Procedura Niebieskie Karty w Przedszkolu Niepublicznym Wesołe Skrzaty Podstawa prawna: Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. z 2005 r. Nr 180 poz. 1493 ze zm.), Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13 września 2011 r. w sprawie procedury Niebieskie Karty oraz wzorów formularzy Niebieska Karta (Dz.U. z 2011 r. Nr 209 poz. 1245), Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. z 1997 r. Nr 88 poz. 553 ze zm.). Podstawę prawną interwencji w rodzinie w związku z uzasadnionym podejrzeniem stosowania przemocy stanowi Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Wyznacza ona ogólne działania podejmowane w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie wobec osób nią dotkniętych oraz wskazuje, jakie czynności należy podjąć wobec stosujących przemoc. Zgodnie z art. 9d ust. 4 Ustawy w przypadku powzięcia, w toku prowadzonych czynności służbowych lub zawodowych, podejrzenia stosowania przemocy wobec członków rodziny lub w wyniku zgłoszenia dokonanego przez członka rodziny albo przez osobę będącą świadkiem przemocy podjęcie działań powinno odbywać się w oparciu o procedurę Niebieskie Karty. Obowiązek realizacji tej procedury nałożony został również na przedstawicieli oświaty, przy czym ustawodawca zdecydował się włączyć ich w pomaganie osobom dotkniętym przejawami agresji, nie dokonując rozróżnienia na placówki publiczne i niepubliczne. Dyrekcja i nauczyciele w tym także zatrudnieni w przedszkolach niepublicznych dysponują na ogół szeroką wiedzą o swoich wychowankach oraz ich rodzinach i często bywają jedynymi osobami zdolnymi do rozpoznania istnienia przejawów agresji w domach podopiecznych, dlatego z dniem wejścia w życie Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 13 września 2011 r. w sprawie procedury Niebieskie Karty oraz wzorów formularzy Niebieska Karta, tj. od dnia 18 października 2011 r., nie tylko uczestniczą oni w systemie przeciwdziałania przemocy w rodzinie, ale przede wszystkim zobowiązani są stosować procedurę Niebieskie Karty. Przemoc w rodzinie Ustawodawca wskazuje, że działania w ramach procedury podejmuje się w przypadku uzasadnionego podejrzenia zaistnienia przemocy w rodzinie. Wyjaśnienia wymaga zatem, co należy rozumieć pod pojęciem przemoc, a także co oznacza użyte w przepisie Ustawy wyrażenie rodzina. Definicję legalną przemocy zawiera treść art. 2 pkt 2 Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, zgodnie z którą przemoc w rodzinie to jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie, naruszające prawa lub dobra członka rodziny albo innej wspólnie zamieszkującej bądź wspólnie gospodarującej osoby, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich 1
godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, oraz powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne. Przemoc może przybierać rozmaite formy. Wyróżnia się jej kilka głównych rodzajów: fizyczną (np. bicie, uderzanie, szturchanie, policzkowanie, szczypanie, popychanie, wykręcanie rąk, kopanie), psychiczną (np. upokarzanie, poniżanie, wyśmiewanie, stałe poddawanie krytyce, obrzucanie wyzwiskami, izolowanie od kontaktów z innymi ludźmi, kontrolowanie, nękanie), seksualną (np. wymuszanie wszelkiego rodzaju niechcianych zachowań w celu zaspokojenia potrzeb seksualnych sprawcy, obnażanie się w obecności osoby poszkodowanej, odbywanie z nią lub w jej obecności stosunków seksualnych, zmuszanie do ich odbywania z osobami trzecimi), ekonomiczną, zaniedbanie (np. ciągłe niezaspokajanie podstawowych potrzeb fizycznych i emocjonalnych członka rodziny; w przypadku dzieci zaniedbanie może polegać na niezapewnieniu im wyżywienia, niedbaniu o ich higienę, niezapewnieniu opieki medycznej i braku zainteresowania ich sprawami). Ustawodawca w treści art. 2 pkt 2 Ustawy definiuje pojęcie