ELASTYCZNE FORMY PRACY

ROZDZIAŁ III ELASTYCZNE FORMY PRACY W OPINII BADANYCH PRACOBIORCÓW 3.1. CEL, ZAKRES I METODA BADAŃ PRACOWNIKÓW Zgodnie z założeniami projektu Elastyczny Pracownik Partnerska Rodzina badanie kwestionariuszowe zostało przeprowadzone w okresie czerwieclipiec 2006 r. na próbie 382 pracobiorców, będących rodzicami dzieci w wieku do lat 7 lub spodziewających się dziecka. Celem badań była identyfikacja: dotychczasowej formy ich zaangażowania zawodowego, trudności w łączenia pracy zawodowej z życiem rodzinnym, oraz zdiagnozowanie ich stanu wiedzy, świadomości w kwestii wykorzystania elastycznych form pracy jako istotnego narzędzia pozwalającego na godzenie życia zawodowego z rodzinnym. Ankieta była skierowana głównie do pracowników najemnych, a więc do osób zatrudnionych na podstawie stosunku pracy w przedsiębiorstwie publicznym lub u pracodawcy prywatnego. W badaniu wychodzimy z założenia, iż pracownicy najemni, pracujący najczęściej w tradycyjnej formie zatrudnienia, w największym stopniu odczuwają trudności w godzeniu życia zawodowego z rodzinnym. Badanie kwestionariuszowe wśród pracobiorców zostało zrealizowane w firmach, w których byli równolegle ankietowani pracodawcy. Zgodnie z założeniami projektu było to 300 pracowników, mających dzieci w wieku 0-7 lat. Ponadto dodatkowo 82 ankiety zostały przeprowadzone wśród pracujących studentów, mających także dzieci w wieku do lat 7 lub kobiet w ciąży. Praca zawodowa i nauka w tym samym czasie może potęgować jeszcze trudności w godzeniu życia zawodowego z rodzinnym. Kwestionariusz badawczy składał się z metryczki oraz sześciu części, gdzie uwzględniono pytania dotyczące form zatrudnienia i czasu pracy, w jakich obecnie pracują respondenci, rozkładów czasu pracy ustalonego z pracodawcą, ewen-

108 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA tualnych trudności w godzeniu życia zawodowego z rodzinnym oraz możliwości pracy w takich elastycznych formach zatrudnienia i/lub organizacji czasu pracy, które ułatwiłyby godzenie życia zawodowego z rodzinnym. Badanie ankietowe zostało przeprowadzone przez przeszkolonych ankieterów współpracujących z Centrum Badań i Analiz Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku. 3.2. CHARAKTERYSTYKA BADANEJ POPULACJI Badaniem objęto 382 respondentów, z czego 256 badanych to kobiety oraz 126 osób to mężczyźni. Strukturę respondentów według kryterium płci przedstawia tabela 3.1, wykres 3.1. TABELA 3.1. STRUKTURA PRÓBY WEDŁUG PŁCI Płeć Liczba % Kobiety 256 67,0 Mężczyźni 126 33,0 Ogółem 382 100,0 WYKRES 3.1. STRUKTURA PRÓBY WEDŁUG PŁCI W badanej próbie mamy do czynienia z dominacją osób w wieku 25-34 lata oraz 35-44 lata, które stanowią odpowiednio 73,8% i 19,9% ogółu badanych pracobiorców (tabela 3.2, wykres 3.2). Nadreprezentacja tych grup wiekowych wynika z przyjętych kryteriów doboru próby, a mianowicie posiadanie dziecka w wieku 0-7 lat. Poza tym jest to wiek obecnie największej rozrodczości.

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 109 TABELA 3.2. STRUKTURA PRÓBY WEDŁUG WIEKU Wiek Liczba % Do 24 lat 21 5,5 Od 25 do 34 lat 282 73,8 Od 35 do 44 lat 76 19,9 Od 45 do 54 lat 3 0,8 Ogółem 382 100,0 WYKRES 3.2. STRUKTURA PRÓBY WEDŁUG WIEKU RESPONDENTÓW Zdecydowana większość respondentów reprezentuje model rodziny z jednym dzieckiem (blisko 60% wskazań) oraz z dwójką dzieci (33,0%). Zaledwie 30 respondentów posiada rodziny wielodzietne z trójką i więcej dzieci (tabela 3.3, wykres 3.3). TABELA 3.3. STRUKTURA PRÓBY WEDŁUG LICZBY POSIADANYCH DZIECI Liczba dzieci Liczba % 1 226 59,2 2 126 33,0 3 22 5,8 4 5 1,3 5 3 0,8 Ogółem 382 100,0

110 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA WYKRES 3.3. STRUKTURA PRÓBY WEDŁUG LICZBY POSIADANYCH DZIECI Jeśli chodzi o wiek posiadanych dzieci, to zgodnie z założeniami badania, dominującą grupę stanowi grupa dzieci w wieku 0-2 lata, 3-6 lat i 7-12 lat (odpowiednio 27,5%, 42,5% i 22,5%) wykres 3.4. Jest to wiek dzieci szczególnie absorbujący rodziców, ze względu na chociażby konieczność sprawowania bezpośredniej opieki. WYKRES 3.4. STRUKTURA RESPONDENTÓW WEDŁUG WIEKU POSIADANYCH DZIECI Biorąc pod uwagę poziom wykształcenia respondentów, to w badanej populacji największy udział mają osoby z wykształceniem wyższym (52,6%). Niemalże co piąty respondent reprezentuje wykształcenie średnie ogólnokształcące oraz policealne i średnie zawodowe (tabela 3.4). Nieco niższy poziom wykształcenia posiadają partnerzy respondentów.

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 111 TABELA 3.4. STRUKTURA PRÓBY WEDŁUG POZIOMU WYKSZTAŁCENIA Poziom wykształcenia Respondenci Partner/ka Razem Liczba % Liczba % Liczba % Wyższe 201 52,6 153 41,6 354 47,2 Średnie ogólnokształcące 74 19,4 86 23,4 160 21,3 Policealne i średnie zawodowe 75 19,6 78 21,2 153 20,4 Zasadnicze zawodowe 31 8,1 49 13,3 80 10,7 Gimnazjalne, podstawowe i niższe 1 0,3 2 0,5 3 0,4 Ogółem 382 100,0 368 100,0 750 100,0 Analizując strukturę wykształcenia respondentów według płci zauważymy, iż kobiety reprezentują wyższy poziom wykształcenia (wykres 3.5). Bowiem wyższy jest odsetek kobiet posiadających wykształcenie wyższe w stosunku do mężczyzn (o 12,2 punktu procentowego) oraz policealne i średnie zawodowe (o 4,4 punktu proc.) WYKRES 3.5. STRUKTURA PRÓBY WEDŁUG WYKSZTAŁCENIA RESPONDENTÓW W badanej próbie dominują osoby będące w stałych związkach (96,1%). Odsetek samotnie wychowujących dzieci ukształtował się na poziomie zaledwie 3,9% (15 osób), przy czym zdecydowanie jest większa liczba samotnych kobiet, niż mężczyzn tabela 3.5, wykres 3.6.

112 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA TABELA 3.5. STRUKTURA RESPONDENTÓW WEDŁUG STANU RODZINY Stan rodzinny Liczba % Samotna/y 15 3,9 W stałym związku 367 96,1 Ogółem 382 100,0 WYKRES 3.6. STRUKTURA PRÓBY WEDŁUG STANU RODZINY Poziom dochodów przypadających na osobę w gospodarstwach domowych respondentów raczej należy uznać za średni. Ponad 70% respondentów generuje dochody poniżej 1000 zł miesięcznie na osobę w rodzinie, a tylko co piąty respondent wskazał na dochód na poziomie 1000-1500 zł (wykres 3.7). WYKRES 3.7. STRUKTURA PRÓBY WEDŁUG MIESIĘCZNEGO DOCHODU NETTO NA OSOBĘ W RODZINIE

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 113 Tak ukształtowany poziom dochodów w sytuacji, gdy dwoje rodziców pracuje (wykres 3.8), niewątpliwie przyczynia się do wysokiej aktywności zawodowej, a zarazem intensyfikacji trudności w godzeniu życia zawodowego z rodzinnym. WYKRES 3.8. STRUKTURA RESPONDENTÓW WEDŁUG FORMY AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ PARTNERKI/PARTNERA Pracobiorcy biorący udział w badaniu reprezentują różne dziedziny gospodarki. Największy udział stanowią przedstawiciele administracji publicznej (19,1%), przemysłu (16,5%), handlu i napraw (13,9%), pozostałej działalności usługowej, komunalnej, społecznej i indywidualnej (13,1%) oraz edukacji (11,5%) wykres 3.9.

