem bliskości i wspólności, osobistej i gospodarczej, wynikającej nie tylko z pokrewieństwa najszersze pojęcie rodziny przewiduje art. 111 ust. 3 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz. U. Nr 137, poz. 926 ze zm.) - za członków rodziny podatnika uważa się zstępnych, wstępnych, rodzeństwo, małżonków zstępnych, osobę pozostającą w stosunku przysposobienia oraz pozostającą z podatnikiem w faktycznym pożyciu oraz art. 691 k.c. małżonek niebędący współnajemcą, dzieci najemcy i jego współmałżonka, inne osoby, wobec których najemca był obowiązany do świadczeń alimentacyjnych, oraz osoba, która pozostawała faktycznie we wspólnym pożyciu z najemcą. 5
Krąg osób uprawnionych do zadośćuczynienia Kwestią istotną z punktu widzenia zaliczenia konkretnej osoby do grona uprawnionych powinno być stwierdzenie istnienia rzeczywistych więzi ze zmarłym, w szczególności stosunków uczuciowo-emocjonalnych (indywidualizacja oceny wobec fakultatywnego charakteru zadośćuczynienia). dzieci, współmałżonek, rodzice zmarłego; inni krewni i powinowaci, przybrani rodzice, dzieci i rodzeństwo, pozostający ze zmarłym w ścisłych relacjach rodzinnych, np.: siostra, brat, babka, dziadek, wnuki, macocha, ojczym, teściowa, teść, synowa, zięć, szwagierka, szwagier, bratowa, pasierb, pasierbica, wuj, ciotka, stryj inne osoby? - w zależności od konkretnych okoliczności, nasciturus art. 446 1 k.c. Z chwilą urodzenia dziecko może żądać naprawienia szkód doznanych przed urodzeniem 6
Krąg osób uprawnionych do zadośćuczynienia W doktrynie, na tle art. 446 3 k.c. dyskusyjne jest prawo do odszkodowania dla konkubentów, a nawet ich dzieci, niektórzy opowiadają się za wykluczeniem ich z kręgu najbliższych członków rodziny. Wyrok SN z dnia 13 kwietnia 2005 r., sygn. akt IV CK 648/04, publ. OSNC 2006/3/54, Biul. SN 2005/6/12, M. Prawn. 2006/6/314 Pokrewieństwo nie stanowi wyłącznego kryterium zaliczenia do najbliższych członków rodziny w rozumieniu art. 446 3 k.c. Rozwój konkubinatu, który znalazł trwałe miejsce w systemie ocen i norm moralnych współczesnego społeczeństwa, ma swoje źródło w przeobrażeniach ustrojowych i gospodarczych, a także kulturowych, zwłaszcza w świadomości społeczeństwa. 7
Krąg osób uprawnionych do zadośćuczynienia Jeżeli w konkretnym przypadku związek nieformalny ma charakter trwały (partnerzy od dłuższego czasu funkcjonują jak małżeństwo, choć w świetle przepisów k.r.o. małżeństwa nie stanowili), to wydaje się, że wówczas można konkubenta/ konkubinę uznać jako najbliższego członka rodziny w rozumieniu art. 446 4 k.c.; 8
Krąg osób uprawnionych do zadośćuczynienia Przykłady stanów faktycznych, w których zakłady ubezpieczeń zaliczyły konkretne osoby do kręgu uprawnionych do zadośćuczynienia: wuj pomagał wychowywać po śmierci siostry siostrzeńca i chrześniaka; siostrzeniec opiekował się samotną, poruszającą się o kulach ciotką woził do lekarzy, regularnie odwiedzał, robił zakupy, pomagał w codziennych pracach domowych; teściowa zastępowała synowej zmarłą matkę; 9
Krąg osób uprawnionych do zadośćuczynienia Jak ubezpieczyciele uzasadniają odmowę wypłaty odszkodowania - przykłady z postępowań skargowych, dotyczące wykluczenia osoby występującej z roszczeniem z kręgu uprawnionych: odczuwany ból i cierpienie związane ze śmiercią w przypadku roszczenia brata/ siostry są niewystarczające do przyznania zadośćuczynienia na podstawie art. 446 4 k.c.; brak wykazania silnego związku emocjonalnego ze zmarłym; 10
Krąg osób uprawnionych do zadośćuczynienia Zadośćuczynienie przysługuje każdemu osobno w wysokości odpowiedniej do poniesionej przez każdego z uprawnionych krzywdy. Każde roszczenie należy rozpatrywać indywidualnie! 11
