Maria Dworak asesor notarialny w Jeleniej Górze

Maria Dworak asesor notarialny w Jeleniej Górze Niektóre przypadki wygaśnięcia zobowiązań Najbardziej naturalny sposób wygaśnięcia zobowiązania to spełnienie przez dłużnika świadczenia zgodnie z treścią zobowiązania, w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego i ewentualnie ustalonym zwyczajom (art. 354 1 k.c.). Okoliczności zachodzące między powstaniem zobowiązania a jego wykonaniem zmuszają jednak często strony do różnego rodzaju modyfikacji łączącego je stosunku prawnego. Dochodzi do zmiany miejsca, czasu, sposobu spełnienia świadczenia lub zmiany wysokości oprocentowania przy odpłatnych pożyczkach, zdarza się, iż przy zobowiązaniach pieniężnych dłużnicy pod presją wierzycieli godzą się na doliczenie oprocentowania do sumy długu (co ma istotny wpływ zarówno na dalsze oprocentowanie, traktowane jako odpłatność za udostępnienie kapitału, jak i ewentualne odsetki za zwłokę w spełnieniu świadczenia), z kolei pożyczkodawcy nie widząc szans na zwrot gotówki przyjmują od pożyczkobiorców ruchomości, papiery wartościowe i in. Coraz częściej dochodzi też do zmiany uczestników zobowiązania w drodze przelewu wierzytelności lub przejęcia długu 1. 1 K. Zawada w szeregu artykułów opublikowanych w Rejencie" interesująco i wnikliwie omawia przelew wierzytelności, Rejent" numery 7-8/91, 1, 2, 3, 4, 5, 6/92. 66

Niektóre przypadki wygaśnięcia zobowiązań W ostatnich latach powstało wiele tzw. lombardów (nazywanych niekiedy szumnie zakładami usług finansowych), z usług których korzysta wiele osób. Często nie wywiązują się one z obowiązku zwrotu pożyczonej sumy pieniędzy. Dochodzi wówczas niejednokrotnie do przenoszenia (w różnych formach prawnych, najczęściej w formie sprzedaży) na rzecz pożyczkodawców własności co cenniejszych rzeczy ruchomych, a nawet nieruchomości należących do pożyczkobiorcy. Zawierane w takich okolicznościach umowy pozostają zatem w ścisłym związku z wcześniejszą umową pożyczki. Wszystko to powoduje, że coraz częściej sięgamy do tych przepisów prawnych dotyczących wygaśnięcia zobowiązania, które choć od dawna obowiązują, nie były w praktyce wykorzystywane. W wymienionych wyżej sytuacjach zastosowanie mogą znaleźć zwłaszcza takie instytucje, jak świadczenie w miejsce wypełnienia (datio in solutum) oraz odnowienie zobowiązania (novatio). Dodajmy, że obie te instytucje zwykle omawiane są w literaturze bardzo ogólnie, przy okazji rozważań dotyczących wygaśnięcia zobowiązań 2. 2 K. Gandor, [w:] System prawa cywilnego. Prawo zobowiązań, część ogólna (pod red. Z. Radwańskiego), Warszawa 1981, s. 849 i n.; A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys prawa zobowiązań, Warszawa 1970, s. 212-226; Z. Radwański, Prawo zobowiązań, Warszawa 1986, s. 281-283; W. Czachórski, Zobowiązania - zarys wykładu, Warszawa 1983, s. 279-280, 283-285; J. Skąpski, [w:] S. Grzybowski, J. Skąpski, M. Sośniak, S. Włodyka, S. Wójcik, Prawo cywilne, Warszawa 1972, s. 213, 233; A. Oleszko, Pytania i odpowiedzi, Rejent" nr 11/92, s. 81-84. Gdy idzie o literaturę dotyczącą uregulowania zawartego w kodeksie zobowiązań, zob. zwłaszcza: F. Zoll, Zobowiązania w zarysie według polskiego kodeksu zobowiązań, Warszawa 1945, (autor omawia obie instytucje w rozdziale Wygaśnięcie zobowiązań", przy czym datio in solutum w ramach problematyki wykonania zobowiązań, zaś odnowienie -jako samodzielną podstawę wygaśnięcia zobowiązań, obok wykonania zobowiązania, potrącenia, niemożliwości świadczenia, wygaśnięcia lub zmiany zobowiązania ze względu na nadzwycząjne wypadki, zwolnienia z długu i rozwiązania umowy...); R Longchamps de Berier, Zobowiązania, w opracowaniu J. Górskiego, Poznań 1948, s. 324-325, 337-338, 339-404; Encyklopedia Podręczna Prawa Prywatnego pod red. F. Zolla i J. Wasilkowskiego, tom drugi, s. 1089-1100. 67