114 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA WYKRES 3.9. STRUKTURA RESPONDENTÓW WEDŁUG RODZAJU DZIAŁALNOŚCI ZAKŁADU PRACY RESPONDENTA Struktura respondentów według płci i rodzaju działalności zakładu pracy została przedstawiona na wykresie 3.10. W strukturze zatrudnienia dominują wyraźnie kobiety w takich dziedzinach gospodarki, jak: administracja publiczna, edukacja, ochrona zdrowia, zaś mężczyźni w budownictwie, transporcie oraz handlu i naprawach.

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 115 WYKRES 3.10. STRUKTURA PRÓBY WEDŁUG RODZAJU DZIAŁALNOŚCI ZAKŁADU PRACY RESPONDENTA Jak wynika z danych zawartych w tabeli 3.6 i wykresu 3.11 zdecydowana większość respondentów pracuje w miastach, gdzie zlokalizowana jest zdecydowana większość podmiotów gospodarczych, a w szczególności w Białymstoku (55,0%). Na obszarach wiejskich zatrudnionych było 43 respondentów (11,3%).

116 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA TABELA 3.6. STRUKTURA PRÓBY WEDŁUG LOKALIZACJI ZAKŁADU PRACY RESPONDENTA Lokalizacja zakładu pracy Liczba % Wieś 43 11,3 Miasto do 5 tys. mieszkańców 10 2,6 Miasto od 5 do 15 tys. mieszkańców Miasto od 15 do 50 tys. mieszkańców Miasto od 50 do 100 tys. mieszkańców Miasto powyżej 100 tys. mieszkańców 34 8,9 57 14,9 28 7,3 210 55,0 Ogółem 382 100,0 WYKRES 3.11. STRUKTURA PRÓBY WEDŁUG LOKALIZACJI ZAKŁADU PRACY RESPONDENTA Ponad 40% badanych pracobiorców pracowało w sektorze publicznym, pozostałe 56,5% w sektorze prywatnym (tabela 3.7), przy czym jeśli popatrzymy na strukturę zatrudnienia według płci, to zauważymy wyraźną nadreprezentację kobiet w stosunku do mężczyzn w sektorze publicznym (odpowiednio 48,4% i 33,3%) wykres 3.12.

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 117 TABELA 3.7. STRUKTURA RESPONDENTÓW WEDŁUG RODZAJU WŁASNOŚCI ZAKŁADU PRACY RESPONDENTA Rodzaj własności zakładu pracy Liczba % Publiczna 166 43,5 Prywatna 216 56,5 Ogółem 382 100,0 WYKRES 3.12. STRUKTURA RESPONDENTÓW WEDŁUG SEKTORA WŁASNOŚCI ZAKŁADU PRACY RESPONDENTA Struktura zatrudnienia respondentów według płci i formy zakładu pracy została przedstawiona na wykresie 3.13. Zdecydowana większość respondentów zatrudniona jest w firmach z udziałem kapitału krajowego 47,6% oraz podmiotach państwowych, bądź samorządowych 34,0%. Niewielki odsetek zatrudnionych jest w firmach z udziałem kapitału zagranicznego. Badani pracobiorcy głównie są zatrudnieni w małych i średnich zakładach pracy (ich udział stanowi odpowiednio 36,4% i 26,7%). Co piąty respondent zatrudniony był w firmach największych, zatrudniających powyżej 250 osób tabela 3.8, wykres 3.14.

118 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA WYKRES 3.13. STRUKTURA WEDŁUG FORMY WŁASNOŚCI ZAKŁADU PRACY RESPONDENTA TABELA 3.8. STRUKTURA PRÓBY WEDŁUG LICZBY PRACOWNIKÓW ZATRUDNIONYCH W ZAKŁADZIE PRACY RESPONDENTA Liczba pracowników zatrudnianych w zakładzie pracy Liczba % Do 9 osób 59 15,4 Od 10 do 49 osób 139 36,4 Od 50 do 249 osób 102 26,7 Powyżej 250 osób 82 21,5 Ogółem 382 100,0

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 119 WYKRES 3.14. STRUKTURA WEDŁUG ROZMIARÓW ZAKŁADU PRACY RESPONDENTA Na wykresie 3.15 została przedstawiona struktura zawodowo-kwalifikacyjna badanych pracujących rodziców. Dominującą grupę stanowią specjaliści (31,5%), technicy i inny średni personel (24,1%) oraz pracownicy usług osobistych i sprzedawcy (13,2%). WYKRES 3.15. STRUKTURA PRÓBY WEDŁUG ZAWODU WYKONYWANEGO PRZEZ RESPONDENTA

120 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA W badanej próbie według stażu pracy największy udział stanowią respondenci ze stażem 5-10 lat (35,4%), do 5 lat (28,1%) oraz 10-15 lat (23,1%) tabela 3.9, wykres 3.16. TABELA 3.9. STRUKTURA PRÓBY WEDŁUG STAŻU PRACY Staż pracy Liczba % Od 0 do 5 lat 107 28,1 Od 5 do 10 lat 135 35,4 Od 10 do 15 lat 88 23,1 Od 15 do 20 lat 37 9,7 Od 20 do 25 lat 10 2,6 Od 25 do 30 lat 3 0,8 Od 30 do 35 lat 1 0,3 Ogółem 381 100,0 WYKRES 3.16. STRUKTURA RESPONDENTÓW WEDŁUG STAŻU PRACY 3.3. FORMA ZATRUDNIENIA RESPONDENTÓW W badaniu interesowała nas w pierwszej kolejności skala zatrudnienia w formie tradycyjnej, charakteryzującego się, jak wykazaliśmy w rozdziale pierwszym, m.in. tym, iż jest to praca wykonywana w pełnym wymiarze czasu pracy, w oparciu o zawarta umowę na czas nieokreślony, w sztywno określonych dniach i godzinach pracy.

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 121 W badaniu też wyszliśmy z założenia, iż praca w tradycyjnej formie, nie jest często dopasowana do potrzeb rodziców mających małe dzieci i może rodzic trudności w łączeniu życia zawodowego z osobistym/rodzinnym. 3.3.1. Wymiar czasu pracy pracowników Z przeprowadzonego badania wśród pracowników wynika, iż zdecydowana większość (94,8%) pracuje w pełnym wymiarze czasu pracy. W przypadku mężczyzn ten odsetek jest jeszcze wyższy, a mianowicie 99,2% (kobiety 92,6%). Zaledwie 20 osób (5,2%) na 382 objęte badaniem to pracownicy niepełnowymiarowi, w tym zdecydowana większość to kobiety tabela 3.10, wykres 3.17. TABELA 3.10. STRUKTURA RESPONDENTÓW WEDŁUG WYMIARU CZASU PRACY Wymiar czasu pracy Liczba % Pełny wymiar 362 94,8 Niepełny wymiar 20 5,2 Ogółem 382 100,0 WYKRES 3.17. STRUKTURA ZATRUDNIENIA WEDŁUG WYMIARU CZASU PRACY RESPONDENTA

122 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA 3.3.2. Rodzaj zawartej umowy o pracę Z przeprowadzonych badań wynika, iż blisko 78% pracuje w oparciu o umowę na czas nieokreślony (tabela 3.11, wykres 3.18). Co piąty respondent zatrudniony był w oparciu o umowę terminową. Biorąc pod uwagę płeć, zauważymy, że ta forma zatrudnienia dotyczy niemalże w równym stopniu mężczyzn, jak i kobiet (odpowiednio wskaźniki wynoszą: 19,0% mężczyźni i 20,3% kobiety) wykres 3.19. TABELA 3.11. STRUKTURA RESPONDENTÓW WEDŁUG RODZAJU ZAWARTEJ UMOWY O PRACĘ Odpowiedzi Liczba % Umowa na czas nieokreślony 297 77,7 Umowa na czas określony 76 19,9 Umowa na okres próbny 3 0,8 Kontrakt 1 0,3 Umowa zlecenie 3 0,8 Umowa o dzieło 1 0,3 Umowa o świadczenie usług 1 0,3 Razem 382 100,0 WYKRES 3.18. STRUKTURA ZATRUDNIENIA WEDŁUG RODZAJU ZAWARTEJ UMOWY O PRACĘ

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 123 WYKRES 3.19. STRUKTURA ZATRUDNIENIA WEDŁUG RODZAJU ZAWARTEJ UMOWY O PRACĘ Te dane zaświadczają, iż w warunkach polskich umowy terminowe nie są główną formą zatrudniania młodych kobiet posiadających dzieci 1. Pozostałe formy zatrudnienia, takie jak: umowa na czas próbny, kontrakt, umowy cywilnoprawne, samozatrudnienie są w minimalnym stopniu wykorzystane w zatrudnieniu osób mających małe dzieci. 3.3.3. Rozkład czasu pracy Kolejną cechą tradycyjnego zatrudnienia najemnego jest wykonywanie pracy w wyznaczonych przez pracodawcę stałych godzinach np. od 8.00 do 16.00. Pracownicy na ogół mają niewielki wpływ na rozkład czasu pracy w firmie. Pomimo, że Kodeks pracy dopuszcza różne rodzaje elastyczności w zakresie rozkładów czasu pracy, z przeprowadzonych badań wynika, iż większość respondentów (80,1%) pracuje w formie tradycyjnej, a więc w stałych godzinach pracy 1 Odmiennie niż np. w Hiszpanii, gdzie umowy terminowe są w szczególności wykorzystywane wobec młodych matek.