Miarkowanie wysokości zadośćuczynienia Przepis art. 446 4 k.c. nie wskazuje sposobu ustalenia wysokości omawianego świadczenia. Przyznanie zadośćuczynienia warunkowane jest jedynie wykazaniem, iż osoba występująca z roszczeniem należy do kręgu najbliższych członków rodziny zmarłego. 12
Miarkowanie wysokości zadośćuczynienia Otwarty katalog uniwersalnych kryteriów, które mogą być pomocne w określaniu wysokości zadośćuczynienia dla najbliższych: długotrwałość i stopień cierpień i bólu po śmierci najbliższego, ogrom doznanego cierpienia; poczucie osamotnienia, cierpienia natury moralnej i wstrząs psychiczny wywołany śmiercią osoby najbliższej; stopień krzywdy wynikający z utraty pomocy, wsparcia i opieki osoby bliskiej; poczucie straty, żalu, tęsknoty, silne przeżywanie żałoby po zmarłym; utrata czerpania przyjemności z życia rodzinnego; wiek uprawnionego do zadośćuczynienia; wstrząs związany z dramatycznymi okolicznościami wypadku np. śmierć na oczach najbliższego; 13
Miarkowanie wysokości zadośćuczynienia Otwarty katalog czynników zaburzających sytuację rodzinną po śmierci najbliższego, które mogą być pomocne w określaniu wysokości zadośćuczynienia dla najbliższych: uprzednio występujący stopień pokrewieństwa ale także bliskości, zażyłości, przyjaźni i wspólności pomiędzy uprawnionym a zmarłym; zaburzenia w prawidłowym funkcjonowaniu struktury rodzinnej, dramatyzm doznań osób najbliższych dla zmarłego; rola zmarłego jaką pełnił w rodzinie, np. ukochana matka, autorytet scalający całą rodzinę etc.; potencjalny okres traumy najbliższych i dochodzenia członków rodziny do względnej normalności; 14
Miarkowanie wysokości zadośćuczynienia Otwarty katalog czynników po stronie dzieci, które mogą być pomocne w określaniu wysokości zadośćuczynienia dla najbliższych: - brak troski i opieki ze strony rodzica, brak jego pomocy w przyszłym wychowaniu, poczucie sieroctwa, poczucie niższej wartości wobec rówieśników; - osamotnienie i trudności życiowe dziecka, które w okresie dorastania, a także później nie będzie korzystało ze wsparcia jednego lub w dramatycznych przypadkach obojga z rodziców; - cierpienia i zachwianie poczucia bezpieczeństwa, perspektywa życia bez wsparcia rodziców; - zmniejszenie widoków i możliwości osiągnięcia sukcesów życiowych, zrobienia kariery; - większe prawdopodobieństwo poddania się patologiom osób wychowujących się w niepełnej rodzinie; 15
Otwarty katalog czynników po stronie rodziców, które mogą być pomocne w określaniu wysokości zadośćuczynienia dla najbliższych: nagłe i brutalne rozerwanie więzi rodzica z dzieckiem, utrata prawa rodzica do wychowywania, obserwacji kolejnych etapów życia własnego dziecka; utrata jedynego dziecka; poczucie krzywdy i bólu które wywołane jest utratą dziecka, stan psychiczny rodzica po zdarzeniu; pozbawienie możliwości radowania się z zakładanej przez dziecko rodziny, obserwowania dorosłości i samodzielności dziecka; Miarkowanie wysokości zadośćuczynienia perspektywa ukończenia przez dziecko nauki, podjęcia pracy oraz przyczynienia się do poprawy sytuacji życiowej członków rodziny; wspólne zamieszkiwanie z rodzicami oraz pomoc dziecka względem rodziców i na rzecz gospodarstwa domowego; inne czynniki wpływające na poczucie krzywdy uzależnione od konkretnego stanu faktycznego, których trzeba będzie poszukiwać każdorazowo w indywidualnej sprawie np. niemożność posiadania potomstwa przy jednoczesnej utracie dziecka lub dzieci; 16
Miarkowanie wysokości zadośćuczynienia Otwarty katalog czynników po stronie małżonków, które mogą być pomocne w określaniu wysokości zadośćuczynienia dla najbliższych: poczucie bezradności życiowej, bezsilności wobec trudności życiowych; samotność i obawa przed nią w przyszłości; brak możliwości realizacji planów, niekorzystne widoki na przyszłość, konieczność układania sobie życia od nowa; pozbawienie małżeńskiego wsparcia, utrata radości ze wspólnego życia; konieczność samodzielnego wychowania dzieci oraz związane z tym napięcia psychiczne; osłabienie aktywności życiowej, brak możliwości wykonywania pracy, ze względu na napięcia i zaburzenia psychiczne po śmierci małżonka; 17