REJENT Nr 10 - październik 1993 r. II. Świadczenie w miej sce wypełnienia (zwane również świadczeniem w miejsce wykonania) opiera się na umowie, mocą której strony stosunku obligacyjnego (wierzyciel i dłużnik) rezygnują z umorzenia zobowiązania poprzez spełnienie umówionego (właściwego) świadczenia, a dłużnik, za zgodą wierzyciela, mając na celu zwolnienie się z zobowiązania, spełnia inne świadczenie. Kodeks cywilny reguluje się tę instytucję w przepisie art. 453 k.c., zawartym w tytule VII księgi III - Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania. Ponieważ dłużnik wypełnia inne świadczenia w celu zwolnienia się z zobowiązania, samo wypełnienie owego innego świadczenia powoduje wygaśnięcie pierwotnego zobowiązania między stronami (wraz z zabezpieczeniami). Skoro zaś świadczenie w miejsce wypełnienia polega na spełnieniu innego świadczenia, którego przedmiot może mieć wady (fizyczne lub prawne), kodeks cywilny stanowi, że dłużnik obowiązany jest wówczas do rękojmi za wady według przepisów o rękojmi przy sprzedaży. Godnym podkreślenia jest, że mocą świadczenia w miejsce wypełnienia pierwotne zobowiązanie między stronami wygasa i nie ma w zasadzie możliwości reanimowania go" 3. Gdyby zatem przedmiot świadczenia w miejsce wypełnienia posiadał wady fizyczne lub prawne, wierzyciel ma w stosunku do dłużnika roszczenia z tytułu rękojmi. Nie może natomiast żądać pierwotnie umówionego świadczenia, ponieważ godząc się na datio in solutum dał w zamian swoją wierzytelność i doprowadził w ten sposób do wygaśnięcia pierwotnego zobowiązania, jak też związanych z nim zabezpieczeń (zastaw, hipoteka, poręczenie). Jeszcze raz podkreślić trzeba, że koniecznym warunkiem wygaśnięcia w omawianym przypadku zobowiązania jest rzeczywiste spełnienie przez dłużnika świadczenia w miejsce wypełnie- 3 Chyba że wierzyciel skorzysta z prawa odstąpienia od umowy. Tylko wówczas bowiem dotychczasowe zobowiązanie (dawna wierzytelność) może odżyć"; zob. R. Longchamps de Berier, op. cit., s. 337-338. Autor uważa przy tym, że dotychczasowe zobowiązanie nie odżywa w stosunku do osób trzecich, zwłaszcza takich, jak zastawca czy poręczyciel. 68

Niektóre przypadki wygaśnięcia zobowiązań nia. Brak tego elementu może oznaczać, że nastąpiło np. odnowienie zobowiązania. Nie będzie to jednak datio in solutum. Świadczenie w miejsce wypełnienia nazwane bywa surogatem wykonania zobowiązania", gdyż doprowadza ono do wygaśnięcia zobowiązania tak, jakby nastąpiło spełnienie świadczenia zgodnego z treścią zobowiązania 4. Dotychczasowe uwagi prowadzą do wniosku, że aby świadczenie w miejsce wypełnienia doszło do skutku, konieczne jest spełnienie następujących przesłanek: a) zawarcia umowy, która przewiduje, że nowe świadczenie zostaje zaofiarowane przez dłużnika i przyjęte przez wierzyciela w celu umorzenia istniejącego między stronami zobowiązania, b) faktycznego spełnienia przez dłużnika nowego świadczenia (ustalonego w umowie z wierzycielem) 5. Przepisy kodeksu cywilnego nie zawierają żadnych ograniczeń co do charakteru i przedmiotu świadczenia w miejsce wypełnienia. Uważa się nawet, że jedną z możliwych postaci świadczenia w miejsce wypełnienia jest przelew wierzytelności, jako nowe świadczenie w miejsce dotychczasowego 6. III. Odnowienie zobowiązania jest to umowa, mocą której w celu umorzenia zobowiązania dłużnik zobowiązuje się za zgodą wierzyciela spełnić inne świadczenia albo nawet to samo świadczenie, lecz z innej podstawy prawnej. W razie zawarcia umowy o odnowienie, dotychczasowe (pierwotne) zobowiązanie wygasa. 4 Tak na tle kodeksu zobowiązań, F. Zoll, op. cit., 159-201. Tak trzeba jadnak zaznaczyć, że wraz z wejściem w życie kodeksu cywilnego regulacja datio in solutum nie uległa jakiejś zasadniczej zmianie. Kodeks zobowiazań reglował świadczenie w miejsce wypełnienia przede wszystkim od strony wierzyciela, podczas gdy kodeks cywilny ujmuej je od strony dłużnika. fi Zob. K. Gandor, op. cit., s. 851 i n. Zdaniem autora umowa o świadczenie w miejsce wypełnienia jest czynnością odpłatną i rozporządzającą. 6 K. Zawada, Umowy przenoszące wierzytelność, Rejent" 1/92, s. 24-25. 69