124 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA mając ustalone z pracodawcą sztywno godziny rozpoczynania i kończenia pracy (tabela 3.12, wykres 3.20). Z punktu widzenia godzenia życia zawodowego z rodzinnym wydawałoby się, iż to kobiety ze względów rodzinnych będą miały większe możliwości elastycznej pracy. Okazuje się, iż to mężczyźni częściej korzystają z bardziej elastycznych rozkładów czasu pracy niż kobiety. Odsetek pracujących kobiet w warunkach sztywnej organizacji czasu pracy ukształtował się na poziomie 83,2%, zaś mężczyzn 73,8% (wykres 3.20). TABELA 3.12. PRACUJĄCY W STAŁYCH GODZINACH PRACY W CIĄGU DNIA PRACY I W USTALONYCH SZTYWNO GODZINACH ROZPOCZĘCIA I ZAKOŃCZENIA PRACY Wyszczególnienie Liczba % Tak 306 80,1 Nie 76 19,9 Ogółem 382 100,0 WYKRES 3.20. PRACUJĄCY W STAŁYCH GODZINACH W CIĄGU DNIA PRACY I W USTALONYCH SZTYWNO GODZINACH ROZPOCZĘCIA I ZAKOŃCZENIA PRACY A PŁEĆ RESPONDENTA Na bardziej sztywne rozkłady czasu pracy wskazywali częściej pracownicy zatrudnieni w sektorze publicznym niż prywatnym. Odsetek osób pracujących w elastycznym systemie pracy w przypadku sektora prywatnego ukształtował się na poziomie 25,0%, zaś w sektorze publicznym jest niemal dwukrotnie niższy (wykres 3.21).

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 125 WYKRES 3.21. PRACA W STAŁYCH GODZINACH PRACY W CIĄGU DNIA PRACY I W USTALONYCH SZTYWNO GODZINY ROZPOCZĘCIA I ZAKOŃCZENIA PRACY A SEKTOR WŁASNOŚCI Z wykresu 3.22 wynika, iż rozmiary firmy również są ściśle skorelowane ze stosowanymi rozkładami czasu pracy. Generalnie zachodzi prawidłowość, polegająca na tym, iż im zakład pracy jest większy, tym częściej respondenci wykonują pracę w ustalonych sztywno przez pracodawcę rozkładach pracy. O ile w firmach mikro co trzeci badany pracuje w elastycznym systemie pracy, to w firmach największych ten odsetek jest 17,8 punktu procentowego niższy. WYKRES 3.22. PRACA W STAŁYCH GODZINACH PRACY W CIĄGU DNIA PRACY I W USTALONYCH SZTYWNO GODZINY ROZPOCZĘCIA I ZAKOŃCZENIA PRACY A ROZMIARY FIRMY

126 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA O elastyczności systemu pracy w zakładach pracy decyduje również w poważnym stopniu rodzaj prowadzonej działalności (wykres 3.23). WYKRES 3.23. PRACA W STAŁYCH GODZINACH PRACY W CIĄGU DNIA PRACY I W USTALONYCH SZTYWNO GODZINY ROZPOCZĘCIA I ZAKOŃCZENIA PRACY A RODZAJ DZIAŁALNOŚCI W takich sekcjach, jak: transport i gospodarka magazynowa, pośrednictwo finansowe, administracja publiczna czy tez obsługa nieruchomości i firm, mamy do czynienia z wyższym odsetkiem (powyżej 80,0%) osób pracujących w stałych

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 127 godzinach pracy i w ustalonych sztywno godzinach rozpoczęcia i zakończenia pracy w stosunku do pozostałych sekcji (wykres 3.23). Najbardziej elastyczne rozkłady czasu pracy stosowane są w takich sekcjach, jak: hotele i restauracje, pozostała działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna. WYKRES 3.24. PRACA W STAŁYCH GODZINACH PRACY W CIĄGU DNIA PRACY I W USTALONYCH SZTYWNO GODZINACH ROZPOCZĘCIA I ZAKOŃCZENIA PRACY A ZAWÓD RESPONDENTA Wykonywany zawód przez pracowników również w istotny sposób różnicuje stosowane rozkłady czasu pracy. Pod względem sztywności rozkładu czasu pracy

128 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA wyróżniają się takie grupy zawodowe, jak: pracownicy biurowi, gdzie zaledwie 11,1% badanych pracobiorców wskazało na elastyczność ich czasu pracy, robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy (11,4%), pracownicy przy pracach prostych (13,3%). Z kolei najbardziej elastyczne rozkłady czasu pracy dotyczą dość skrajnych grup zawodowych, jaką są z jednej strony rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy (co wynika z ich charakteru pracy), z drugiej przedstawiciele władz publicznych, wyższych urzędników i kierowników. Odsetek osób pracujących w elastycznych rozkładach czasu pracy w tych grupach zawodowych ukształtował się na poziomie odpowiednio 100,0% i 41,2%. 3.4. PRACA W NIETYPOWYCH FORMACH ORGANIZACJI PRACY Do nietypowych form organizacji pracy, które mogą wywoływać szczególne trudności w godzeniu życia zawodowego z życiem rodzinnym należy zaliczyć: pracę w systemie zmianowym, pracę w godzinach nadliczbowych oraz pracę wykonywaną w nietypowe dni (soboty i niedziele, święta) oraz nietypowe godziny pracy (wieczorem i w nocy). 3.4.1. Praca w systemie zmianowym Z przeprowadzonych badań wynika, iż zdecydowana większość (66,8%) respondentów pracuje w jednozmianowych zakładach pracy tabela 3.13, wykres 3.25. Zakład pracy co piątego badanego funkcjonował w systemie pracy dwuzmianowym. Blisko 10% respondentów wskazało, iż ich zakłady pracy funkcjonują nawet w trzyzmianowym systemie czasu pracy. TABELA 3.13. FORMA ORGANIZACJI PRACY W ZAKŁADZIE PRACY RESPONDENTA Wyszczególnienie Liczba % Praca na jedną zmianę 255 66,8 Praca na dwie zmiany 75 19,6 Praca na trzy zmiany 38 9,9 Inna 14 3,7 Ogółem 382 100,0

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 129 WYKRES 3.25. FORMA ORGANIZACJI PRACY W ZAKŁADZIE PRACY RESPONDENTA Intensywność występowania systemu zmianowego zależy m.in. od: sektora własności, rodzaju działalności zakładu pracy. Firmy prywatne częściej korzystają ze zmianowego systemu organizacji pracy, a także te które funkcjonują w takich sektorach gospodarki, jak: ochrona zdrowia (76,2% wskazań), handel i naprawy (56,6%), przemysł (57,1%) oraz transport, gospodarka magazynowa i łączność (63,2%) tabele 3.14 i 3.15. W efekcie można uznać, iż pracownicy tych sektorów narażeni są szczególnie na trudności w godzeniu życia zawodowego z rodzinnym. W badaniach interesowało nas czy respondenci, a więc rodzice dzieci do lat 7, pracują w zmianowym systemie pracy i czy funkcjonujący w zakładzie pracy system zmianowy uwzględnia potrzeby młodych rodziców w kwestii opieki nad dziećmi. TABELA 3.14. FORMA ORGANIZACJI PRACY W ZAKŁADZIE PRACY RESPONDENTA A TYP WŁASNOŚCI Wyszczególnienie Publiczna Prywatna Ogółem Praca na jedną zmianę 65,7 67,6 66,8 Praca na dwie zmiany 17,5 21,3 19,6 Praca na trzy zmiany 9,6 10,2 9,9 Inna 7,2 0,9 3,7