Miarkowanie wysokości zadośćuczynienia w praktyce orzeczniczej Wyrok Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 24 marca 2010 r, gdzie rozpatrując roszczenia powoda po tragicznej śmierci w wypadku drogowym jego rodziców przyznał mu 40 000 zł tytułem zadośćuczynienia (po 20 000 zł, za każdego rodzica). Sąd miarkując wysokość zasądzonego zadośćuczynienia wziął pod uwagę: wspólne zamieszkiwanie rodziców z synem; potencjalne wsparcie finansowe ze strony rodziców, które pomogłoby spłacić jego zadłużenie z tytułu zaciągniętych kredytów; koszty utraconego zarobku powoda, który nie mógł pracować ze względu na swój stan psychiczny i przebywał na urlopie bezpłatnym; pogorszenie się sytuacji życiowej powoda - po śmierci rodziców zmniejszył się dochód na jednego członka rodziny; utratę możliwości sprawowania opieki nad dzieckiem powoda przez jego babcię; ogromny wstrząs psychiczny dla powoda, co doprowadziło do osłabienia jego aktywności życiowej; rozmiar doznanych cierpień psychicznych potęgowany faktem, iż wypadek i śmierć rodziców nastąpiła na dwa tygodnie przed planowanym ślubem powoda; utrata poczucia bezpieczeństwa i możliwość wsparcia od najbliższej rodziny. 18
Miarkowanie wysokości zadośćuczynienia w praktyce orzeczniczej Wyrok Sądu Rejonowego w Gorzowie Wielkopolskim z dnia 26 marca 2010 r. na tle stanu faktycznego, gdzie poważnie pobity syn zmarł, zasądził na rzecz jego matki kwotę 50 000 zł zadośćuczynienia. Sąd miarkując wysokość zasądzonego zadośćuczynienia wziął pod uwagę: nagłe i brutalne zerwanie więzi matki z synem, które przyczyniło się do pozbawienia rodzica prawa do wychowywania i obserwacji kolejnych etapów życia dziecka, poczucie krzywdy i bólu wywołane utratą syna, stan psychiczny matki, która wymagała leczenia psychologicznego i psychiatrycznego, ogrom doznanego cierpienia oraz adekwatność zadośćuczynienia wobec przeżytego cierpienia i bólu. 19
Miarkowanie wysokości zadośćuczynienia w praktyce orzeczniczej Wyrok Sądu Rejonowego w Sokółce z dnia 30 kwietnia 2010 r. na tle stanu faktycznego, w którym pasażer pojazdu mechanicznego (uczeń LO) zmarł na skutek wypadku drogowego, przyznał zadośćuczynienie na rzecz rodziców poszkodowanego po 25 000 zł i brata 10 000 zł. Sąd miarkując wysokość zasądzonego zadośćuczynienia wziął pod uwagę: daleko idące skutki w sferze emocjonalnej i psychicznej rodziców i brata jak: uczucie pustki, brak radości, żal, tęsknota, przeżywanie żałoby stanowią całkowicie naturalną konsekwencję utraty osoby najbliższej.; istotną zmianę (pogorszenie) sytuacji życiowej najbliższej rodziny pokrzywdzonego, której skutkiem była utrata osoby wchodzącej w dorosłe życie, usamodzielniającej się i będącej dotychczas istotnym oparciem w codziennym życiu poprzez pomoc w pracach domowych, opiekę nad chorym ojcem, opiekę i naukę małoletniego brata; perspektywę, że w nieodległej przyszłości po ukończeniu nauki, pokrzywdzony podjąłby stałą pracę, co w konsekwencji przyczyniłoby się do istotnej poprawy sytuacji materialnej całej rodziny. 20