członka rodziny, wskazując, że jest nim osoba najbliższa w rozumieniu art. 115 11 Kodeksu karnego, a także inna osoba wspólnie zamieszkująca lub gospodarująca. Natomiast, zgodnie z treścią art. 115 11 k.k., osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, jak również osoba pozostająca we wspólnym pożyciu. W myśl definicji zawartej w Ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie osobami najbliższymi nie są więc ciocia, wujek, kuzynostwo, chyba że wspólnie zamieszkują z osobą doznającą przemocy. Pojęcie członka rodziny ma zasadnicze znaczenie dla wszczęcia procedury Niebieskie Karty. Jeśli w czasie przeprowadzonych przez przedszkole działań podejrzanym o stosowanie przemocy będzie znajomy rodziny, np. kolega ojca stosujący przemoc seksualną wobec dziecka, to placówka nie będzie uprawniona do zastosowania tej procedury, będzie ona jednak zobowiązana do powiadomienia prokuratury lub policji o możliwości popełnienia przestępstwa. Zgoda i jej brak Zgodnie z art. 9d Ustawy działania przewidziane w procedurze Niebieskie Karty są podejmowane niezależnie od tego, czy osoba dotknięta przemocą wyrazi na to zgodę. Nauczyciele w przedszkolu muszą być przygotowani na to, że w niektórych przypadkach mogą spotkać się nie tylko z odmową ze strony osoby doświadczającej agresji, ale nawet z jej wyraźnym sprzeciwem wobec wszczęcia oraz prowadzenia procedury. Przepisy Ustawy wskazują jednak wyraźnie, że decyzja o tym, czy procedura Niebieskie Karty powinna zostać uruchomiona, uzależniona jest jedynie od ustalenia, czy zachodzi uzasadnione podejrzenie stosowania przemocy w rodzinie. Jeśli rzeczywiście ono istnieje, pracownicy przedszkola są zobligowani podjąć odpowiednie działania. Warto zaznaczyć, że w myśl postanowień ustawodawcy procedurę należy uruchomić na podstawie samego przypuszczenia, że w rodzinie może być stosowana przemoc, nawet jeśli nie jest ono poparte żadnymi dowodami (art. 9d ust. 4 Ustawy). Dalsze prowadzenie działań wymaga już jednak uzasadnionego podejrzenia stosowania przejawów agresji wobec członków rodziny (art. 9d ust. 2). 2
Podmioty zobowiązane do działania Podmiotami zobowiązanymi do działania w ramach procedury Niebieskie Karty są przedstawiciele jednostek pomocy społecznej, gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, policji, oświaty i ochrony zdrowia. Oznacza to, że wyżej wymienieni są uprawnieni, ale zarazem i zobowiązani do prowadzenia procedury Niebieskie Karty w każdym przypadku uzasadnionego podejrzenia zaistnienia przemocy w rodzinie. Jeśli pracownicy przedszkola uznają, że dziecko uczęszczające do placówki doświadcza przejawów agresji, to właśnie oni powinni wszcząć procedurę, a nie przekazywać informacje o podejrzeniu stosowania przemocy przedstawicielom innych podmiotów uprawnionych. Wszczęcie procedury Wszczęcie procedury następuje poprzez wypełnienie formularza Niebieska Karta A, stanowiącego załącznik do Rozporządzenia. W związku z tym, że Ustawa przewiduje kilka podmiotów uprawnionych do prowadzenia procedury Niebieskie Karty, w niektórych przypadkach mogą pojawiać się wątpliwości, który z nich powinien ją wszcząć. Ani Ustawa, ani Rozporządzenie w sprawie procedury Niebieskie Karty nie rozstrzyga w sposób jednoznaczny tego dylematu, ale dokonując analizy systemowej i celowościowej przepisów, stwierdzić należy, że wszczęcie postępowania powinno leżeć w gestii tego podmiotu, który jako pierwszy zauważył problem przemocy w rodzinie. Poza tym, nawet jeśli okaże się, że formularz Niebieska Karta A został wypełniony przez różne podmioty, to ostatecznej weryfikacji dokona przewodniczący zespołu interdyscyplinarnego, do którego wpływają wypełnione formularze. Istotne jest w tym przypadku, że postępowanie zostało wszczęte, zaś fakt, że stało się to za sprawą dwóch podmiotów, jest kwestią