130 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA TABELA 3.15. FORMA ORGANIZACJI PRACY W ZAKŁADZIE PRACY RESPONDENTA A RODZAJ DZIAŁALNOŚCI Wyszczególnienie Praca na jedną zmianę Praca na dwie zmiany Praca na trzy zmiany Przemysł 57,1 23,8 19,0 0,0 Budownictwo 96,6 0,0 3,4 0,0 Handel i naprawy 56,6 34,0 9,4 0,0 Hotele i restauracje 66,7 33,3 0,0 0,0 Transport, gospodarka mag. i łączność 63,2 10,5 5,3 21,1 Pośrednictwo finansowe 80,0 20,0 0,0 0,0 Obsługa nieruchomości i firm; nauka 66,7 16,7 0,0 16,7 Administracja publiczna 72,6 11,0 11,0 5,5 Edukacja 72,7 15,9 2,3 9,1 Ochrona zdrowia 23,8 61,9 14,3 0,0 Pozostała działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna Inna 74,0 10,0 14,0 2,0 Ogółem 66,8 19,6 9,9 3,7 Z uzyskanych informacji wynika, że respondenci pracują głównie na jedną zmianę (72,8%). Niemalże co trzeci respondent wykonuje pracę w systemie zmianowym, w tym 18,1% stanowią pracujący na dwie zmiany i 5,5% to pracujący na trzy zmiany tabela 3.16, wykres 3.26. W systemie zmianowym częściej pracują mężczyźni niż kobiety (30,2% wobec 25,8%) wykres 3.27. W szczególności praca na trzy zmiany jest charakterystyczna dla mężczyzn. TABELA 3.16. STRUKTURA PRACUJĄCYCH RESPONDENTÓW W SYSTEMIE ZMIANOWYM Wyszczególnienie Liczba % Praca na jedną zmianę 278 72,8 Praca na dwie zmiany 69 18,1 Praca na trzy zmiany 21 5,5 Inna 14 3,7 Ogółem 382 100,0

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 131 WYKRES 3.26. STRUKTURA PRACUJĄCYCH RESPONDENTÓW W SYSTEMIE ZMIANOWYM WYKRES 3.27. PRACUJĄCY W SYSTEMIE ZMIANOWYM A PŁEĆ RESPONDENTÓW W systemie zmianowym jedyny rodzaj elastyczności pracy, jaki można zastosować, aby ułatwić godzenie życia zawodowego z rodzinnym przez młodych rodziców, to możliwość wyboru zmiany w danym dniu i/lub okresie. Z przeprowadzonych badań wynika, iż zaledwie co czwarty pracujący młody rodzic może decydować o wyborze zmian. Blisko 34% respondentów pracuje

132 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA w narzuconym przez pracodawcę harmonogramie zmian i około 40% badanych tylko czasami może decydować o wyborze zmiany wykres 3.28. WYKRES 3.28. DOSTOSOWANIE PRACY W SYSTEMIE ZMIANOWYM DO POTRZEB MŁODYCH RODZICÓW Resumując można stwierdzić, iż pracujący w systemie zmianowym młodzi rodzice mogą mieć poważne trudności w łączeniu pracy zawodowej z życiem rodzinnym, zwłaszcza w zakresie opieki nad dziećmi. 3.4.2. Praca w godzinach nadliczbowych Konflikt między pracą a rodziną może pojawić się również w momencie, kiedy młodzi rodzice pracują znacznie dłużej niż 8 godzin dziennie. Z badań wynika, iż zaledwie co trzeci respondent nigdy nie pracuje w godzinach nadliczbowych (tabela 3.17, wykres 3.29). Pozostali respondenci pracują po godzinach pracy, choć z bardzo różną częstotliwością. TABELA 3.17. CZĘSTOTLIWOŚĆ PRACY W GODZINACH NADLICZBOWYCH Wyszczególnienie Liczba % Regularnie 14 3,7 Bardzo często 10 2,6 Często 43 11,3 Rzadko 123 32,2 Bardzo rzadko 74 19,4 Nigdy nie pracuję 118 30,9 Ogółem 382 100,0

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 133 WYKRES 3.29. CZĘSTOTLIWOŚĆ PRACY W GODZINACH NADLICZBOWYCH Analiza respondentów pracujących w godzinach nadliczbowych według płci wskazuje, iż częściej w pracy po godzinach pozostają mężczyźni, niż kobiety (wskaźniki odpowiednio wynoszą 77,8% i 64,8% badanych) wykres 3.30. WYKRES 3.30. CZĘSTOTLIWOŚĆ PRACY W GODZINACH NADLICZBOWYCH A PŁEĆ RESPONDENTA

134 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA Stąd można wysnuć wniosek, iż to na kobietach spoczywa obowiązek nie tylko pracy zawodowej, ale zajęcia się pracami domowymi i opieką nad dziećmi po godzinach pracy. 3.4.3. Praca w nietypowych porach dnia i tygodnia pracy Z punktu widzenia godzenia życia zawodowego z rodzinnym, w tym w szczególności opieki nad małymi dziećmi, niezwykle istotną rolę może odgrywać praca w nietypowych porach i/lub dniach pracy. Warto podkreślić, iż instytucje opieki nad dzieckiem (żłobki, przedszkola) raczej funkcjonują w typowych dniach i godzinach pracy, a więc od poniedziałku do piątku, w godz. 6.30-16.30/17.00 (Muczyński 2005, s. 97). Na pytanie o pracę wykonywaną w nietypowych porach dnia i tygodnia pracy odpowiedziało twierdząco 44,1% badanych, przy czym jeśli uwzględnimy płeć, to niemalże co drugi młody ojciec pracuje w ten sposób i 42% badanych młodych matek wykres 3.31. WYKRES 3.31. PRACA W NIETYPOWYCH PORACH I/LUB DNIACH PRACY (PRACA W SOBOTY, NIEDZIELE, ŚWIĘTA, WIECZOREM, W NOCY) A PŁEĆ RESPONDENTÓW Praca w nietypowych porach dniach i tygodnia pracy ściśle skorelowana jest m.in. z wykształceniem pracowników oraz typem własności i rodzajem działalności zakładu pracy (tabele 3.18-3.20).

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 135 TABELA 3.18. PRACA W NIETYPOWYCH PORACH I/LUB DNIACH PRACY A WYKSZTAŁCENIE RESPONDENTÓW Wyszczególnienie Wyższe Średnie ogólnokształcące Policealne i średnie zawodowe Zasadnicze zawodowe i niższe Ogółem Tak 34,8 44,6 64,0 56,7 44,1 Nie 65,2 55,4 36,0 43,3 55,9 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 TABELA 3.19. PRACA W NIETYPOWYCH PORACH I/LUB DNIACH PRACY (PRACA W SOBOTY, NIEDZIELE, ŚWIĘTA, WIECZOREM, W NOCY) A TYP WŁASNOŚCI ZAKŁADU PRACY Wyszczególnienie Publiczna Prywatna Ogółem Tak 35,5 50,7 44,1 Nie 64,5 49,3 55,9 Ogółem 100,0 100,0 100,0 TABELA 3.20. PRACA W NIETYPOWYCH PORACH I/LUB DNIACH PRACY A RODZAJ DZIAŁALNOŚCI ZAKŁADU PRACY RESPONDENTA Wyszczególnienie Tak Nie Ogółem Przemysł 46,0 54,0 100,0 Budownictwo 35,7 64,3 100,0 Handel i naprawy 58,5 41,5 100,0 Hotele i restauracje 100,0 0,0 100,0 Transport, gospodarka mag. i łączność 63,2 36,8 100,0 Pośrednictwo finansowe 26,7 73,3 100,0 Obsługa nieruchomości i firm; nauka 16,7 83,3 100,0 Administracja publiczna 28,8 71,2 100,0 Edukacja 43,2 56,8 100,0 Ochrona zdrowia 42,9 57,1 100,0 Pozostała działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna 46,0 54,0 100,0 Ogółem 44,1 55,9 100,0 Im niższy poziom wykształcenia tym częściej praca wykonywana jest w nietypowych porach dnia i tygodnia pracy. Odsetek osób z wykształceniem wyższym pracujących w nietypowych porach lub dniach pracy jest o niemalże 30 punktów procentowych niższy w stosunku do pracujących z wykształceniem poli-