REJENT Nr 10 - październik 1993 r. Instytucję odnowienia regulują przepisy art. 506 i 507 k.c., zawarte w tytule VIII księgi III, zatytułowanym Potrącenie, odnowienie, zwolnienie z długu". Dla skuteczności odnowienia wymagane są następujące przesłanki: a) istnienie ważnego zobowiązania, b) zaciągnięcie nowego zobowiązania, które w zasadzie powinno różnić się w sposób istotny od dotychczasowego (treścią świadczenia lub jego podstawą prawną), c) zamiar umorzenia dotychczasowego zobowiązania 7. Zobowiązanie, które ma ulec odnowieniu, musi istnieć prawnie, gdyż w braku jego ważności, i to z jakichkolwiek przyczyn (np. brak zdolności do czynności prawnych którejkolwiek ze stron), skorzystanie z omawianej obecnie instytucji jest niemożliwe. Zaciągnięcie przez dłużnika nowego zobowiązania musi nastąpić w celu umorzenia zobowiązania dotychczasowego (animus novandi). Zamiar odnowienia nie może być przy tym domniemywany. Jeśli zatem z wyraźnego oświadczenia stron lub z okoliczności zamiar taki wyraźnie nie wynika 8, należy przyjąć, że zmiana treści dotychczasowego zobowiązania (dotycząca niektórych jego elementów, np. czasu, miejsca, wysokości oprocentowania, sposobu spełnienia świadczenia) nie jest odnowieniem. Potwierdzenie tej tezy znajdujemy w treści 2 art; 506 k.c., zgodnie z którym w razie wątpliwości poczytuje się, że zmiana treści dotychczasowego zobowiązania nie stanowi odnowienia. Z zasady swobody umów wynika jednak, że wolą stron nawet nieistotne zmiany w treści dotychczasowego zobowiązania mogą doprowadzić do odnowienia. Podobnie, jeśli taki był zamiar stron, odnowienie może nawet przybrać postać wręczenia weksla lub 7 K. Gandor, op. cit., s. 885-887. 8 Inny pogląd wyrażono w cyt. pracy A. Ohanowicza i J. Górskiego. Według stanowiska reprezentowanego przez autorów nie wystarczy, aby zamiar odnowienia wynikał z okoliczności; musi on być wyraźnie w umowie zaznaczony. W odniesieniu do praktyki notarialnej należy uznać ten pogląd za słuszny, zwłaszcza w świetle art. 80 2 prawa o notariacie. 70