Miarkowanie wysokości zadośćuczynienia w praktyce orzeczniczej Wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 14 kwietnia 2010 r. na mocy którego zmieniono wysokość zadośćuczynienia na rzecz matki po śmierci syna na skutek wypadku drogowego ustalonego wyrokiem Sądu Okręgowego w kwocie 150 000 zł, na sumę 100 000 zł. Sąd Apelacyjny miarkując wysokość zadośćuczynienia wziął pod uwagę: średnie wysokości zasądzanych zadośćuczynień w sprawach o naruszenie dóbr osobistych prawo wynoszące maksymalnie 20 000 30 000 tys. zł; przy czym stwierdził, że prawo do życia w rodzinie jako dobro osobiste wynikające z art. 446 4 k.c., zasługuje na szczególną ochronę i wyższe świadczenie; zwiększenie u powódki poczucia krzywdy wynikającego z braku zakończenia postępowania karnego oraz nie osądzenia potencjalnych sprawców w chwili wydania wyroku w postępowaniu cywilnym; obiektywnie naganne zachowanie sprawcy w postaci kierowania w stanie nietrzeźwości, które wpłynęło dodatkowo na rozmiar krzywdy powódki. 21
Miarkowanie wysokości zadośćuczynienia w przyszłości Analiza pierwszych zapadłych orzeczeń pozwala sformułować pewne wstępne wnioski: Sądy nie do końca realizują cel zadośćuczynienia z art. 446 4 k.c. mieszając je ze stosownym odszkodowaniem z art. 446 3 k.c.; Wysokość przyznawanych przez ubezpieczycieli zadośćuczynień oscyluje na poziomie do 20 000 zł czyli zdecydowanie mniej niż na drodze postępowania sądowego; Wysokość orzekanych kwot zadośćuczynień oscyluje na poziomie do 100 000 zł (w incydentalnych przypadkach więcej), czyli na poziomie kwot orzekanych tytułem stosownego odszkodowania. 22
Znaczna uznaniowość orzekanych kwot szczególnie skłania do podejmowanych obecnie dyskusji nt. wypracowania ryczałtowych kwot zadośćuczynień; Miarkowanie wysokości zadośćuczynienia w przyszłości Temat do rozważenia, przy czym decydującym czynnikiem tego typu rozwiązań winien być uzasadniony interes osób poszkodowanych, a nie chęć redukcji świadczeń ze strony branży; Ten kontrowersyjny pomysł rodzi jednak szereg wątpliwości do poważnej dyskusji popartej pogłębioną analizą!!! 23
Miarkowanie wysokości zadośćuczynienia w przyszłości Od czego wychodzić, czy od ww. orzekanych w pierwszych wyrokach kwot tzn. 10 000 100 000 zł czy innych np. wysokości proponowanych ugodowo kwot po katastrofie Casy i katastrofy pod Smoleńskiem (250 000 zł)? W mojej ocenie kwota bazowa powinna być określona na odpowiednio wysokim poziomie (ma stanowić ekonomicznie odczuwalną wartość) tzn. w obecnej rzeczywistości i otoczeniu 100 000 200 000 zł następnie korygowana w oparciu o wymienione i inne istotne dla rozmiaru krzywdy czynniki. 24
Miarkowanie wysokości zadośćuczynienia w przyszłości Czy wszystkim równo, czy różnicować? W mojej ocenie wysokość zadośćuczynienia absolutnie należy indywidualizować, a tym samym różnicować z uwzględnieniem wszystkich wyżej wymienionych i innych istotnych dla rozmiaru krzywdy czynników. 25
Miarkowanie wysokości zadośćuczynienia w przyszłości Z punktu widzenia poszkodowanych zasadnym byłoby z jednej strony wprowadzenie pewnych minimów, które gwarantowałyby adekwatny do rozmiarów krzywdy poziom finansowy świadczenia a z drugiej strony pozostawienie sądowi swobody orzekania co pozwoliłoby na ustalenie zadośćuczynienia odzwierciedlającego elementy powstałej krzywdy w konkretnym przypadku. 26
Jak zabezpieczyć uzasadnione interesy poszkodowanych? Przy podjęciu prób zryczałtowania zadośćuczynień konieczny jest szereg prokonsumenckich rozwiązań, jak przykładowo: działanie niezależnych od zainteresowanych komisji nadzorowanych przez Państwo z udziałem wybitnych i dających gwarancję obiektywizmu specjalistów; wsparcie na rzecz poszkodowanych ze strony profesjonalistów przy formułowaniu roszczeń; Miarkowanie wysokości zadośćuczynienia w przyszłości ugody poddawane kontroli sądowej; sprawy szczególnie skomplikowane objęte przymusem adwokackim; zwolnienia poszkodowanych z kosztów postępowania sądowego; wprowadzenie mechanizmów antyinflacyjnych. 27
Dziękujemy za uwagę i zapraszamy do bazy orzecznictwa dostępnej na stronie www.rzu.gov.pl w zakładce serwis prawny Anna Dąbrowska i Aleksander Daszewski Wydział Prawny Biura Rzecznika Ubezpieczonych 28