136 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA cealnym i średnim zawodowym i o 21,9 punktu procentowego niższy w stosunku do pracowników z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Praca w nietypowych porach i/lub dniach pracy ma miejsce również częściej w prywatnych zakładach pracy niż funkcjonujących w sektorze publicznym (wskaźniki wynoszą odpowiednio 50,7% i 35,5%) oraz związanych z takimi rodzajami działalności, jak: hotele i restauracje, handel i naprawy, transport, gospodarka magazynowa i łączność. Z uzyskanych informacji w trakcie badania wynika, iż młodzi pracujący rodzice najczęściej pracują w soboty (51,8% wskazań) wykres 3.32. Tylko 3% respondentów odpowiedziała, że nigdy nie pracuje w soboty. Co czwarty badany pracował również często w niedziele, a co piąty wieczorem i w nocy. WYKRES 3.32. CZĘSTOTLIWOŚĆ PRACY W NIETYPOWYCH PORACH I/LUB DNIACH PRACY

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 137 WYKRES 3.33. CZĘSTOTLIWOŚĆ PRACY W SOBOTY WYKRES 3.34. CZĘSTOTLIWOŚĆ PRACY W NIEDZIELE

138 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA WYKRES 3.35. CZĘSTOTLIWOŚĆ PRACY W ŚWIĘTA WYKRES 3.36. CZĘSTOTLIWOŚĆ PRACY WIECZOREM I W NOCY

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 139 Analiza struktury pracujących młodych rodziców według płci wskazuje, iż we wszystkich nietypowych porach dnia i tygodnia pracy, a więc w soboty, niedziele, święta oraz wieczorem i w nocy pracują zdecydowanie częściej mężczyźni niż kobiety (wykresy 3.33-3.36). 3.5. PRACA W ELASTYCZNYCH FORMACH ZATRUDNIENIA Do elastycznych form zatrudnienia, które mogą w doskonały sposób ułatwiać godzenie życia zawodowego z rodzinnym zaliczyliśmy: telepracę, pracę w domu oraz pracę na podzielonym stanowisku pracy (job sharing), które dają młodym rodzicom dużą elastyczność w kwestii miejsca i/lub czasu wykonywania pracy. 3.5.1. Telepraca Z przeprowadzonych badań zarówno wśród pracodawców, jak i pracobiorców wynika, iż telepraca jest bardzo rzadko wykorzystywaną formą zatrudnienia w ogóle, nie mówiąc o jej stosowaniu wobec pracobiorców sprawujących opiekę nad osobami zależnymi. Spośród 382 respondentów zaledwie pięć osób (3 kobiety i 2 mężczyzn) wykonywało pracę w formie telepracy. TABELA 3.21. ODSETEK OSÓB PRACUJĄCYCH NA ZASADZIE TELEPRACY Wyszczególnienie Liczba % Tak 5 1,3 Nie 377 98,7 Ogółem 382 100,0 WYKRES 3.37. ODSETEK OSÓB PRACUJĄCYCH NA ZASADZIE TELEPRACY

140 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA WYKRES 3.38. ODSETEK OSÓB PRACUJĄCYCH NA ZASADZIE TELEPRACY A PŁEĆ RESPONDENTÓW Skoro uznaliśmy telepracę jako formę zatrudnienia przyjazną rodzinie respondentom zadaliśmy pytanie, czy telepraca ułatwia godzenie pracy zawodowej z życiem rodzinnym, w tym opiekę nad dziećmi. Spośród pięciu zidentyfikowanych telepracowników trzy osoby odpowiedziały zdecydowanie tak. Należy podkreślić, iż takiej odpowiedzi udzieliły wszystkie trzy telepracowniczki. TABELA 3.22. STRUKTURA PRÓBY WEDŁUG CZY PRACA NA ZASADZIE TELEPRACY UŁATWIA PANI/U GODZENIE PRACY ZAWODOWEJ Z ŻYCIEM RODZINNYM, W TYM OPIEKĘ NAD DZIEĆMI? Wyszczególnienie Liczba % Zdecydowanie tak 3 60,0 Tak 0 0,0 Nie 1 20,0 Zdecydowanie nie 0 0,0 Trudno powiedzieć 1 20,0 Ogółem 5 100,0

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 141 WYKRES 3.39. CZY PRACA NA ZASADZIE TELEPRACY UŁATWIA PANI/U GODZENIE PRACY ZAWODOWEJ Z ŻYCIEM RODZINNYM, W TYM OPIEKĘ NAD DZIEĆMI? 3.5.2. Praca w domu Z badań wynika, iż praca w domu, jako elastyczna forma zatrudnienia przyjazna rodzinie, jest równie w marginalnym stopniu wykorzystana wobec pracowników mających małe dzieci. W momencie badania prace w domu wykonywały 4 osoby (1,0%) na 382 objęte ankietyzacją tabela 3.23, wykres 3.40. Na pytanie czy praca w domu ułatwia godzenie życia zawodowego z rodzinnym trzy osoby, a są to kobiety, odpowiedziały twierdząco. TABELA 3.23. ODSETEK OSÓB WYKONUJĄCYCH PRACĘ W DOMU Wyszczególnienie Liczba % Tak 4 1,0 Nie 378 99,0 Ogółem 382 100,0

142 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA WYKRES 3.40. ODSETEK OSÓB WYKONUJĄCYCH PRACĘ W DOMU 3.5.3. Praca na podzielonym stanowisku pracy (job-sharing) Job-sharing, czyli praca na podzielonym stanowisku pracy na dwie lub więcej osób, również jest wykorzystywana w marginalnym stopniu. Bowiem w tej formie w momencie badania pracowało 11 osób (9 kobiet i 2 mężczyzn), czyli 2,9% ogółu badanych. TABELA 3.24. ODSETEK OSÓB PRACUJĄCYCH NA ZASADZIE JOB SHARING Wyszczególnienie Liczba % Tak 11 2,9 Nie 371 97,1 Ogółem 382 100,0 WYKRES 3.41. ODSETEK OSÓB WYKONUJĄCYCH PRACĘ NA ZASADZIE JOB-SHARING

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 143 Na zasadzie job-sharing pracowały osoby obsługujące sekretariaty największych firm oraz pracownicy administracyjni. Na wszystkich stanowiskach była to praca w niepełnym wymiarze czasu pracy (najczęściej 4-6 godzin dziennie), z możliwością wyboru zmiany. Pracownicy najczęściej sami decydowali o swoim rozkładzie czasu pracy. TABELA 3.25. STRUKTURA PRÓBY WEDŁUG CZY PRACA DWÓCH OSÓB NA JEDNYM STANOWISKU PRACY UŁATWIA PANI/U GODZENIE PRACY ZAWODOWEJ Z ŻYCIEM RODZINNYM, W TYM OPIEKĘ NAD DZIEĆMI? Wyszczególnienie Liczba % Zdecydowanie tak 3 27,3 Tak 5 45,5 Nie 2 18,2 Zdecydowanie nie 1 9,1 Trudno powiedzieć 0 0,0 Ogółem 11 100,0 WYKRES 3.42. WYKONYWANIE PRACY NA ZASADZIE JOB-SHARING A UŁATWIENIE GODZENIA OBOWIĄZKÓW ZAWODOWYCH Z ŻYCIEM RODZINNYM Badani młodzi rodzice, a zwłaszcza kobiety, pracujące na zasadzie job-sharing potwierdziły, iż jest to forma zatrudnienia w dużym stopniu ułatwiająca godzenie życia zawodowego z rodzinnym wykres 3.42.