Niektóre przypadki wygaśnięcia zobowiązań czeku, z tym, że powstałe wskutek tego zabiegu nowe zobowiązanie będzie miało już charakter abstrakcyjny 9. Odnowienie nie nastąpi, jeśli dotychczasowe zobowiązanie było nieważne 10 lub jeśli brak było zamiaru umorzenia dotychczasowego zobowiązania. Jeżeli chodzi o różnicę między nowym zobowiązaniem dotychczasowym, to - jak już wspomniano - nie musi ona być istotna, decyduje bowiem wola stron. Nowe zobowiązanie (niezależnie od wagi" różnicy między zobowiązaniami) musi jednak powstać. Umowa o odnowienie zobowiązania prowadzi do umorzenia (wygaśnięcia) zobowiązania dotychczasowego i powstania nowego, w zasadzie ze skutkiem od chwili zawarcia umowy o odnowienie (ex nunc) 11. Łącznie z dotychczasowym zobowiązaniem wygasają wszelkie prawa akcesoryjne, związane z umorzonym stosunkiem prawnym (zabezpieczenia utrzymują się jednak, gdy poręczyciel lub osoba trzecia wyrażają zgodę na dalsze ich trwanie - art. 507 k.c.). Odpadają również zarzuty wynikające z dotychczasowego zobowiązania (z wyłączeniem zarzutów dotyczących jego ważności) 12. Ten ostatni skutek jest bardzo korzystny dla wierzyciela, który nie musi się już obawiać, iż dłużnik podniesie wobec niego zarzuty, jakimi dysponował w ramach umorzonego stosunku obligacyjnego. Za dopuszczalne należy uznać odnowienie zobowiązań naturalnych (niezupełnych), przy czym stosuje się tu w pełni przepis 9 Tak: K. Gandor, op. cit., s. 886 (chyba, że wola przyjęcia weksla lub czeku na umorzenie dawnego długu była wyraźna, wówczas odnowienie następuje, a nowo powstałe zobowiązanie ma chrakter abstrakcyjny), zob. też R. Longchamps de Berier, op. cit., s. 402. 10 R. Longchamps de Berier, op. cit., s. 403. 11 K. Gandor, op. cit., s. 888. Jeśli jednak nowe zobowiązanie zawiera warunek lub termin, strony umowy o odnowienie same decydują, czy skutki odnowienia nastąpią w chwili jego dokonania, czy też dopiero z nadejściem terminu lub spełnieniem się warunku; zob. W. Czachórski, op. cit., s. 284. 12 R. Longchamps de Berier, op. cit., s. 404; K. Gandor, op. cit., s. 887-888. 71

REJENT Nr 10 - październik 1993 r. art. 58 k.c., a zatem odnowienie takiego zobowiązania nie może prowadzić do obejścia ustawy 13. Zmiany w osobach wierzyciela lub dłużnika nie stanowią same przez się odnowienia, najczęściej następują one poprzez zawarcie umowy przelewu wierzytelności lub przejęcia długu, które nie prowadzą przecież do powstania nowego zobowiązania. Jednakże zasada swobody umów uprawnia do zamieszczenia w umowie postanowienia, iż wraz ze zmianą uczestników zobowiązania dotychczasowe zobowiązanie wygaśnie, a w jego miejsce powstanie nowe 14. Umorzenie dotychczasowego zobowiązania oraz powstanie nowego stanowią akt jednolity, nie podlegający rozdzieleniu. Gdyby zatem nowe zobowiązanie z jakiegokolwiek powodu nie powstało, zobowiązanie dotychczasowe pozostaje w mocy. IV. Na koniec warto pokusić się o krótkie porównanie omawianych instytucji. Zarówno datio in solutum, jak i odnowienie klasyfikowane są w literaturze prawa zobowiązań jako przyczyny wygaśnięcia zobowiązania, połączone z zaspokojeniem wierzyciela (obok wypełnienia zobowiązania zgodnie z jego treścią, złożenia do depozytu sądowego, potrącenia, naprawienia szkody wynikłej wskutek niewykonania zobowiązania) i dochodzące do skutku z udziałem tego wierzyciela 15. W związku z powyższym, w przypadku zobowiązania, w którym po stronie dłużników istnieje solidarność: - świadczenia w miejscu wypełnienia dokonane przez jednego ze wspólników, prowadzi do wygaśnięcia zobowiązania w stosunku do pozostałych (art. 453 zd. 2 k.c.), przy czym tylko dłużnik 13 K. Gandor, op. cit., s. 886; R. Longchamps de Berier, op. cit., s. 403. 14 R. Longchamps de Berier, op. cit., s. 401-402 oraz K. Zawada, Ogólna charakterystyka przelewu wierzytelności, Rejent" 7-8/91, s. 48 (autor pisze, że w prawie rzymskim, które nie pozwalało na przelew wierzytelności, instytucja odnowienia ze zmianą wierzyciela pełniła zastępczo funkcję przelewu wierzytelności). Na temat nowacji ze zmianą wierzyciela w prawie rzymskim zob. K. Kolańczyk, Prawo rzymskie, Warszawa 1986, s. 457-458. 15 R. Longchamps de Berier, op. cit., s. 324-325. 72