zupełnie drugorzędną. Prawdopodobieństwo wystąpienia takiej sytuacji jest zresztą bardzo niewielkie, gdyż podczas wypełniania formularza i przeprowadzania rozmowy z rodzicem dziecka z pewnością poinformuje on, że procedura taka wobec jego rodziny została już wszczęta przez inny podmiot. Jak już wspomniano, procedurę Niebieskie Karty można i należy uruchomić niezależnie od zgody osoby dotkniętej przemocą, brak zgody nie jest natomiast tożsamy z brakiem wiedzy o wszczętym postępowaniu. Rozporządzenie stanowi, że postępowanie powinno zostać zainicjowane w obecności osoby, co do której istnieje podejrzenie stosowania przemocy, a jedynie w szczególnych okolicznościach, takich jak: nieobecność osoby dotkniętej przemocą, stan jej zdrowia, stan zagrożenia życia lub zdrowia, może to nastąpić bez jej udziału ( 2 Rozporządzenia). W pierwszej kolejności wypełnienie formularza Niebieska Karta A powinno zatem nastąpić po nawiązaniu bezpośredniego kontaktu z osobą dotkniętą przemocą albo po ustąpieniu przyczyny uniemożliwiającej wypełnienie formularza w jej obecności. Dopiero, gdy nawiązanie z nią bezpośredniego kontaktu okaże się niewykonalne, można wypełnić formularz bez jej udziału ( 2 ust. 4 Rozporządzenia). W przypadku podejrzenia stosowania przemocy wobec dzieci uczęszczających do przedszkola wypełnienie formularza nastąpić może jedynie w obecności rodzica, opiekuna prawnego lub faktycznego albo osoby najbliższej, jeżeli przemoc stosują wobec przedszkolaka rodzice ( 5 Rozporządzenia). W rozumieniu tych przepisów osobami najbliższymi w stosunku do dziecka są przede wszystkim dziadkowie lub rodzeństwo. W miarę możliwości działania z udziałem malucha, co do którego 3
istnieją podejrzenia, że doświadcza przejawów agresji, powinny być prowadzone z udziałem psychologa. Rozmowa Przeprowadzenie rozmowy z osobą, co do której istnieje podejrzenie, że została dotknięta przemocą w rodzinie, jest niezbędnym elementem procedury. Rozmowa taka powinna zostać przeprowadzona w warunkach gwarantujących bezpieczeństwo, swobodę wypowiedzi i poszanowanie godności tej osoby. Za każdym razem należy ocenić, czy wybrane miejsce jest odpowiednie i zapewnia należyty komfort. Osoba, z którą przeprowadza się rozmowę w ramach wszczętej procedury, musi mieć pewność, że ani sprawca, ani osoby trzecie (inni wychowankowie, nauczyciele, inni pracownicy czy rodzice dzieci uczęszczających do przedszkola) jej nie słyszą, a udzielone przez nią informacje nie zostaną im w przyszłości udostępnione. Na pewno nie należy przeprowadzać takiej rozmowy na korytarzu, w szatni, sekretariacie czy sali, w której bawią się dzieci. Należy również zauważyć, że ustawodawca nie przesądza, kto z przedstawicieli oświaty zobowiązany jest do przeprowadzenia rozmowy i wszczęcia procedury: nauczyciel, psycholog czy np. dyrektor przedszkola. Każda placówka musi więc wypracować własną metodykę działania. Niewątpliwą korzyścią dla postępowania w takich wypadkach będzie wyznaczenie w przedszkolu osoby, która będzie odpowiedzialna za czynności związane z procedurą, np. psychologa. Atutem takiego rozwiązania jest profesjonalizm podejmowanych działań. Współpraca podmiotów Współpraca podmiotów zobowiązanych do reagowania w ramach procedury Niebieskie Karty jest niezwykle istotna dla sprawnego działania systemu przeciwdziałania przemocy w rodzinie i stanowi jeden z jego niezbędnych elementów. Zauważyć należy, że osoba inicjująca działania pomocowe po przekazaniu oryginału stosownego formularza Niebieskiej Karty przewodniczącemu zespołu interdyscyplinarnego nie otrzymuje informacji zwrotnej o podjętych czynnościach i nie ma wpływu na dalszy bieg postępowania, chyba że jest członkiem zespołu interdyscyplinarnego lub grupy roboczej utworzonej dla tej właśnie sprawy. Współpraca z innymi podmiotami działającymi