144 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA 3.6. ELASTYCZNA ORGANIZACJA CZASU PRACY 3.6.1. Praca w niepełnym wymiarze czasu pracy Jak wykazaliśmy w paragrafie 3.3 zaledwie 20 osób z 382 badanych wykonywało pracę w niepełnym wymiarze czasu pracy. Większość stanowiły kobiety. Tygodniowy czas pracy respondentów mieścił się w przedziale 20-29 godzin. Taki wymiar czasu pracy deklarowało 42,1% pracujących w niepełnym wymiarze czasu pracy (kobiety 44,4%). Nieco niższy odsetek (36,8%) zgłaszały osoby pracujące w wymiarze 1-19 godzin tygodniowo oraz 30 godzin i więcej (21,1%). TABELA 3.26. STRUKTURA PRÓBY WEDŁUG ILOŚCI GODZIN PRACY W TYGODNIU Wyszczególnienie Liczba % Od 1 do 19 godzin 4 21,1 Od 20 do 29 godzin 8 42,1 30 godz. i więcej 7 36,8 Ogółem 19 100,0 WYKRES 3.43. STRUKTURA NIEPEŁNOZATRUDNIONYCH WEDŁUG LICZBY GODZIN PRACY W TYGODNIU Jeśli chodzi o rozkład czasu pracy to z 20 osób pracujących w niepełnym wymiarze czasu pracy 11 tj. 55,0% pracowało mniejszą liczbę godzin dziennie niż wynosi pełny wymiar czasu pracy, zaś 7 osób (35,0%) wykonywało prace

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 145 jednocześnie przez mniejszą liczbę godzin dziennie i mniej dni w tygodniu tabela 3.27, wykres 3.44. Jeśli chodzi o kobiety to największe preferencje dotyczyły pracy przez mniejszą liczbę dni w tygodniu, zaś mężczyźni najczęściej wybierali rozwiązanie mniejsza liczba godzin dziennie i mniej dni w tygodniu. TABELA 3.27. STRUKTURA PRÓBY WEDŁUG ROZKŁADU CZASU PRACY Wyszczególnienie Liczba % Mniejsza liczba godzin dziennie 11 55,0 Mniejsza liczba dni w tygodniu 2 10,0 Mniejsza liczba godzin dziennie i mniej dni w tygodniu 7 35,0 Ogółem 20 100,0 WYKRES 3.44. ROZKŁAD CZASU PRACY RESPONDENTÓW PRACUJĄCYCH W NIEPEŁNYM WYMIARZE CZASU PRACY W krajach europejskich praca w niepełnym wymiarze czasu pracy traktowana jest jako jeden z ważniejszych instrumentów pozwalających godzenie życia zawodowego z życiem rodzinnym, i to najczęściej przez kobiety. Dlatego też w naszym badaniu zadaliśmy pytanie na temat powodów pracy w niepełnym wymiarze czasu pracy. Z uzyskanych informacji wynika, iż 50,0% respondentów pracowało w zmniejszonym wymiarze czasu pracy z powodu opieki nad dziećmi lub innym osobami zależnymi, zaś 35,0% z powodu braku pracy w pełnym wymiarze czasu pracy

146 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA oraz 15,0% (w przypadku mężczyzn niemalże w 100,0%) zadeklarowało, że taki wymiar czasu im odpowiada tabela 3.28, wykres 3.45. TABELA 3.28. POWODY PRACY W NIEPEŁNYM WYMIARZE CZASU PRACY Wyszczególnienie Liczba % Brak pracy w pełnym wymiarze czasu pracy Opieka nad dziećmi lub innymi osobami 7 35,0 10 50,0 Nauka 0 0,0 Choroba, niepełnosprawność 0 0,0 Taki wymiar pracy mi odpowiada 3 15,0 Ogółem 20 100,0 WYKRES 3.45. POWODY PRACY W NIEPEŁNYM WYMIARZE CZASU PRACY Z punktu widzenia pracujących młodych rodziców ważne jest, aby sami mogli decydować o swoim rozkładzie czasu pracy, nawet jeśli to dotyczy pracy w niepełnym wymiarze. Z badań wynika, iż zaledwie co trzeci pracujący w niepełnym wymiarze ma możliwość pracy w dogodnym czasie (tabela 3.29, wykres 3.46). Znacznie wyższy jest odsetek pracujących w przypadku, których pracodawca całkowicie decyduje o rozkładzie czasu pracy.

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 147 TABELA 3.29. MOŻLIWOŚCI DECYDOWANIA O ROZKŁADZIE CZASU PRACY Wyszczególnienie Liczba % Tak, całkowicie 6 30,0 Tak, ale w ograniczonym zakresie Nie mogę, pracodawca decyduje o moich godzinach pracy 5 25,0 9 45,0 Ogółem 20 100,0 WYKRES 3.46. MOŻLIWOŚCI DECYDOWANIA O ROZKŁADZIE CZASU PRACY Interesujących danych dostarcza analiza możliwości decydowania o rozkładzie czasu pracy według płci. Z analizy wykresu 3.47 wynika, iż w przypadku mężczyzn mamy do czynienia z pracą w sztywnych, narzuconych przez pracodawców rozkładach pracy. Z kolei jeśli chodzi o kobiety, to blisko 60,0% ma możliwość decydowania o rozkładzie czasu pracy, co wydaje się za ważne, jeśli sprawują opiekę nad dziećmi.

148 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA WYKRES 3.47. MOŻLIWOŚCI DECYDOWANIA O ROZKŁADZIE CZASU PRACY W nawiązaniu do celu badania młodym rodzicom zadaliśmy pytanie czy praca w niepełnym wymiarze ułatwia godzenie życia zawodowego z rodzinnym. W 90,0% uzyskaliśmy odpowiedź tak i zdecydowanie tak, co potwierdza wcześniejsze nasze przypuszczenia. Tylko 10% respondentów (i dotyczy to mężczyzn) udzieliło odpowiedzi trudno powiedzieć. WYKRES 3.48. PRACA W NIEPEŁNYM WYMIARZE CZASU PRACY A GODZENIE PRACY ZAWODOWEJ Z ŻYCIEM RODZINNYM

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 149 3.6.2. Elastyczna organizacja czasu pracy Z wcześniejszych naszych ustaleń wynika, iż na 382 pracujących młodych rodziców 76, czyli co piąty badany deklarował, iż pracuje w elastycznym czasie pracy. Z punktu widzenia celu badania ważne są ustalenia, w jakich formach rozkładu czasu pracy wykonują obowiązki zawodowe młodzi rodzice, jaki są powody pracy w elastycznym systemie pracy i czy taki elastyczny system pracy ułatwia godzenie życia zawodowego z rodzinnym. Z analizy wykresu 3.49 można wywnioskować, iż w największym stopniu wykorzystany jest ruchomy czas pracy, polegający na zmiennej godzinie rozpoczynania i kończenia pracy (dotyczy on 32,3% mężczyzn i 37,5% kobiet). Odsetek osób pracujących w pozostałych formach elastycznego rozkładu czasu pracy, a więc w ruchomym czasie pracy z możliwością korzystania z wolnych godzin lub dni, w indywidualnym rozkładzie czasu pracy oraz własnym (ustalonym przez pracownika) harmonogramie czasu pracy, jest do siebie zbliżony i oscyluje w granicach około 20 punktów procentowych. WYKRES 3.49. ELASTYCZNY ROZKŁAD CZASU PRACY A PŁEĆ RESPONDENTÓW Na pytanie czy praca wykonywana w elastycznym czasie pracy wynika z tytułu posiadania dzieci co trzeci respondent odpowiedział twierdząco (wykres

150 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA 3.50). Podobne wskaźniki otrzymano zarówno kierując to pytanie do kobiet, jak i mężczyzn. WYKRES 3.50. CZY PRACA W ELASTYCZNYM CZASIE WYNIKA Z TYTUŁU POSIADANIA DZIECI? Natomiast warto podkreślić, iż w opinii badanych młodych rodziców praca w elastycznym czasie pracy doskonale ułatwia godzenie życia zawodowego z rodzinnym. Blisko 70% respondentów wskazała na tak i zdecydowanie tak. Szczególnie pracę w elastycznej formie doceniają kobiety, które tradycyjnie w większym stopniu zajmują się opieką nad dziećmi i pracami w gospodarstwie domowy. Nieco mniej sceptyczni są mężczyźni. Bowiem co czwarty pracujący mężczyzna udzielił odpowiedzi, iż praca w elastycznym czasie pracy nie ułatwia godzenia życia zawodowego z rodzinnym.

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 151 WYKRES 3.51. CZY PRACA W ELASTYCZNYM CZASIE UŁATWIA GODZENIE OBOWIĄZKÓW ZAWODOWYCH Z ŻYCIEM RODZINNYM? Natomiast warto podkreślić, iż w opinii badanych młodych rodziców praca w elastycznym czasie pracy doskonale ułatwia godzenie życia zawodowego z rodzinnym. Blisko 70% respondentów wskazało na tak i zdecydowanie tak. Szczególnie pracę w elastycznej formie doceniają kobiety, które tradycyjnie w większym stopniu zajmują się opieką nad dziećmi i pracami w gospodarstwie domowym. Nieco mniej sceptyczni są mężczyźni. Bowiem co czwarty pracujący mężczyzna udzielił odpowiedzi, iż praca w elastycznym czasie pracy nie ułatwia godzenia życia zawodowego z rodzinnym. Zdecydowana też większość respondentów pracujących w różnych formach rozkładu czasu pracy, a zwłaszcza kobiety, polecają innym rodzicom mającym małe dzieci pracę w elastycznym czasie. Ponad 70,0% odpowiedzi na tak i zdecydowanie tak, a w przypadku kobiet odsetek ten ukształtował się na poziomie około 80,0%

152 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA WYKRES 3.52. CZY ELASTYCZNĄ ORGANIZACJĘ CZASU PRACY POLECAŁABY PAN/I INNYM RODZICOM MAJĄCYM DZIECI? 3.7. PRACA ZAWODOWA A RODZINA Z dotychczasowych ustaleń wynika, iż zdecydowana większość pracobiorców mających małe dzieci pracuje w tradycyjnej formie zatrudnienia, co może rodzić trudności w pogodzeniu pracy zawodowej z życiem rodzinnym. W związku z tym zadaliśmy pytanie czy aktualny wymiar czasu pracy i rozkład czasu pracy umożliwia wykonywanie funkcji i obowiązków rodzinnych.