Niektóre przypadki wygaśnięcia zobowiązań świadczący ponosi względem wierzyciela odpowiedzialność z tytułu rękojmi, - odnowienie zobowiązania, dokonane przez wierzyciela z jednym ze współdłużników, powoduje wygaśnięcie stosunku obligacyjnego wobec pozostałych, chyba że w umowie o odnowienie wierzyciel zastrzegł, że zachowuje prawa przeciwko pozostałym współdłużnikom (art. 374 1 k.c.). Datio in solutum oraz odnowienie opierają się na umowach, a więc czynnościach prawnych dwustronnych, w których uczestniczą obie strony dotychczasowego zobowiązania. Są to umowy rozporządzające, odpłatne (dłużnik spełnia nowe świadczenie lub zobowiązuje się na nowo, otrzymując w zamian od wierzyciela umorzenie dawnego zobowiązania) 16, kauzalne. W obu przypadkach przepisy prawa nie zawierają w zasadzie żadnych wymogów co do formy wspomnianych umów. Stąd należy tu stosować zasady ogólne prawa cywilnego dotyczące formy czynności prawnych, przyjmując jako zasadę dowolność formy; konieczność zachowania formy szczególnej może jednak wynikać z rodzaju zobowiązania czy przedmiotu świadczenia. Najważniejsze różnice dotyczą istoty omawianych instytucji oraz ich skutków. Przy datio in solutum zgodnie z samą nazwą - dłużnik spełnia za zgodą wierzyciela inne świadczenie w miejsce umówionego, zaś przy nowacji - dłużnik w miejsce dotychczasowego świadczenia zaciąga nowe zobowiązanie. W razie ujawnienia się wad w przedmiocie świadczenia w miejsce wypełnienia wierzyciel ma w stosunku do dłużnika roszczenia wynikające z rękojmi za wady, nie może natomiast domagać się reaktywowania umorzonego tą drogą dotychczasowego zobowiązania. Jeśli natomiast nie jest możliwe wypełnienie zaciągniętego w drodze odnowienia nowego zobowiązania (niemożliwość świadcze- 16 K. Zawada, Umowy przenoszące wierzytelność, Rejent" 1/92, s. 30. Autor uważa, że umowa o świadczenie w miejsce wypełnienia nie ma charakteru odpłatnego, gdyż podział na czynności odpłatne i niepłatne może dotyczyć tylko czynności zobowiązujących. 73

REJENT Nr 10 - październik 1993 r. nia), uważa się, że odnowienie nie nastąpiło, a zatem dotychczasowe zobowiązanie nadal istnieje 17. Zarówno datio in solutum, jak i odnowienie, odnoszą skutek z chwilą zawarcia umowy 18. V. W praktyce notarialnej coraz częstsze są sytuacje, kiedy z okoliczności wynika, że czynność prawna, której udokumentowania przez notariusza żądają strony, pozostaje w związku (prawnym) z wcześniejszym zobowiązaniem. Sytuacje takie wymagają od notariusza wszechstronnego rozważenia, w celu zaproponowania konstrukcji jak najbardziej zgodnej z wolą stron i zabezpieczającej ich interesy. Wszystko to z uwagi na przepis art. 80 2 prawa o notariacie, nakładający na notariusza obowiązek czuwania nad należytym zabezpieczeniem praw i słusznych interesów stron oraz innych osób, dla których czynność, która przybrała formę notarialną, może powodować skutki prawne 19. 17 Odnowienie nie następuje tylko w przypadku niemożliwości pierwotnej, w sytuacji gdy nowe zobowiązanie już w momencie nowacji jest niemożliwe do spełnienia (i to w sensie obiektywnym); nie ma natomiast powodu, aby odmawiać skuteczności odnowieniu w przypadku niemożliwości tzw. następczej. 18 Por. uwagi zamieszczone w przypisie 11. 19 Przykładem osoby trzeciej może być osoba wymieniona w umowie o odnowienie (ze zmianą wierzyciela) jako nowy wierzyciel. 74