w ramach procedury Niebieskie Karty jest zatem konieczna, ponieważ zapewnia ona odpowiednią koordynację podejmowanych działań jeszcze przed zebraniem zespołu interdyscyplinarnego lub utworzeniem grupy roboczej. Wszczynając procedurę, w pierwszej kolejności należy podjąć działania interwencyjne, mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa osobie, co do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą w rodzinie ( 3 Rozporządzenia). Interwencja ta nie będzie stosowana zawsze przy wszczęciu procedury, ale jedynie w sytuacjach nagłych, w których istnieje zagrożenie dla życia i zdrowia dziecka. Aby przedszkole mogło inicjować tego typu działania wobec rodzin dotkniętych przemocą, powinno podejmować ścisłą współpracę z podmiotami, które są do nich uprawnione: pracownikami socjalnymi, policją lub przedstawicielami ochrony zdrowia. W przypadku bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia dziecka pracownicy socjalni mają prawo do odebrania malucha z rodziny i umieszczenia go u innej niezamieszkującej wspólnie osoby najbliższej (w przypadku dziecka są to dziadkowie, rodzeństwo). Kolejnym działaniem 4
interwencyjnym jest zapewnienie takiej osobie i rodzinie schronienia w odpowiednim ośrodku wsparcia. Ponadto jedną z form działań interwencyjnych jest usunięcie sprawcy przemocy z miejsca jego zamieszkania, tymczasowe aresztowanie, zatrzymanie i zobowiązanie do opuszczenia miejsca zamieszkania, dozór policyjny, zakaz kontaktowania się z osobą pokrzywdzoną. Większość z wymienionych środków jest nakładana na sprawcę w procedurze karnej. Formularze Po wypełnieniu formularza Niebieska Karta A osobie, co do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą w rodzinie, przekazuje się formularz Niebieska Karta B. W każdym przypadku wypełnienia formularza A, a więc także po skorzystaniu z niego, aby udokumentować następny przypadek przemocy w rodzinie, należy kolejny raz wręczyć osobie uprawnionej formularz B. Jeżeli osobą tą jest dziecko, formularz B przekazuje się rodzicowi, opiekunowi prawnemu lub faktycznemu albo osobie, która zgłosiła podejrzenie stosowania przemocy w rodzinie. Nie udostępnia się go natomiast osobie podejrzanej o stosowanie agresji, więc jeśli jest nią jeden z rodziców dziecka, formularz Niebieska Karta B należy przekazać jedynie drugiemu rodzicowi. Rozporządzenie nie wskazuje jednoznacznie, czy formularz ten należy wręczyć osobiście do rąk własnych osoby uprawnionej, dlatego, jeśli przedstawiciel oświaty nie będzie miał możliwości osobistego przekazania dokumentu, może go doręczyć za pośrednictwem poczty lub kuriera. Ustawodawca przewidział ponadto, że formularza Niebieska Karta B nie przekazuje się dziecku doznającemu przemocy w rodzinie. Już po wypełnieniu formularza Niebieska Karta A dyrektor przedszkola, nauczyciel lub psycholog, który wszczął procedurę, zobowiązany jest niezwłocznie, lecz nie później niż w terminie siedmiu dni od uruchomienia procedury, przekazać oryginał wypełnionego formularza A przewodniczącemu zespołu interdyscyplinarnego. W przedszkolu zostaje jego kopia. Ustawodawca nie precyzuje wprawdzie, czy oznacza to, że w tym terminie należy wysłać formularz przewodniczącemu zespołu, czy też przewodniczący najpóźniej w siódmym dniu, licząc od dnia wszczęcia procedury, musi już otrzymać dokument, ze względu jednak na to, że zasadą ma być niezwłoczne przekazanie formularza, uznać należy, że po wypełnieniu powinien on jak najszybciej zostać przekazany przewodniczącemu zespołu interdyscyplinarnego. Kolejne czynności procedury, opisane w Rozporządzeniu, w tym wypełnianie formularzy Niebieska Karta C i Niebieska Karta D, wykonywane są przez członków zespołu interdyscyplinarnego i grup roboczych. Obowiązki przedstawicieli oświaty Obowiązki przedstawicieli oświaty w związku z podejmowaniem działań w ramach procedury Niebieskie Karty zostały sformułowane w 15 Rozporządzenia: 5