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 153 WYKRES 3.53. AKTUALNY WYMIAR I ROZKŁAD CZASU PRACY RESPONDENTÓW A MOŻLIWOŚĆ WYPEŁNIANIA FUNKCJI I OBOWIĄZKÓW RODZINNYCH Z badań wynika, iż 64,0% młodych rodziców znajduje codziennie czas na wypełnianie funkcji i obowiązków domowych, w tym opiekę nad dziećmi. Z wykresu 3.53 jednak wynika dość zróżnicowany stopień angażowania się w życie rodzinne pomiędzy kobietami i mężczyznami. Blisko 68% respondentek udzieliło odpowiedzi, iż codziennie znajduje czas na realizację obowiązków rodzinnych. Znacznie niższy jest odsetek mężczyzn znajdujący czas codziennie na wypełnianie funkcji rodzinnych, co zaświadcza, iż to na kobietach spoczywa obowiązek wypełniania funkcji i obowiązków rodzinnych, oczywiście poza praca zawodową. W efekcie, przy aktualnym wymiarze i rozkładzie czasu pracy, co trzecia kobieta oraz ponad 43% mężczyzn mają małe możliwości czasowe na wypełniania funkcji i obowiązków rodzinnych. Stąd można wysnuć wniosek o konieczności dostosowywania wymiaru i rozkładu czasu pracy do potrzeb młodych pracujących rodziców. Z wykresu 3.54 wynikają dość jasno dysproporcje w czasie przeznaczonym na prace domowe między kobietami i mężczyznami.

154 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA WYKRES 3.54. ILE GODZIN DZIENNIE POŚWIĘCA PAN/PANI NA PRACE DOMOWE? WYKRES 3.55. ILE GODZIN DZIENNIE POŚWIĘCA PAN/PANI TYLKO I WYŁĄCZNIE DZIECKU?

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 155 Co trzeci mężczyzna poświęca zaledwie godzinę w ciągu dnia na prace domowe, a kolejnych 27,6% badanych mężczyzn od 1 godziny do 2 godzin (w przypadku kobiet wskaźniki te ukształtowały się odpowiedni na poziomie 5,5% i 23,0%). Podobnie sytuacja wygląda, jeśli chodzi o wypełnianie funkcji rodzicielskich wobec małych dzieci do lat 7. Z wykresu 3.55 wynika, iż mężczyźni poświęcają również zdecydowanie mniej czasu na opiekę nad dziećmi niż kobiety. Przykładowo 1 godzinę dziennie przeznacza co piaty mężczyzna wyłącznie dziecku. Odsetek kobiet poświęcających 1 godzinę dziennie dziecku wynosi 5,9%. Dane te potwierdzają tradycyjny i stosowany podział obowiązków w rodzinie, gdzie mężczyzna głównie zajmuje się pracą zawodową i w niewielkim stopniu angażuje się w prace domowe i w opiekę nad dziećmi, zaś kobieta, poza pracą zawodową, wykazuje duży stopień zaangażowania w wypełnianie funkcji i obowiązków rodzinnych. Zapytaliśmy też naszych respondentów o sfery życia rodzinnego, w jakich praca zawodowa rodzi największe trudności. Z uzyskanych danych (wykres 3.56) wynika, iż pracujący młodzi rodzice największe problemy mają z organizacją opieki nad małymi dziećmi (76,9 % wskazań). Blisko co trzeci respondent, i to są głównie kobiety, mają trudności w przygotowaniu posiłków. Praca zawodowa, w połączeniu z obowiązkami domowymi, uniemożliwia dla ponad 17,0% respondentów oddanie się pasji, hobby. WYKRES 3.56. SFERY ŻYCIA RODZINNEGO, W JAKICH PRACA ZAWODOWA RODZI TRUDNOŚCI

156 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA WYKRES 3.57. POD CZYJĄ OPIEKĄ POZOSTAJE NAJCZĘŚCIEJ DZIECKO W CZASIE, GDY PAN/PANI PRACUJE? Na tej podstawie można wysnuć wniosek, iż pracownicy posiadający małe dzieci mają poważne trudności w równoważeniu życia zawodowego z życiem rodzinnym, a także osobistym, co może mieć istotny wpływ na ich decyzje związane z prokreacją. Na pytanie o plany prokreacyjne, pomimo że zdecydowana większość respondentów jest w wieku rozrodczym i posiada jedno dziecko, ponad 63% badanych nie planuje kolejnego dziecka (wykres 3.58). WYKRES 3.58. PLANY PROKREACYJNE RESPONDENTÓW

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 157 WYKRES 3.59. PLANY PROKREACYJNE RESPONDENTÓW A LICZBA POSIADANYCH DZIECI WYKRES 3.60. PLANY PROKREACYJNE RESPONDENTÓW A MIESIĘCZNY DOCHÓD NETTO W RODZINIE

158 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA Tego typu decyzja jest ściśle skorelowana z liczbą już posiadanego potomstwa (wykres 3.59). Kolejne dziecko planuje tylko co drugi respondent, posiadający jedno dziecko i zaledwie 14,3% posiadających dwoje dzieci. Te uzyskane dane potwierdzają, iż model rodziny z jednym dzieckiem raczej będzie się utrwalał. Osiągane dochody w rodzinie również mają istotny wpływ na plany prokreacyjne (wykres 3.60), a mianowicie im wyższe, tym wyższy jest odsetek respondentów planujących kolejne dziecko. Przyczyny rezygnacji z planów prokreacyjnych są dość różnorodne, ale na czoło wysuwają się powody finansowe, na co wskazało 36,5% respondentów (41,5% badanych mężczyzn), a co czwarty badany młody rodzic odpowiedział, że posiadanie kolejnego potomstwa rodzi zbyt duże trudności w pogodzeniu pracy i opieki nad dzieckiem (wykres 3.61). WYKRES 3.61. PRZYCZYNY REZYGNACJI Z PLANÓW PROKREACYJNYCH Blisko 11% respondentów rezygnuje z planów prokreacyjnych z powodu obawy utraty pracy. Należy zwrócić uwagę, iż odsetek kobiet obawiających się utraty pracy z powodu rodzicielstwa jest dwukrotnie wyższy niż w przypadku mężczyzn.

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 159 W świetle powyżej analizy można sformułować wniosek o konieczności tworzenia warunków do godzenia pracy zawodowej z życiem rodzinnym. 3.8. GODZENIE ŻYCIA ZAWODOWEGO Z RODZINNYM POPRZEZ UELASTYCZNIENIE ZATRUDNIENIA Jak wykazaliśmy wcześniej jednym z ważnych instrumentów ułatwiających godzenie życia zawodowego z rodzinnym i w efekcie osiągania równowagi pracażycie jest możliwość wykonywania pracy w odpowiedniej formie, czasie, dostosowanym do potrzeb młodych rodziców. Z przeprowadzonych badań wynika, iż zainteresowanie pracą w bardziej elastycznej formie jest dość duże wśród pracowników wychowujących dzieci do lat 7 (tabela 3.30, wykres 3.62). Ponad 40,0% respondentów na pytanie Czy zainteresowany/a byłby/łaby Pan/i pracą w bardziej elastycznej formie, gdyby pracodawca wyraził zgodę? udzieliło odpowiedzi tak i zdecydowanie tak, a kolejne 30,0% nie jest zdecydowane, co może wynikać m.in. z niewiedzy na temat korzyści z pracy w elastycznej formie. Znacznie większe zainteresowanie pracą w elastycznej formie wykazują kobiety, niż mężczyźni. TABELA 3.30. CZY ZAINTERESOWANA BYŁABY PAN/I PRACĄ W BARDZIEJ ELASTYCZNEJ FORMIE, GDYBY PRACODAWCA WYRAZIŁ ZGODĘ? Wyszczególnienie Liczba % Zdecydowanie tak 41 10,7 Tak 120 31,4 Nie 94 24,6 Zdecydowanie nie 9 2,4 Trudno powiedzieć 118 30,9 Ogółem 382 100,0

160 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA WYKRES 3.62. ZAINTERESOWANIE PRACĄ W ELASTYCZNYCH FORMACH ZATRUDNIENIA A PŁEĆ RESPONDENTÓW Największe zainteresowanie zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn wzbudza praca w elastycznym czasie pracy. Za ta forma pracy opowiedziało się 67,2% kobiet i 68,9% mężczyzn. Zainteresowanie pracą w pozostałych elastycznych formach ułatwiających godzenie życia zawodowego z rodzinnym, takich jak: job-sharing, praca w domu, praca w niepełnym wymiarze czasu pracy, telepraca, jest dość niskie. Ale należy zauważyć, iż może być to spowodowane brakiem wiedzy na temat tych wymienionych form zatrudnienia, zwłaszcza jeśli chodzi o telepracę oraz job-sharing, które należą do nowych, nieznanych dostatecznie w Polsce, form zatrudnienia.

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 161 WYKRES 3.63. ZAINTERESOWANIE PRACĄ W ELASTYCZNEJ FORMIE ZATRUDNIENIA A PŁEĆ RESPONDENTÓW WYKRES 3.64. ZAINTERESOWANIE OKREŚLONĄ FORMĄ ELASTYCZNEJ ORGANIZACJI CZASU PRACY

162 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA Jeśli chodzi o konkretną formę organizacji czasu pracy, to blisko 40% respondentów, która zainteresowana jest elastyczną pracą, wskazała na pracę ze stałą liczbą godzin pracy w ciągu dnia, ale ruchoma godziną rozpoczynania i kończenia pracy. Co czwarty respondent chciałby pracować w ruchomym czasie pracy, z możliwością korzystania z wolnych godzin lub dni wykres 3.64. Jak wykazaliśmy w rozdziale pierwszym inicjatywa odnosząca się do pracy w elastycznych formach zatrudnienia i organizacji czasu pracy, najczęściej leży po stronie pracownika. Pracodawca wtedy ją akceptuje, bądź też odrzuca, jeśli ma ku temu podstawy. Dlatego też pracobiorcy, jeśli chcą pracować w elastycznych formach, muszą mieć odpowiednią wiedzę na ich temat. Okazuje się, że orientacja pracobiorców w zakresie elastycznych form zatrudnienia, jest dość niska. Poważna część respondentów nie potrafiła odpowiedzieć na pytanie czy na ich stanowisku można zastosować określoną elastyczną formę zatrudnienia (poza elastyczną organizacją czasu pracy). WYKRES 3.65. MOŻLIWOŚĆ ZASTOSOWANIA ELASTYCZNEJ FORMY PRACY NA PANI/A STANOWISKU PRACY

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 163 WYKRES 3.66. MOŻLIWOŚĆ ZASTOSOWANIA ELASTYCZNYCH FORM PRACY NA PANI/A STANOWISKU PRACY Z samooceny wiedzy pracobiorców na temat elastycznych form zatrudnienia i organizacji czasu pracy (tabela 3.31, wykres 3.67) wynika, że w warunkach polskich powinno organizować się szkolenia, doradztwo skierowane do wszystkich zainteresowanych pracowników, w tym do osób posiadających małe dzieci. TABELA 3.31. SAMOOCENA WIEDZY NA TEMAT ELASTYCZNYCH FORM PRACY Wyszczególnienie Liczba % Wiem dużo 30 7,9 Wiem prawie wszystko 26 6,8 Znam niektóre zagadnienia 137 35,9 Wiem niewiele 159 41,6 Nie wiem prawie nic 30 7,9 Ogółem 382 100,0

164 CECYLIA SADOWSKA-SNARSKA WYKRES 3.67. SAMOOCENA WIEDZY NA TEMAT ELASTYCZNYCH FORM PRACY Tak więc, żeby można było wykorzystać w praktyce elastyczne formy zatrudnienia i organizacji czasu pracy, do tworzenia warunków ułatwiania godzenia życia zawodowego z rodzinnym przez młodych rodziców, wcześniej należy upowszechnić wiedzę na temat tych form zatrudnienia, które są szczególnie przyjazne rodzinie. 3.9. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Zaprezentowane wyniki badań wśród pracobiorców mających dzieci w wieku 0-7 lat dokumentują, iż elastyczne formy zatrudnienia i organizacji czasu pracy, które mogą ułatwiać godzenie życia zawodowego z życiem rodzinnym, nie są szeroko stosowane w praktyce podlaskich przedsiębiorstw. Gros pracobiorców mających małe dzieci pracują przede wszystkim w tradycyjnej formie zatrudnienia. Bowiem z badań wynika, iż: blisko 95,0% respondentów pracowało w pełnym wymiarze czasu pracy, około 78,0% w oparciu o umowę na czas nieokreślony, ponad 80,0% w stałych godzinach pracy, mając ustalone z pracodawcą sztywno godziny rozpoczynania i kończenia pracy, 98-99% młodych rodziców wykonuje systematycznie pracę w siedzibie pracodawcy.

ELASTYCZNE FORMY PRACY JAKO INSTRUMENT UŁATWIAJĄCY GODZENIE ŻYCIA 165 O ile pracę w oparciu o umowę na czas nieokreślony można uznać za pozytywną cechę zatrudnienia, gdyż może dawać dla wielu pracujących poczucie stabilizacji zatrudnienia, to należy przyznać, że dość rzadko wykorzystywane są elastyczne formy pracy odnoszące się m.in. do: a) innego miejsca wykonywania pracy, niż siedziba pracodawcy (praca w domu, telepraca), b) elastyczności czasu, a więc możliwości pewnych zmian w rozkładzie czasu, c) możliwości redukcji czasu pracy (praca w niepełnym wymiarze czasu pracy, job sharing). Doświadczenia światowe pokazują, że elastyczne formy pracy są jedną z głównych metod łagodzenia sprzeczności między pracą i rodziną. Najczęściej z nich mogą korzystać wszyscy pracownicy, bez względu na sytuację rodzinną, ale ich skutki szczególnie doniosły mają wymiar rodzinny. Szczególnie rzadko stosowanym rozwiązaniem jest telepraca i praca w domu. Odsetek osób pracujących na zasadzie telepracy wyniósł zaledwie 1,3% ogółu badanej populacji (5 osób na 382 objęte badaniem). Z pracy w domu mogły korzystać również tylko 4 osoby (1,0% badanych). Należy podkreślić, iż zdecydowana większość telepracowników i osób wykonujących pracę w domu korzystnie ocenia te formy zatrudnienia z punktu widzenia ułatwiania godzenia życia zawodowego z życiem rodzinnym. W krajach europejskich forma elastycznej pracy w niepełnym wymiarze jest szczególnie często wykorzystywana przez kobiety wychowujące małe dzieci. Co trzecia kobieta w UE pracuje w niepełnym wymiarze. W Polsce odsetek kobiet pracujących w niepełnym wymiarze jest ponad dwukrotnie niższy (13,5%). Nasze badania potwierdziły również marginalne wykorzystanie tej formy zatrudnienia wobec pracowników mających małe dzieci, jako instrumentu łagodzącego konflikt praca rodzina. Bowiem na 382 osoby badane zaledwie 20 (5,2%) to pracujący w niepełnym wymiarze czasu pracy i były to głównie kobiety. Głównymi przyczynami pracy kobiet w niepełnym wymiarze było sprawowanie opieki nad dziećmi lub innymi osobami zależnymi oraz w nieco mniejszym stopniu brak pracy na pełnym etacie. Pracujący w niepełnym wymiarze czasu pracy, pomimo, że mają ograniczone możliwości decydowania o rozkładzie czasu pracy, potwierdzili, że ta forma zatrudnienia sprzyja godzeniu życia zawodowego z rodzinnym. Pomimo tak pozytywnej oceny pracy w niepełnym wymiarze trzeba pamiętać przy jej upowszechnianiu, iż jej stopień wykorzystania uzależniony jest od sytuacji materialnej pracowników. Dlatego też decyzja o pracy w niepełnym wymiarze musi być podjęta świadomie przez pracowników. Oczywiście ważne jest, aby pracodawcy