1. Udzielanie kompleksowych informacji o możliwościach uzyskania pomocy, w szczególności psychologicznej, prawnej, socjalnej i pedagogicznej, oraz wsparcia, w tym o instytucjach i podmiotach świadczących specjalistyczną pomoc na rzecz osób dotkniętych przemocą w rodzinie. Informacje takie dyrektor przedszkola lub nauczyciel powinien przekazać zarówno dotkniętemu przemocą dziecku, jak i jego rodzicowi (lub opiekunowi). W ramach obowiązku udzielania informacji o instytucjach i podmiotach świadczących specjalistyczną pomoc na rzecz osób dotkniętych przemocą w rodzinie dyrektor przedszkola lub nauczyciel powinien poinformować o działających na jego terenie: ośrodku pomocy społecznej i innych jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej, powiatowym centrum pomocy rodzinie i ośrodku interwencji kryzysowej, poradni psychologiczno-pedagogicznej, policji i prokuraturze, sądach, podmiotach ochrony zdrowia, komisji rozwiązywania problemów alkoholowych oraz punktach konsultacyjnych, lokalnych punktach, w których można uzyskać darmowe porady prawne i psychologiczne, działających lokalnie organizacjach pozarządowych zajmujących się pomocą osobom dotkniętym przemocą w rodzinie (informacje na ten temat można znaleźć na stronie internetowej: bazy.ngo.pl) oraz o możliwości skorzystania z porad telefonicznych, np. poprzez Policyjny Telefon Zaufania (tel. 0-800-120-226). 2. Udzielanie kompleksowych informacji o możliwości podjęcia dalszych działań mających na celu poprawę sytuacji osoby, co do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą w rodzinie. 3. Zorganizowanie niezwłocznie dostępu do pomocy medycznej, jeżeli wymaga tego stan zdrowia osoby, co do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą w rodzinie. 4. Prowadzenie rozmów z osobami, wobec których istnieje podejrzenie, że stosują przemoc w rodzinie, na temat konsekwencji stosowania przemocy w rodzinie oraz poinformowanie tych osób o możliwościach podjęcia leczenia lub terapii i udziale w programach oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych dla osób stosujących przemoc w rodzinie. 5. Diagnozowanie sytuacji i potrzeby osoby, co do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą w rodzinie, w tym w szczególności dzieci. 6. Udzielanie kompleksowych informacji rodzicowi, opiekunowi prawnemu, faktycznemu lub osobie najbliższej o możliwościach pomocy psychologicznej, prawnej, socjalnej i pedagogicznej oraz wsparcia rodziny, w tym o formach pomocy dzieciom świadczonych przez instytucje i podmioty w zakresie specjalistycznej pomocy na rzecz osób dotkniętych przemocą w rodzinie. Przedstawiciele oświaty zostali włączeni do systemu przeciwdziałania przemocy w rodzinie jako jeden z jej elementów. Czynności wykonywane przez nauczycieli i dyrektorów przedszkoli należy zatem odczytywać jako jedne z wielu interdyscyplinarnych działań nakierowanych na 6
pomoc osobom dotkniętym przemocą w rodzinie. Oznacza to, że wszystkie podmioty angażujące się w system przeciwdziałania przemocy w rodzinie powinny z sobą ściśle współpracować. Współpraca ta polega nie tylko na uczestnictwie wyznaczonych pracowników w pracach z zespołu interdyscyplinarnego lub grupy roboczej zajmującej się sprawą danego ucznia, ale powinna również odbywać się między pracownikiem oświaty, który nie jest członkiem ani zespołu interdyscyplinarnego, ani grupy roboczej, ale zajmuje się w przedszkolu danym uczniem doznającym przemocy w rodzinie, a członkami zespołu interdyscyplinarnego lub grupy roboczej. Współpraca ta przede wszystkim skoordynuje działania podejmowane w stosunku do rodziny dotkniętej przemocą i pozwoli na udzielenie dziecku doznającemu przejawów agresji pełnego, kompleksowego wsparcia. 7